BOYA BİTKİLERİ. Doç.Dr.Şükran Şiraneci Kültür

Transkript

1 BOYA BİTKİLERİ Doç.Dr.Şükran Şiraneci Kültür

2 I.O lere ait bir Çin kaynağında boya işliklerinden söz edilmektedir. Buna dayanarak, boyacılıkla ilgili bilgilerin daha da eski tarihlerde, Doğu da geliştirilmiş olduğunu kabul edebiliriz. Mısır da Orta Krallık döneminde sadece boyaların elde edilişi değil, dokuma lifleri üzerinde boyaların saptanmasını sağlayan kimyasal maddelerin, yani mordanların kullanılışı da biliniyordu. Avrupa kıtasında ilk boya kullananlar ise büyük bir olasılıkla İ.Ö.2000 lerde Zürih gölü dolaylarında yaşamış olan insanlardı. Fenike boya endüstrisi İ.Ö.15. yüzyıl da kuruldu; Tir kentinde gelişen boyacılık kabuklu deniz hayvanlarından elde edilen eflatun rengi ile meşhurdu.

3 Doğal boyalar, bitkisel ve hayvansal boyar maddelerle kimyasal bir sürece bağlı olmadan ya da en az kimyasal işlem sonucunda elde edilen boyalardır. Doğal boyaların çoğu mordanlı boyalardır; bunların bazıları direkt (substantive) boyalar, bazıları ise küp boyalardır. Doğada boyarmadde içeren pek çok bitki vardır. Bitkilerin çoğu az ya da çok oranda boyar madde içerir. Ancak, hem çekici renkler, hem de ışığa, suya ve yıkanmaya karşı yüksek haslık derecesi sağlayan bitkiler ile canlılar boya maddelerinin en değerli olanlarıdır. Bunların sayısı o kadar çok değildir. Bu tür bitkiler (ve canlılar) geçmiş yüzyıllarda da özel olarak yetiştirilmiş, ülkeler arasında önemli bir alışveriş metaryeli oluşturmuştur.

4 Morlar, Eflatunlar Bu renkleri veren boyalar hem elde edilmesi zor hem de aynı oranda pahalı boyalardır. Bunlar Murex ve Purpura adlı iki kabuklu deniz hayvanı cinsine bağlı birkaç tür hayvandan çıkartılıyordu.

5 Kırmız adlı böceğin(coccus ilicis) dişisinden parlak bir kırmızı renk elde edildiği eski zamanlardan beri bilinmektedir. Akdeniz bölgesi ve güney doğu Avrupa da yetişen, yapraklarını dökmeyen bir ağaç olan kırmız meşesi (Quercus coccifera) üzerinde yetişir. Kırmız böceği, tarihsel boyar maddelerin en önemlilerinden biridir

6 İspanyollar 1518 de Meksika yı işgal ettikleri zaman, Aztekler in mora yakın kırmızı kumaşlar kullandıklarını gördüler. Önceleri bunların bitki tohumları ile boyandıklarını sanmışlardı ama kullanılan maddelerin kurutulmuş böcekler olduğunu anlamakta gecikmediler. Böylece batı dünyası kokinella adlı bu önemli boyarmadde ile tanışmış oldu. Kokinella dan elde edilen boya İspanya ya ve başka ülkelere büyük miktarlarda sevkedilmeye başlandı; daha çok boya verdiği içinde giderek kırmızın yerini aldı. Kokinella ya da cochineal (Dactylopius coccus), doğal besini olan Opuntia cochenillifera adlı bitkinin yetiştiği Guatemala ve Meksika dan sağlanırdı. Bu bitkinin başka yerlerde de yetiştirilmesi yolunda girişilen çabalar başarılı sonuç vermedi. Kokinelladan sağlanan boyada karminik asit rol oynamaktadır.

7 Boyacılıkta kırmızı elde etmekte kullanılan en önemli bitki kökboyadır. Latince adı Rubia tinctorum olan kökboya, Anadolu da pek çok değişik adla bilinir. Uzun dalları sarmaşık gibi toprağın üzerinde uzayan ya da başka bitkilerin üzerine tırmanan, çalı görünüşünde bir bitkidir. Yapraklarının alt yüzü kedi dili gibi tüylüdür ve ele yapışır. Toprağın altında ağ gibi yayılan kökleri boğum boğum, bazan küçük parmak kalınlığında ve çok uzundur. Boyarmadde bitkinin kökünde bulunur. Kökün kesiti alındığında dışta koyu renkli ince bir zar, orta da ise açık renkli odunumsu bir kısım görülür. Bu iki kısmın arasında vişne çürüğüne yakın renkte etli bir bölüm vardır. Boya için kökün tamamı kullanılır,

8 Rubia tinctorium (kökboya)

9 Maviler, Lacivertler: Çivitotu (Isatis tinctoria) uzun bir fermantasyon süreci sonunda mavinin çeşitli tonlarını sağlamakta kullanılırdı. Çivitotu ortaçağ boyunca Avrupa da kullanılan en önemli boyarmaddelerden biriydi. İndigo nun (Indigofera tinctoria) dışarıdan alınmaya başlanmasından sonra çivitotu kullanımı da sona erdi. İndigodan önce Anadolu da da çivitotu kullanılıyordu.

10 Boyar maddelerin sınıflandırılması Asit Boyalar:Asitli ortamda lifleri boyarlar Mordanlı boyalar:renkli kimyasal bileşikler olup lifleri tek başlarına boyama kabiliyetleri yoktur. Ancak boyama sürecine giren üçüncü bir madde sayesinde lif üzerinde saptanarak onu renklendirme özelliğine sahiptirler. Bu üçüncü maddeye mordan denir. Mordanlar, yün için genellikle maden tuzları, pamuklu dokuma için ise tanen dir Direkt boyalar: lifleri doğrudan boyarlar Küp boyarmaddeler: direkt boyama yeteneği olmayıp, ancak indirgenmiş durumda boyarlar

11 Bitkilerin boyamada kullanılan kısımları Bitkinin tamamı Çiçekleri Tohumları Dal ve kabukları Kökleri

12 Boya bitkileri Acer sp. Akçaağaç türleri Agrimonia eupatoria L. Koyunotu Alcanna tinctoria Tausch Havacıva out Alchemilla vulgaris Adi aslanpençesi Allium Kırmızı soğan Allium cepa L. Soğan Alnus glitonasa Kızılağaç Alnus orientalis Doğu Kızılağacı Antemis chia Beyazpapatya Anthemis tinctoria L. Sarı papatya Arbutus andrachne Sandal Artemisia sp. Yavşan türleri

13 Berberis vulgaris, B. cretica kadıntuzluğu Karamuk, Betula sp. Huş türleri Brassica oleracea var. acepjala Karalahana Calluna vulgaris Salis B. Süpürge çalısı Carthamus tinctorius L. Aspir Castanea sativa, C. vesca Kestane ağacı Cercis siliguastrum Erguvan Charophyllum silvestre L. Yabani frenk maydanozu Chlorata perfoliata L. Sarıot Chrocus sativus L. Safran Chrozophora tinctoria A. Juss Turnusol Cistus laurifolius Murt Cistus villosus ssp. creticus L. Mor çiçekli laden Colchicum autumnale Adi çiğdem Convalleria majalis İnci çiçeği Cratageus monogyna Geyik dikeni Cratageus orientalis Pall. et Bieb Alıç

14 Cryptomeria japonica Cupressus sempervirens Curcuma longa L. Cydonia vulgaris Pers. Cytisus sp. Japon kriptomeriası Servi Zerdeçal Ayva Sarı salkım Dahlia sp. Daphnea ginidioides Datisca cannabina L. Diospyros sp. Yıldız çiçeği Ezentere Geneç Trabzon hurması

15 Erica arboria L. Erica verticillata Forsh. Eucalyptus camaldulensis Euphorbia biglandulosa Euphorbia tinctoria Boiss-Huet Euphorbia veneta Ağaç fundası Çalı fundası Okaliptus Sütleğen Boyacı sütleğeni Sütleğen Fraxinus sp. Dişbudak türleri Galium boreale Gallae quercinae Gallium mollugo Genista tinctoria L. Glycyrhiza glabra L. Sarı yoğurtotu Mazı Beyaz yoğurtotu Boyacı katırtırnağı Meyankökü

16 Haematoxylon campechianum L. Hypericum calycinum Hypericum empetrifolium I Indigofera tinctoria Iris chamaeiris Bertol Isatis tinctoria L. Bakkam Koyunkıran Sarı piren Indigo Iris Çivitotu

17 Juglans regia Juglans nigra Adi ceviz Kara ceviz Juniperus communis var nana Bodurardıç Lawsonia inermis Lichenes Ligustrum vulgare Kına Likenler Kurtbağrı

18 Mahonia aquifolium Mellilotus officinalis Lam. Mentha pulegium L. Mentha spicata Mercurialis perensis Mespilus germanica L. Olea europea var. europea Opuntia ficus-indica Origanum vulgare Mahonya Sarı taş yoncası Yarpuz Nane Yer fesleğeni Muşmula Zeytinağacı Kaynanadili Mercanköşk

19 Peganum harmala L. Üzerlikotu Pihllyrea media Akçakesme Phytolacca americana Şekerci boyası Picea occidentalis Batı ladini Picea orientalis Doğu ladini Pinus bruttia Ten. Henry Kızılçam Pistacia terenpinthus L. Menengiç Plumbago europea Dişotu Polygonum aviculare L., P. tinctoreum Çobandeğneği Polygonum bistorta L. Kurtpençesi Polygonum hydropiper L. Subiberi Polygonum kitaibelianum Sd. Potuk Polygonum persicaria L. Kırmızı çobandeğneği

20 Prunus amygdalus Stokes Amygdalus communis L. Prunus cerasus Prunus lauroserasus Prunus padus Prunus pissardi Prunus spinosa Pteris acquilina L. Punica granatum L. Bademağacı Vişne Karayemiş Kuş kirazı Kırmızı yapraklı çiçek eriği Çakal eriği Kartaleğreltisi Nar ağacı

21 Quercus macrolepis Kot., Q. valonea, Q. aegilops palamut meşesi Quercus sp. Meşe türleri Reseda lutea Rhamnus tinctoria W. et K. Rhus coriaria L. Rhus cotinus L. Ribes nigrum bektaşi Rubia tinctorium L. Rubus discolor, R. canesens Rumex obtusifolius L. Muhabbet çiçeği Cehri Debbağ sumağı Sarı boya ağacı Siyah üzümü Kökboya Böğürtlen Yabani labada

22 Salvia officinalis Sambucus nigra Sanguineria canadensis Senecio jacobaea L. Serratula tinctoria Sideritis sp. Adaçayı Solidago canadensis, S. virga-aurea Spartium junuceum Spirea ulmeria Mürver ağacı Kanotu Kanaryaotu Sarı boyaotu Dokuzdonlu, hızlan İspanyol katır Keçisakalı Yahudiotu tırnağı

23 Tanacetum vulgare L. Taxus baccata L. Thymus sp. Ulmus campestris Solucanotu Porsuk ağacı Kekik Karaağaç Vaccinium arctostahylos L. Çobanüzümü Vaccinium myrtillus L., V. uliginosum Ayıüzümü Vaccinium vitis idaea L. Kırmızı ayıüzümü Verbascum sp. Sığırkuyruğu Vitex agnus-castus L. Vitis viniferal L. Hayıt Asma

24 Cotinus coggyria (Anacardiaceae) Yöresel adı: Tetre, tetra, tetere, duman ağacı Kullanılan kısmı: Yaprakları ve odunu Yapraklarından siyah renk, Odunu ise sarı renk boyamada kullanılır

25 Vitis vinifera (Asma yaprağı) Vitaceae Asma yaprağından sarıyeşil renkler elde edilir

26 Cydonia vulgaris (Ayva) Rosaceae Ayva ağacının yaprak ve dalları yün boyamada kullanılır

27 Rhamnus tinctoria (Cehri) Rhamnaceae Diğer yöresel isimler: Akdiken, boyacı dikeni, alacehir,ebicel. Boyamada sararmış tohumları kullanılır. Sarı renk boyamada kullanılır

28 Juglans regia (Ceviz) Juglandaceae Ceviz ağacının kökünden, gövde kabuklarından, yapraklarından, meyvesinin yeşil kısımlarından boya yapılır.koyu kahverengi renk elde edilir.

29 Vitex agnus-castus (Hayıt) Verbenaceae Yaprakları yünü yeşile boyamada kullanılır

30 Convallaria majalis (inci çiçeği) Liliaceae Yaprakları yün boyamada kullanılır. Sarı ya da koyu sarı renk elde edilir.

31 Castanea sativa (Kestane) Fagaceae Ağacın yaprak ve gövde kabukları yün boyamada kullanılır.

32 Alnus glutinosa (Kızılağaç) Betulaceae Kızılağacın kabukları ve ince dallarından yünleri sarıya boyamak için yararlanılır

33 Rubia tinctorum (kökboya) Rubiaceae Boya kökü, boya sarmaşığı, boyalıkotu, kırmızı boya, kırmızı kök, yapışkan, yumurta boyası. Boya için kökleri kullanılır

34 Allium cepa (Alliaceae) Soğan Soğanlar (toprak altı gövde) kırmızı renk elde etmede kullanılır

35 Persica vulgaris (Rosaceae) Şeftali Yaprakları yeşil renk elde etmede kullanılır

36 Mespilus germanica (Rosaceae) Muşmula, türkçe ismi ile bilinen bitkinin yapraklarından koyu kahve rengi elde edilir

37 Fraxinus ornus (Oleaceae)- Dişbudak Yöresel ismi: Dişbudak, dışbudak Kullanılan kısmı: Gövde kabukları Siyah renk boyar

38 Malus sylvestris (Rosaceae) Yöresel ismi: Yabani elma, ekşi elma Kullanılan kısmı: Gövde kabukları Kullanılışı: Siyah renk elde edilir