T.C. TRAKYA ÜNĐVERSĐTESĐ FEN BĐLĐMLERĐ ENSTĐTÜSÜ

Transkript

1 T.C. TRAKYA ÜNĐVERSĐTESĐ FEN BĐLĐMLERĐ ENSTĐTÜSÜ TÜRKĐYE DE SPORUN GELĐŞĐMĐ VE DEĞĐŞEN KULLANICI GEREKSĐNMELERĐNĐ KARŞILAYICI YÖNDE MODERN STADYUM YAPILARININ TEMEL PLANLAMA ÖZELLĐKLERĐ Doğan DURGUN Mimar YÜKSEK LĐSANS TEZĐ Tez Danışmanı Doç. Dr. Şaduman SAZAK Mimarlık Anabilim Dalı EDĐRNE-2007

2 T.C. TRAKYA ÜNĐVERSĐTESĐ FEN BĐLĐMLERĐ ENSTĐTÜSÜ TÜRKĐYE DE SPORUN GELĐŞĐMĐ VE DEĞĐŞEN KULLANICI GEREKSĐNĐMLERĐNĐ KARŞILAYICI YÖNDE MODERN STADYUM YAPILARININ TEMEL PLANLAMA ÖZELLĐKLERĐ DOĞAN DURGUN MĐMAR YÜKSEK LĐSANS TEZĐ MĐMARLIK ANABĐLĐM DALI DANIŞMAN : DOÇ. DR. ŞADUMAN SAZAK 2007 EDĐRNE

3

4 i ÖZET Değişen Kullanıcı Gereksinmelerini Karşılayıcı Yönde Modern Stadyum Yapılarının Planlama Đlkeleri başlığı altında hazırlanan tez dokuz bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, konu ile ilgili genel bir değerlendirme yapılmış ve konunun araştırma nedeni açıklanmıştır. Đkinci bölümde, stadyum yapılarının oluşmasında anahtar kelime olan spor sözcüğü ile ilgili tanım ve kavramlar, sporun tarihsel gelişimi, spor türleri ve sporun sosyal etkileri ayrıntılı olarak anlatılmıştır. Üçüncü bölümde, Türkiye de sporun tarihi, gelişim süreci ve sorunları incelenmiştir. Dördüncü bölümde, stadyum yapılarının ilk ortaya çıkışından günümüze kadar göstermiş olduğu değişim süreci incelenmiş, stadyum yapılarının konumlandırılması, oluşum kriterleri, mimari özellikleri, tasarımı ve yapımını etkileyen faktörler incelenmiştir. Beşinci bölümde, modern stadyum yapıları için gerek uluslararası düzeyde ve gerekse Türkiye Futbol Federasyonunca öngörülmüş olan yönetmelik değerleri ele alınmış, bu kapsamda Türkiye de ve dünyada stadyum yapılarının tasarımında ve yapımında uyulması gereken kurallar incelenmiştir. Altıncı bölümde, dünyadaki modern stadyum yapılarının önemli örnekleri kapsamlı bir şekilde incelenmiştir. Yedinci bölümde, Türkiye de bulunan modern stadyum yapıları kapsamlı bir şekilde incelenmiştir. Sekizinci bölümde, Modern stadyum yapılarının değişen kullanıcı gereksinmelerini karşılayıcı yönde planlama özellikleri 5 ana başlık altında - Esneklik, Seyirci oturma yerleri, Çatı örtüsü- konstrüksiyon, Trafik- otopark çözümleri, Stadyum Yapılarını Topluma Kazandırma Yöntemleri ve Yatırım Aracı Olarak Kullanımı incelenmiştir. Son bölümde, sonuç ve değerlendirme yapılmıştır. Anahtar Kelimeler: Spor, Spor Tarihi, Stadyum, Modern Stadyum Yapıları, Oyun Alanı Elemanları, FĐFA Yönetmelik Değerleri, Stadyum Yapıları Planlama Đlkeleri.

5 ii ABSTRACT Under the title of Planning Principal of the Modern Stadium Construction in Paralel with Divers User Demands the thesis is hereby presented in 9 chapter mentioned as below: In Chapter 1 Regarding to subject determination of the problematic. there is a general treatment and In Chapter 2 The Key Word Sport which forms a sound basis for stadium constructions is given within its own definition and basic concepts, historical development of Sport, Spor Types et Social Effects.. In Chapter 3 The history of Sport, Development Process and Issues are arguing out In Chapter 4, The process of development of the Stadium Constructions is analysed as of the origin to our contemporary. Moreover the positining of the Stadiums, their composition mesures, architectural particularities and the factors effeting on the construction are stated. In Chapter 5 Stating the regulation values anticipated for Modern Stadium Construction whether in international domain and by Turskih Football Federation, the regulation and principals to be respected during design and construction in Turkey and in the world are announced In Chapter 6 The most reputable modern stadiums of the world are treated. In Chapter 7 The Modern Stadium Constructions in Turkey, are abstracted in details In Chapter 8 Modern Stadium Constructions are evaluated under 5 main title, according to the planning particularities satisfaying the divers demands: - Flexibility, Supporters sitting places, Roof covers construction, Trafic & Parking Facilities, Socialisation Methods of Stadium Complexe and Their Utilisation as Financial Instruments In concluding section result and evaluation are stated. Key Words : Sport, History of Sport, Stadium, Modern Stadium Contruction, Field of Play Equipments,, Assets of FIFA Regulations, Planning Principals os Stadium Construction,

6 iii ÖNSÖZ Günümüzde futbolun tüm dünyada kazanmış olduğu toplumsal boyut ve bunu destekleyen teknolojideki gelişim ile kullanıcı gereksinimlerindeki değişiklik talepleri; stadyum yapılarının planlama ilkelerinde ve özelliklerinde değişime neden olmuştur. Tez kapsamında söz konusu değişim ilkeleri Değişen Kullanıcı Gereksinmelerini Karşılayıcı Yönde Modern Stadyum Yapılarının Planlama Đlkeleri başlığı altında araştırılmıştır. Çalışmalarımda her aşamada beni destekleyen Danışmanım Doç. Dr. Şaduman SAZAK a, göstermiş olduğu sabır ve destekten dolayı eşim Şirin e, konu ile ilgili araştırmalarım sırasında yardımlarını eksik etmeyen Türkiye Futbol Federasyonun da görevli tüm personele teşekkürü bir borç bilirim. Nisan 2007 Doğan DURGUN Mimar

7 iv ĐÇĐNDEKĐLER Sayfa No ÖZET ABSTRACT ÖNSÖZ ĐÇĐNDEKĐLER ŞEKĐL LĐSTESĐ TABLO LĐSTESĐ RESĐM LĐSTESĐ i-i ii-ii iii-iii iv-vii viii-x xi-xii xiii-xvi BÖLÜM 1. GĐRĐŞ 1-1 BÖLÜM 2. SPORLA ĐLGĐLĐ TANIMLAR VE KAVRAMLAR Spor Sözcüğünün Anlamı Sporla Đlgili Tanımlar Sporun Tarih Đçerisindeki Yeri ve Gelişimi Spor Faaliyetleri ve Türleri Spor Alanlarının Yeşil Alan ve Sosyal Donatı Alanlarındaki Yeri Sporun Bireyler Üzerindeki Etkileri ve Toplumsal Boyutu Engelliler ve Spor BÖLÜM 3. TÜRKĐYE DE SPORUN TARĐHSEL GELĐŞĐMĐ VE SPORUN GELĐŞĐMĐNĐ ENGELLEYEN SORUNLAR Türkiye de Sporun Tarihsel Gelişimi e Kadar Cumhuriyet Dönemi Planlı Dönem 28-30

8 v 3.2. Türkiye de Sporun Gelişimini Engelleyen Sorunlar Ekonomik Sorunlar ( Eğitim, Tesis ve Yatırım Eksikliği ) Türkiye de Spor Tesisleri ve Yatırımlar Örgütleşme BÖLÜM 4. STADYUM YAPILARININ TANIMI, TARĐHĐ GELĐŞĐMĐ, KONUMLANDIRILMASI VE GENEL DEĞERLENDĐRĐLMESĐ Stadyum Yapılarının Tanımı Stadyum Yapılarının Tarihi Gelişimi Yunan ve Roma Dönemi Günümüz Dönemi Stadyum Yapılarının Konumlandırılması Stadyum Yapılarının Genel Değerlendirilmesi Yer Seçimi, Ulaşım, Bağlantı ve Yönelme Fonksiyon, Organizasyon Şeması ve Planlama Özellikleri Oyun Alanı Elemanları ve Boyutlandırılması Konstrüksiyon Tribünler, Çatı Örtüsü ve Döşeme Mimari Yaklaşım, Form ve Planlama Esasları Malzeme Değerlendirilmesi Aydınlatma Isıtma Havalandırma Akustik ve Tecrit 85-85

9 vi BÖLÜM 5. STADYUM YAPILARI ĐÇĐN YÖNETMELĐK DEĞERLERĐ Türkiye de Stadyum Yapıları ile Đlgili Yönetmelikler Uluslararası Stadyum Yapıları ile Đlgili Yönetmelikler Stadyum Yapılarının Uluslararası Derecelendirilmesi BÖLÜM 6. DÜNYA DA ÖNEMLĐ MODERN STADYUM YAPILARI Allianz Arena Stadyumu ( ALMANYA ) Amsterdam Arena Stadyumu ( HOLLANDA) Schalke Arena Stadyumu ( ALMANYA) Daejeon Stadyumu ( GÜNEY KORE ) Stade De France ( FRANSA ) Wembley Stadyumu ( ĐNGĐLTERE ) Gwangeju Stadyumu (GÜNEY KORE ) Sapporo Dome Stadyumu ( JAPONYA ) Millenium Stadyumu ( ĐNGĐLTERE ) BÖLÜM 7. TÜRKĐYEDE ÜÇ BÜYÜK STADYUM YAPISININ MODERN STADYUM YAPILARI KAPSAMINDA DEĞERLENDĐRĐLMESĐ Atatürk Olimpiyat Stadyumu Fenerbahçe Şükrü Saraçoğlu Stadyumu Beşiktaş Đnönü Stadyumu BÖLÜM 8. DEĞĐŞEN KULLANICI GEREKSĐNMELERĐNĐ KARŞILAYICI YÖNDE MODERN STADYUM YAPILARININ PLANLAMA ÖZELLĐKLERĐ Esneklik Seyirci Oturma Yerleri

10 vii 8.3. Çatı Örtüsü Konstrüksiyon Kafes Çatı Sistemi Asma Germe Çatı Sistemleri Trafik ve Otopark Çözümleri Stadyum Yapılarını Topluma Kazandırma Yöntemleri ve Yatırım Aracı Olarak Kullanımı BÖLÜM 9 SONUÇ KAYNAKLAR ÖZGEÇMĐŞ

11 viii ŞEKĐL LĐSTESĐ Şekil 2.1. Futbol oyun alanının ölçüleri 12 Şekil 2.2. Futbol oyun alanındaki tanımlamalar.. 13 Şekil 2.3. Yüzme havuzu normları ve fonksiyon şeması. 14 Şekil 2.4. Tenis oyun alanı normları ve tanımlamalar.. 14 Şekil 2.5. Kentsel donatı elemanlarının, spor donatı elemanları ve yeşil alanlar ile olan uyumu 16 Şekil 4.1. Stadyum yapılarının yer seçiminde yön unsurları 51 Şekil 4.2 Stadyum yapılarında yer seçimi ve ana ulaşım bağlantı noktalarının oluşturulmasına örnek Şekil 4.3. Stadyum yapısının şehir imar planında ki konumlandırılmasına örnek.. 53 Şekil 4.4. Stadyum yapılarında genel fonksiyon şeması.. 54 Şekil 4.5. Stadyum yapılarında hizmet birimlerinin birbirleri ile olan bağlantı konumlandırılması. 55 Şekil 4.6. Oyun alanı ve çevresi ölçüleri.. 56 Şekil 4.7. Oyun alanı ve seyirci oturma alanları arasında kalan bölgenin standart ölçüleri Şekil 4.8. Stadyum yapılarında kapalı tribün fonksiyon şeması.. 57 Şekil 4.9. Stadyum yapılarında standart kontrol akışı.. 58 Şekil Stadyum yapılarında engelli seyirci alan standartları. 58 Şekil Uluslararası standartlarda oyun alanı ölçüleri 59 Şekil 4.12 Stadyum yapılarında yedek kulübeleri ve oyun alanına olan mesafe standartları.. 60 Şekil Stadyum yapılarında seyirci oturma alanlarının oyun alanına olan mesafe standartları...61 Şekil Seyirci oturma elemanlarının standartları.. 61

12 ix Şekil Stadyum yapılarında oyun alanı elemanlarının tanımı ve standartları Şekil Oyun alanı elemanlarından kale direkleri standartları 63 Şekil Oyun alanı elemanlarından Scoreboard standartları Şekil Đlk dönem taşıyıcı sistem elemanlarına örnek 65 Şekil Đlk dönem taşıyıcı sistem elemanlarına örnek 65 Şekil Hazır betonarme elemanlardan oluşan taşıyıcı sisteme örnek 65 Şekil Seyirci oturma alanlarını oluşturan prekast elemanlar Şekil Seyirci oturma alanlarını oluşturan prekast elemanlar.. 68 Şekil Seyirci oturma alanlarını oluşturan hazır elemanların şantiyeye nakliyesi. 69 Şekil Taşıyıcı sistem kesiti. 70 Şekil 4.25 Çelik elemanlardan oluşan tribün 70 Şekil Stadyum yapılarında çatı örtü sistemi. 72 Şekil Asma germe çatı sistem çözümü.. 74 Şekil Eski dönem stadyum yapılarının formları.. 76 Şekil 4.29 Stadyum yapılarında gün ışığı ile ilgili çözümler 82 Şekil Stadyum yapılarında yapay aydınlatma çözümleri. 83 Şekil Stadyum yapılarının gün ışığına göre konumlandırılması.. 83 Şekil Stadyum yapılarında ses dalgalarının dağılımı.. 85 Şekil 7.1. Atatürk Olimpiyat Stadı genel yerleşim planı. 140 Şekil 7.2. Atatürk Olimpiyat Stadı genel vaziyet planı 142 Şekil 7.3. Atatürk Olimpiyat Stadı seyirci oturma alanları Şekil 7.4. Fenerbahçe Şükrü Saraçoğlu Stadı genel oturma planı 150 Şekil 7.5. Fenerbahçe Şükrü Saraçoğlu Stadı kesit..151

13 x Şekil 7.6. Fenerbahçe Şükrü Saraçoğlu Stadı protokol girişinden kesit Şekil 7.7. Beşiktaş Đnönü Stadyumu genel oturma planı Şekil 8.1. Modern stadyum yapılarında seyirci oturma alanlarının oyun alanına olan uygun uzaklık değerleri..160 Şekil 8.2. Modern stadyum yapılarında oturma alanları standart değerleri(fđfa) Şekil 8.3. Modern stadyum yapılarında tribün standartları Şekil 8.4. Modern stadyum yapılarında açılır kapanır sistem detayları Şekil 8.5. Modern stadyum yapılarında çatı sistemi çözümü Şekil 8.6. Modern stadyum yapılarında çatı örtü sisteminin asma germe sistem ile çözümü Şekil 8.7. Modern stadyum yapılarında uygun trafik ve otopark çözüm önerisi. 169 Şekil 8.8. Modern stadyum yapılarında imar planı içerisinde uygun konumlandırma. 169 Şekil 8.9. Stadyum yapılarının kullanılmayan alanlarının değerlendirilmesine örnek. 172

14 xi TABLO LĐSTESĐ Tablo 2.1. Çeşitli oyun alanlarının boyutları ve standartları 13 Tablo 2.2. Yeşil alan ve spor oyun alanları için ülkeler bazında karşılaştırmalar Tablo 2.3. Türkiye de sosyal donatı elemanlarının kişi başına düşen alan değerleri 17 Tablo 4.1. Seyirci oturma alanlarını oluşturan betonarme taşıyıcı sistem davranışları.67 Tablo 4.2. Stadyum yapılarında kullanılan farklı malzemelerin davranış özellikleri.. 81 Tablo 5.1. Türkiye de stadyum yapılarının oluşumunda uyulması gereken standartlar 102 Tablo 5.2. Stadyum yapılarında FĐFA nın belirlediği yıldız kriterleri arasındaki kapasite arkları 113 Tablo 5.3. Stadyum yapılarında FĐFA nın belirlediği yıldız kriterleri arasındaki ölçü ve hizmet birimleri tanımlamaları Tablo 5.4. FĐFA nın belirlediği yıldız krtiterleri arasındaki güvenlik ve aydınlatma tanımlamaları Tablo 5.5. FĐFA nın dünyada 5 yıldız koşulunu sağlayan stadyum yapıları listesi Tablo.5.6. FĐFA nın dünyada 4 yıldız koşulunu sağlayan stadyum yapıları listesi. 115 Tablo 5.7. Avrupa da oynanan maçlar da stadyum yapılarının yıldız kriterlerine göre dağılımı Tablo 6.1. Alianz Arena Stadı (ALMANYA) genel özellikleri Tablo 6.2. Amsterdam Arena Stadı (HOLLANDA) genel özellikleri Tablo 6.3. Schalke Arena Stadı ( ALMANYA) genel özellikleri Tablo 6.4. Daejeon Stadı (GÜNEY KORE) genel özellikleri 128 Tablo 6.5. Stade de France (FRANSA) genel özellikleri Tablo 6.6. Wembley Stadyumu genel özellikleri Tablo 6.7. Gwangu Stadı genel özellikleri (GÜNEY KORE). 135

15 xii Tablo 6.8 Sappora Dame Stadı (JAPONYA) genel özellikleri. 136 Tablo 6.9. Millenium Stadı (ĐNGĐLTERE) genel özellikleri. 138 Tablo 7.1. Fenerbahçe Şükrü Saraçoğlu Stadı nın genel özellikleri. 148 Tablo 8.1. Modern stadyum yapılarında seyirci alanlarına giriş-çıkış değerlerine örnek Atatürk Olimpiyat Stadı

16 xiii RESĐM LĐSTESĐ Resim 2.1. Eski çağlarda top oyunu ile ilgili spor figürü. 7 Resim 2.2. Eski dönem spor figürü... 7 Resim 2.3. Yunan dönemi spor oyunlarını anlatan resim. 8 Resim 4.1. Roma dönemi stadyum yapılarına bir örnek Colleseum-ĐTALYA 38 Resim 4.2. Roma dönemi stadyum yapısına örnek CĐRCUS MAXSIMUS. 38 Resim 4.3. Yakın dönem stadyum yapılarına örnek Real Maestranza Stadı - ĐSPANYA Resim 4.4. Roma dönemi stadyum yapılarının izlerini taşıyan yakın dönem stadyum yapısına örnek,campo Pegueno Stadı,PORTEKĐZ Resim 4.5. Yunan dönemi stadyum yapılarının izlerini taşıyan yakın dönem stadyum yapısına örnek, Arenes De Bayonne Stadı,FRANSA Resim 4.6. Yakın dönem stadyum yapılarına bir örnek, Victoria Ground Stadı, ĐNGĐLTERE 42 Resim 4.7. Yakın dönem stadyum yapılarına ilk örnek, Landsdoven Road Stadı, ĐRLANDA Resim 4.8. Yakın dönemde sadece futbol oyunu için yapılmış stadyum yapılarına örnek, Dalymount Park Stadı, ĐRLANDA. 43 Resim 4.9. Yakın dönemde sadece futbol oyunu için yapılmış stadyum yapılarına örnek, Andfield Road Stadı, ĐNGĐLTERE.. 44 Resim Modern stadyum yapılarının ilk örneklerinden, Santiego Berna Bau Stadı, ĐSPANYA 44 Resim Çok amaçlı kullanılan modern stadyum yapılarına bir örnek,munich Olimpiyat Stadı, ALMANYA. 45 Resim Çok amaçlı kullanılan modern stadyum yapılarına bir örnek, Atina Olimpiyat Stadı, YUNANĐSTAN Resim Çok amaçlı modern stadyum yapılarına bir örnek, Atatürk Olimpiyat Stadı, TÜRKĐYE 46 Resim Yüzyıl. modern stadyum yapılarına bir örnek, Amsterdam Arena Stadı, HOLLANDA 47

17 xiv Rsim Yüzyılda modern stadyum yapılarına önemli bir örnek, Sappora Dome Stadı, JAPONYA 48 Resim Yüzyılda modern stadyum yapılarına bir örnek, Busau Asaid Stadı, GÜNEY KORE Resim Stadyum yapılarının konumlandırılmasına Roma döneminden örnek. 49 Resim Stadyum yapılarında seyirci oturma alanlarını oluşturan betonarme taşıyıcı sistem örneği.. 66 Resim 4.19 Seyirci oturma elemanlarını oluşturan hazır betonarme modüllerin montaj aşaması. 69 Resim Seyirci oturma elemanlarının montajı bitmiş şekli.. 69 Resim Oturma elemanları çelik olan tribün örneği.. 71 Resim Stadyum yapılarında betonarme sistem inşası. 71 Resim Çatı örtü sistemlerinden uzay kafes örneği.. 72 Resim Stadyum yapılarında çatı örtü sisteminin pleksiglass ( şeffaf, pvc esaslı katı malzeme) malzeme örneği Resim Üst örtü yüzeyi yüksek dayanımlı kumaş malzeme 73 Resim Çatı üst örtünün karma sistem ile taşıtılması Resim Betonarme üst örtü Resim Yüzyıl stadyum yapı formlarına örnek, Stadio San Siro Stadı, ĐTALYA..76 Resim Yüzyıl. stadyum yapıları dairesel forma örnek..77 Resim Modern stadyum yapı formlarına örnek, Sappora Dome Stadı, JAPONYA Resim Modern stadyum yapı formlarına örnek.. 78 Resim Yüzyıl stadyum yapılarına örnek Alianza Arena - Almanya...78 Resim Yüzyıl stadyum yapılarına örnek San Sebastian Đspanya Resim Yüzyıl stadyum yapılarına örnek Ukrayna- Shakhtyor Donetsk... 79

18 xv Resim Günümüz dönemi stadyum yapılarına Türkiye den örnek Şükrü Saraçoğlu Stadyumu Resim Günümüz dönemi stadyum yapılarına Türkiye den örnek Atatürk Olimpiyat Stadyumu 80 Resim Stadyum yapılarının zemin ısıtma uygulamasına örnek.. 84 Resim 5.1. FĐFA nın 5 yıldız kriterlerini sağlayan stadyum yapılarına örnek, Atatürk Olimpiyat Stadı 116 Resim 5.2. FĐFA nın 5 yıldız kriterlerini sağlayan stadyum yapılarına örnek, Estadio Do Dragao Stadı, PORTEKĐZ Resim 5.3. FĐFA nın 5 yıldız kriterlerini sağlayan stadyum yapılarına örnek, Münih Olimpiyat Stadı, ALMANYA. 117 Resim 5.4. FĐFA nın 4 yıldız kriterlerini sağlayan stadyum yapılarına örnek, San Sebastian Stadı, ĐSPANYA 117 Resim 5.5. FĐFA nın 4yıldız kriterlerine örnek stadyum yapısı Rasunda Stadı ĐSVEÇ 118 Resim 5.6. FĐFA nın 4 yıldız kriterlerini sağlayan stadyum yapılarına örnek, Philips Stadı HOLLANDA Resim 6.1. Allianz Arena Stadyumundan örnekler ALMANYA Resim 6.2. Amsterdam Arena Stadı HOLLANDA 124 Resim 6.3. Schalke Arena Stadı ALMANYA Resim 6.4. Daejeon Stadı GÜNEY KORE Resim 6.5. Stade de France Stadı FRANSA. 130 Resim 6.6. Wembley Stadyumu ĐNGĐLTERE Resim 6.7. Gwangu Stadı GÜNEY KORE 134 Resim 6.8. Sappora Dame Stadı JAPONYA. 136 Resim 6.9. Millenium Stadı ĐNGĐLTERE.. 137

19 xvi Resim 7.1. Atatürk Olimpiyat Stadından genel görünüş Resim 7.2. Atatürk Olimpiyat Stadı seyirci giriş-çıkış alanından görünüş..141 Resim Atatürk Olimpiyat Stadında ilk yardım alanı 144 Resim 7.4. Atatürk Olimpiyat Stadında Locadan görüntü Resim 7.5. Fenerbahçe Şükrü Saraçoğlu Stadından görünüş Resim 7.6. Fenerbahçe Şükrü Saraçoğlu Stadından iç görünüş Resim 7.7. Beşiktaş Đnönü Stadından genel görünüş 152 Resim 7.8. Beşiktaş Đnönü Stadı protokol giriş kapısı Resim 8.1. Stadyum yapılarında esneklik kavramına örnek Sapporo Dome Stadyumu JAPONYA. 157 Resim 8.2.Stadyum yapılarının çatı örtü sisteminin tamamının açılır olmasına örnek, Japonya Resim 8.3. Stadyum yapılarının çatı sisteminde sadece oyun alanı üzerinin açılıp kapanabilmesine örnek Cardinals Stadyum - USA 158 Resim 8.4 Modern stadyum yapılarında seyirci oturma elemanlarına örnekler Resim 8.5. Modern stadyum yapılarında çatı olarak kafes sisteminin kullanılması ve üst örtüsü olarak kompozit malzeme kullanılmasına örnek Estadio Do Dragao Đspanya Resim 8.6. Modern stadyum yapılarında çatı olarak kafes sisteminin kullanılması ve üst örtüsü olarak pleksi malzeme kullanılmasına örnek Cardinals Stadyum- USA Resim 8.7. Modern stadyum yapılarında asma germe sistemde üst örtü olarak membran kullanımı. Münich Olimpiyat Stadyumu, Almanya 167 Resim 8.8. Modern stadyum yapılarında çatı örtüsü farklı malzeme kullanımı, San Sebastian Stadyumu, Đspanya...168

20 1 BÖLÜM 1 GĐRĐŞ Spor, toplumları birbirine bağlayan en önemli ve etkili unsurlardan birisidir. Đnsanoğlunun ilk var oluş döneminden günümüze kadar olan dönemde görülen spor faaliyetleri her dönemde toplumlar üzerinde büyük etki yaratmıştır. Her toplum gerek kendi gerekse uluslararası düzeyde spora büyük önem vermiştir. Günümüzün en önemli spor dallarından olan futbol; uluslararası düzeyde ve ülkelerin kendi toplumlarında giderek önemini arttırmaktadır. Bu spor dalının uygulandığı alanlar olan stadyum yapıları, bu öneme paralel olarak yerini almıştır. Son dönemlerde teknolojinin gelişmesi ve futbolda görülen ekonomik artış değerleri stadyum yapılarının önemini arttırmış, geçmiş dönemlerdeki form ve kullanım biçimi büyük değişime uğramıştır. Günümüzde, değişen ve gelişen kullanıcı gereksinmeleri spor dallarının kendi alanlarını oluşturma ihtiyacını doğurmuştur. Bu spor dallarından en önemlisi de futbol olmuştur. Ekonomik değer olarak futbol kendi oyun alanını yaratmış olup, diğer spor dallarının birlikte yapılabileceği alanlar kendi yapıları içerisinde şekillenmeye başlamıştır. Öte yandan günümüzde topluma aşılanan olimpiyat ruhu ile birçok ülke olimpiyat stadları yapmıştır. Bu stadlarda birçok spor faaliyeti bir arada yapılmaktadır. Ancak bu konuda yapılan eleştirilerde kullanıcı ihtiyaçlarını karşılamadığı savunulmaktadır. Örneğin futbol oyunu gerçekleşirken seyir konforunun olmadığı belirtilmektedir. Zira bu düzenlemelerde, seyirci oturma alanlarının oyun alanına olan uzaklığı bu seyir konforunu etkilemektedir. Günümüzde yapılan stadyum yapıları tamamen futbol oyun alanları olarak kullanılmaktadır. Modern stadyum yapılarının oluşumu bu yapılarda birçok değişime sebep olmuştur. En önemli değişim formlarda yaşanmaktadır. Teknolojinin gelişmesi ile birçok ülke modern stadyum yapıları inşa etmektedir. Ancak artan maliyetler bu yapıların sadece maç günleri kullanımının ciddi anlamda kulüplere ve ülkelere zarar verdiği görülmektedir. Günümüzde artık modern stadyum yapıları yılın bütün günlerinde kullanılan yapılar olarak tasarlanmaktadır. Modern stadyum yapılarının en önemli 2 unsuru esneklik ve form son dönem bütün stadyum yapılarında ön plana çıkmaktadır.

21 2 BÖLÜM 2 SPORLA ĐLGĐLĐ TANIMLAR VE KAVRAMLAR Spor sözcüğünün genel anlamı ve tarih içerisindeki taşıdığı anlamlar dönemlere göre farklılık göstermektedir. Sporun tarihsel gelişim içerisinde, anlamında değişimler olmuştur. Sporun kapsamı ise dönemlere göre değişen kullanıcı istekleri doğrultusunda farklılık kazanmıştır SPOR SÖZCÜĞÜNÜN ANLAMI Evrimleşme sürecinin ardından insanlık tarihinin başlangıcı ile birlikte spor değişik formlarıyla insanın yaşantısına girmiştir. Đlk çağlardaki yaşam formunun bazı şekilleri, daha sonradan spor olgusunun doğuşuna neden olmuştur. Şöyle ki; ilk çağlarda insanoğlu doğada vahşi hayvanlardan korunabilmek için saklanmak, kaçmak ve koşmak zorundaydı. Dolayısıyla tarihin ilk koşuları insanoğlunun ayakta kalmak/yaşamak için gerçekleştirdiği vahşi hayvanlardan kaçışı olarak nitelendirilebilir. Yine o dönemlerde insanoğlu yaşamını devam ettirebilmek için beslenmek zorundaydı. Bunun için gerek taşlar, gerek mızraklar, gerekse oklarla vahşi hayvanları öldürmek zorunda kaldı. Bunlar da kuşkusuz tarihin ilk Gülle atma, Cirit atma ve Ok atma etkinlikleriydi. (Saltuk, 1997) Diğer taraftan insanoğlu eşini seçmek veya eşini korumak için diğer insanlarla dövüşmek zorunda kaldı. Bunlar da tarihin ilk Güreş ve Boks etkinleri adı ile adlandırılabilir. (Saltuk, 1997 ) Daha sonraki dönemlerde uygarlığın gelişiminin ardından insanoğlu için Boş Zamanlarını Değerlendirme diğer bir ifadeyle Rekreasyon kavramı ortaya çıktı. Öncelikle bu kavram boş zamanı olan; doğal olarak geçinmek için çalışmak zorunda olmayan veya ekonomik durumu çok iyi olan kesimde belirdi. Ve bu kesim için spor yaşantının bir parçası olarak rol almaya başladı. Kimisinde avlanma, kimisinde evcilleştirilen hayvanlarla - örneğin atlarla- yarışma- vb.( Saltuk, 1997). Spor sözcüğünün tarihteki ilk anlamı; eski Yunan döneminde asil ve kibar erkeklerin uğraştıkları hareketler topluluğudur. Spor sözcüğü ingilizce bir kelime olarak (spore; sports; sporting) dünyada tanınmış olmasına karşın kökeni Latince olan bir kelimedir. Latince; dağıtmak, birbirinden ayırmak anlamına gelen Disportore veya

22 3 Deportare sözcüklerinden doğmuştur. Ortaçağlarda Latincenin etkisinde kalan bütün dillerde bazı farklarla dinlenme, eğlenme için yapılan her türlü faaliyetlerin anlatımında kullanılan bu sözcüklerden; zamanla ve tüm dillerde içinde yarışma, kazanma, başarma çabası olan her türlü vücut faaliyetini anlatan; bugün yaygın bir kullanımı olan sport sözcüğü oluşmuştur. Spor genel anlamda; belirli ölçüde fiziksel güç ve beceri gerektiren yarışmalı ve eğlenceli etkinliklerdir. Spor kavramı önceleri boş zamanları değerlendirmeye yönelik balıkçılık, avcılık ve atıcılık gibi açık hava etkinliklerini, belirlenmiş kurallara göre bireyler ya da takımlar arasında yapılan düzenli atletik yarışmalardan ayırmak için kullanılmıştır. Günümüzde çağdaş anlamda sporun anlamı oldukça genişlemiştir. Çağdaş anlamda spor; eylemi yapan ( sporcu) açısından kazanmaya dönük, teknik ve fiziki bir çaba; izleyen ( seyirci) açısından, yarışmaya dayalı estetik bir süreç; toplum genelince oluşturulan bütün içinde de yerine göre o toplumun çelişki ve özelliklerini olduğu gibi yansıtan bir ayna (bağımlı değişken), yerine göre onu yönlendirebilen etkili bir amaç, ama son analizde önemli bir toplumsal kurumdur. Bu tanım; sporun diğer yönlerini göz ardı etmeksizin yapılan en kapsamlı tanımdır. Çünkü spor kendine özgü toplumsal kuralları, değerleri, etkileşim simgeleri ve süreçleriyle canlı bir yapıdır. Klasik anlamda ise spor sözcüğü; belirli ölçüde güç ve beceri gerektiren, yarışmalı ve eğlenceli etkinlikler olarak tanımlanır Sporun en önemli amaçlarından biri de sporcuları, yani bireyselliğini kazanmış insanları ister takım arkadaşı, ister rakip olsunlar; ortak bir amaç etrafında bir araya getirmek, ortak sevinç, ortak keder, ortak kaygı gibi ortak duyumlarla birleştirip bütünleştirmektir. Spor temelde bireyselliğe dayanmakla beraber bu bireysellik; aynı zamanda içinde toplumsallığı da barındırır. Đster rekabet, ister dayanışma ile olsun sonuçta sportif faaliyetler toplumdaki bireyleri bir araya getiren sosyal faaliyetlerdir. Sporun diğer bir özelliği ise; büyük kitlelerin ilgi odağı olması, ekonomi, sağlık, kültür, eğitim ve teknolojiyle olan yakın ilişkisinden dolayı hem ulusal hem de uluslararası örgütler arasında yer almasıdır.

23 4 Sporda örgütlenme; iş bölümü, fonksiyonların belirlenmesi, yetki ve sorumluluğun basamaklaştırılması yoluyla açıkça belirlenmiş ortak bir amacın gerçekleştirilmesi için belli sayıda kişilerin davranışlarının akılcı bir şekilde düzenlenmesi; olarak tanımlanır. Dünya ve kıta ölçeğinde sporla ilgili birçok Örgüt/Komite bulunmaktadır. Bunlar; Uluslararası Olimpiyat Komitesi ( IOC) Milli Olimpiyat Komiteler Birliği (ANOC ve ACNO) Uluslararası Spor Federasyonları (ASOIF) Kıta ölçeğinde faaliyet gösteren Komiteler; Avrupa Olimpiyat Komitesi Birliği ( EYOD) Asya Olimpik Konseyi Birliği ( GAASF) Kişiler, bedensel ihtiyaç nedeniyle sportif faaliyetlere katılabileceği gibi, amatör bir ilgi veya profesyonel uğraş olarak ta sportif faaliyetlerde bulunabilir. Kişilerin bu uğraşlarını gerçekleştirebilecek altyapının; yaşadıkları kentin fiziki mekânında yer alması sağlıklı toplum ve planlı kentleşmenin şartlarındandır. Kent planlarının hedefi, toplumsal refahın sağlanmasıdır. Bu sebeple kent planlanmasında en önemli ihtiyaçlardan biri olan spor alanlarının ve tesislerinin planlanması üzerinde hassasiyetle durulması gereken unsurlardan biridir. Kent planlamasının bu konudaki temel aracı ise zoning (bölgeleme) tekniğidir. Zoning Tekniği (Şehirlerin bölgelere ayrılması zorunluluğu) ni kısaca ele alırsak; Temel şehirsel fonksiyonlar; Barınma, çalışma, bedenen ve fikren dinlenme ile ulaşımdır. Bölgeleme (zoning); çeşitli kentsel eylem ve uğraşlar için kentte yer ayrılmasını, her eylem ve uğraşın bu amaçla ayrılmış alana yerleştirilmesini sağlayan araçtır. Böylece kentin istenen yönlerde gelişmesi sağlanmış olur. Bölgelemede amaç; şehirsel ortamı bölgelere ayırmak değil, fakat şehirsel ortamda şehirsel fonksiyon bölgelerini değerlendirmek ve konacak kurallarla bir bölgenin diğerinin aleyhine gelişimini önlemektir. Örneğin; konut alanının veya sanayi alanının yeşil alan (spor alanları, oyun alanları v.b.) aleyhine gelişmesini önlemektir.

24 SPOR ĐLE ĐLGĐLĐ TANIMLAMALAR Spor sözcüğünün en önemli anlamlarından biride sporcuları, yani bireyselliğini kazanmış insanları ister takım arkadaşı, ister rakip olsunlar ortak bir amaç etrafında bir araya getirmek ortak sevinç, ortak keder, ortak kaygı, ortak duyumlarla birleştirip bütünleştirmektir. Spor temelde bireyselliğe dayanmakla beraber bu bireysellik aynı zamanda içinde toplumsallığı da barındırır. Đster rekabet ister dayanışma ile olsun sonuçta sportif faaliyetler toplum bireylerini bir araya getiren sosyal faaliyetlerdir. Sporun en önemli özelliği; büyük kitlelerin ilgi odağı olması ekonomi, sağlık, kültür, eğitim ve teknolojiyle olan yakın ilişkisinden dolayı hem ulusal hem de uluslar arası örgütler arasında yer almasıdır. Örgüt; iş bölümü, fonksiyonların belirlenmesi, yetki ve sorumluluğun basamaklaştırılması yoluyla açıca belirlenmiş ortak bir amacın gerçekleştirilmesi için belli sayıda kişilerin davranışlarının akılcı bir şekilde düzenlenmesi olarak tanımlanmaktadır. ( Ayyıldız, 1974) Dünya ölçeğinde sporla ilgili çok sayıda komite bulunmaktadır; Uluslar Arası Olimpiyat Komitesi (IOC), Milli Olimpiyat Komiteler Birliği (ANOC ve ACNO), Uluslar Arası Spor Federasyonları (ASOIF). Kıtasal ölçekte faaliyet gösterenler; Avrupa Olimpiyat Komitesi Birliği ( EYOD ), Asya Olimpik Konseyi Birliği (GAASF), ve Afrika Olimpiyat Konseyi Birliği ( EYOD ). Kişiler, bedeni ihtiyaç sebebiyle sportif faaliyetlere katılabileceği gibi amatör bir ilgi veya profesyonel uğraş olarak ta sportif faaliyetlerde bulunabilir. Kişilerin bu uğraşlarını gerçekleştirebilecek altyapının yaşadıkları kentin fiziki mekânında yer alması sağlıklı toplum ve planlı kentleşmenin şartlarındandır. Amaçlara ulaşmada araç olan planların hedefi, toplumsal refahın sağlanmasıdır. Bu sebeple kent planlanmasında en önemli ihtiyaçlardan biri olan spor alanlarının ve tesislerinin planlanması üzerinde hassasiyetle durulması gereken unsurlardan biridir. ( IOC, 2000)

25 6 Henry De Monther in sporla ilgili tanımı ve değerlendirmesi şöyledir; stadlarda dörtnala koşarken yaşamımın merkezi olan bir kavramı en ilkel biçimiyle maddeleştirmekten başka bir şey yapmıyordum. Amacı, duyulan zevkte olan, başka hiçbir yerde olmayan bir faaliyete, uygulanma yönünden ve başarısından bağımsız tertemiz bir erdemi olan çabaya, oyun diyorum. Oyun, insana layık tek eylem biçimidir. Çünkü hem zekâyla ilgilidir hem de içgüdüseldir. Sporda oyunun koşullarını kabul ederken buna mücadele düşüncesinin eklenmesi gerekir. Sporcu mücadeleye koştuğunda ve atladığı zaman, uzaklığa, karşı yüzdüğünde, bir dağı aştığında, kolektif sporlarda ve dövüş sporlarında canlı bir rakibe karşı zayıflığını yada korkaklığını yenmesi gerektiğinde aslında kendine karşı savaşır. Güçlüklerden kaçınmak yerine bunları arar ve ortaya çıkarır. Bu sürekli mücadele kaygısı olmadan spor yoktur, olamaz. Spor yoğun bir beden faaliyeti gerektirir. Sporcunun aklından çıkarmaması gereken öğüt, P. Didon un bir gün spor kulübünde toplanan öğrencilerine verdiği olimpiyat komitesinin de parola olarak benimsediği şu öğüttür. ( KETEN ) Citius, Altius, Fortius ( daha hızlı, daha yüksek, daha güçlü). Buna göre, bir beden çalışmasının spor olarak ele alınıp alınmayacağı kurallarından ve mahiyetinden çok, harcanan beden gücünün yoğunluğu ile belirlenebilir. Bir faaliyetin spor olarak kabul edilebilmesi için üç öğeyi ( oyun, mücadele, yoğun beden çalışması) kapsamasını isterken, spor sözcüğü daha soylu bir kavram olarak değerlendirilmektedir SPORUN TARĐH ĐÇĐNDEKĐ YERĐ VE GELĐŞĐMĐ M.Ö 2000 yıllarında Girit Medeniyetinde başladığı tahmin edilen spor hareketlerine, bin yıl sonra Yunanlılarda rastlanmıştır. Sporun halk arasında yayılışı M.Ö. 4. ve 5. yüzyıllara rastlar. O dönemlerden günümüze gelen figürlerde spor hareketleri hakkında birçok bilgiye ulaşmak mümkün olmuştur ( Resim 2.1.,2.2.). Tarih kaynakları ilk olimpiyatların M. Ö. 776 da başladığını ve M. S. 394 e kadar devam ettiğini kaydetmektedir. Tarih öncesinde avcıların avlanmaya, bir spor olarak bakıp bakmadıkları bilinmemekle beraber Antik toplumlarda avcılık becerisi bir soyluluk ölçüsü sayılmaktadır. Arkeolojik bulgular eskiden Çin de top oyununun yaygın olduğunu ortaya koymaktadır ( Evren, 1994 ).

26 7 Resim 2.1. Resim 2.2 Eski çağlarda top oyunu ile ilgili spor figürü Eski dönem spor figürü Eski çağlarda yapılan spor faaliyetlerinde Eski Yunan Sporu nun ve Olimpiyatların büyük yeri vardır. Modern anlamdaki organize spor müsabakalarının ilk olarak Sümer Uygarlığı sırasında ortaya çıktığı; Hititler ve Eski Mısırlılar yolu ile Eski Yunan a geçtiği bilinmektedir. Bu bilgiler M.Ö yıllarına kadar uzanmaktadır ( Evren, 1994 ). Yapılan bilimsel araştırmalarda; Sümerlere ait 200 kil tabletin, altın ve gümüş eserlerin, mezar taşlarının, tapınak mimarisinin ve Gılgamış Destanı nın sistemli incelenmesi sonucunda modern anlamdaki sporun ilk defa Sümerler tarafından ortaya konulduğu saptanmıştır. Eski Yunan Medeniyetinde spor konusundaki en eski yazılı kayıta, Homeros un Đlliada isimli eserinin 23. bölümünde rastlanır. Burada Yunan kahramanı Patroclus anısına düzenlenen spor karşılaşmalarında araba yarışları, güreş, boks, koşu müsabakaları ve cirit atma vardır. Bu beş yarışmadan dördünün yüzyıllar önce Sümer de yapıldığı belge ve bulgulara dayanarak söylenebilir( Evren, 1994 ). Yunanistan da spor oyunlarının tarihte bu derece önem kazanmasının bir nedeni de sporun Yunan Birliği ni sağlayıcı niteliklerinde ortaya çıkar. Bunlar Olimpia, Pythia, Nemea ve Isthmia dır. Bunların en eskisi Olimpia dır. Belge ve bulgulara dayanılarak ve yarışmalarda kazananların ilk defa kaydedildiği oyunlar esas alınarak; olimpiyat oyunlarının M.Ö. 776 da Olimpia da yapıldığı tespit edilmiştir. (Evren, 1994) Yunan döneminden kalan spor figürleri, o dönemlerde spor oyunlarına verilen önemi göstermektedir ( Resim 2.3.).

27 8 Resim 2.3. Yunan dönemi spor oyunlarını anlatan bir resim Tarih içinde spor Eski Mısırda da oldukça yaygındı. Firavunlar avda yeteneklerini göstermeye çalışır, güçlerini sınadıkları ok atma gösterileri yaparlardı. Girit te genç kız ve erkekler akrobatik yeteneklerini boğalara karşı sınarlardı. Bunun bir spor mu, yoksa dinsel bir tören mi olduğu açıklık kazanmamıştır ( Tayga, 1990 ). Sporun modern toplumdan önce en belirgin olarak ortaya çıktığı yer ise Yunanistan dır. Homeros un Đlliada isimli eserinin 23. bölümünde, Yunan kahramanı Patroclus' un ölümü üzerine cenaze oyunları biçiminde yapılan sporlardan söz edilir. Eski Yunan kültürü hem dinsel, hem de din dışı sporları içerir. Dinsel törenlerin birleştiği en ünlü düzenleme, Đ.Ö 776'da yapıldığı saptanan, ama çok daha önce başladığı sanılan Olimpiyat Oyunlarıdır. Tanrıların tanrısı olan Zeus onuruna Olympia'da düzenlenen bu oyunlardan başka, müziğin ve sanatın tanrısı olan Apollon adına Delphoi'de ve ayrıca Korinthos ile Nemeia'da da oyunlar düzenleniyordu. Bu dört düzenlemeye Periodos denirdi. Bu yarışmalarda başarılı olan atletler şiirlere konu olur, heykelleri dikilir ve maddi olarak ödüllendirilirdi. Her kentin, Gymnas adı verilen çıplak atletlerin çalıştığı bir gymnasiumu vardı. Militarist Sparta dışında Yunanlı kadınlar Olimpiyat Oyunlarına katılamazdı..

28 9 Araba yarışlarının en tutulan spor olduğu Eski Roma ve Bizans dönemlerinde spor daha çok savaşa hazırlıklı olma bağlamında ele alınıyordu. Koşu ve disk atmadan çok boks, güreş, mızrak atma sporlarına önem veriliyordu. Eski Yunan oyunlarına ilgi daha çok Hadrianus döneminde ( Đ.S ) başladı. Roma'da Circus Maximus'ta yapılan araba yarışları 250 bin kadar izleyici çekiyordu. Yunan stadyumlarından geliştirilen circus araba yarışlarında; 1992'de Đspanya'nın Barselona kentinde yapılan Yaz Olimpiyatları'nın açılış töreni ya da hipodromlarda yapılan araba yarışlarındaki gibi ekipler "maviler", "yeşiller" gibi takımlar oluşturur ve kazandıkları yarışların kayıtları bugünkü rekorlar gibi tutulurdu. ( Evren, 1994). Gladyatör dövüşleri ise Đ.Ö. 264' te Etrüks cenaze oyunlarından geliştirilmişti. Araba yarışlarının dörtte biri kadar izleyici çeken' bu karşılaşmalar, insanın insanla dövüştüğü Munera ve insanın hayvanla dövüştüğü Venatioies olarak ikiye ayrılırdı. Özgür insanların da katıldığı dövüşlerde, Neron yönetimi sırasında Đ.S. 63' te kadınlar da yer almaya başladı. Ortaçağda spor daha az düzenli yapılıyordu. Panayırlar ve mevsimlik şenliklerde erkekler kayaları yada tahıl çuvallarını kaldırma yarışmaları yapar, kadınlar ise koşardı. Köylülerin en gözde sporu bekâr erkeklerin evli erkeklerle ya da bir köyün başka bir köyle karşılaştığı ve her türlü hareketin serbest olduğu bir tür top oyunuydu. Ortaçağın ve Rönesans'ın kentlileri ise ok atma yarışlarıyla eğlenirlerdi. Bu yarışları izleyen daha alt kesimden insanlar arasında koşu, sıçrama ve güreş karşılaşmaları yapılırdı. Soyluların gözde sporları, avcılığın yanı sıra şövalyelerin katıldığı turnuvalardı. Şövalyelerin at üzerinde kargılarıyla rakiplerini devirmeye çalıştıktan bu turnuvalar aynı zamanda savaşma yeteneklerini gösterdikleri bir alandı. Kazananlar ödülün yanı sıra, yeniklerden fidye alırdı. 12. ve 16. yüzyıllar arasında başka dövüş biçimlerinin de uygulanmasıyla, bu turnuvalar oldukça kanlı bir biçim aldı. (Saltuk,1995) Rönesans'la birlikte spor bütünüyle din dışı bir etkinlik oldu. Hümanistlerin sporu bir beden eğitimi aracı olarak görmeleri, sporun yarışma yanını gölgeledi. 15. ve 16. yüzyıllarda, sporda uyumlu hareketler ve estetik öne çıktı. Atların yetiştirilmesinde hız ve dayanıklılıktan çok, zarif hareketlere önem verilmeye başladı. Eskrim bile bir

29 10 sanat biçimi olarak ele alındı. Floransa'da oynanan ve bugünkü futbola benzeyen calcio oyunu (tekme atma) oyuncuların zarif hareketleri açısından değerlendirildi(saltuk,1995). 18. ve 19. Yüzyıllarda çok farklı spor dalları gelişti. Bu sporlarda kuralları standartlaştırmak amacıyla birçok ulusal örgüt kuruldu. Gelişen kentler ve kent mahalleleri arasında rasgele yapılan karşılaşmaları düzene koymak için ligler oluşturuldu. Đngiltere'de Futbol Birliği (FA); 1863'te kuruldu, bunu 1880'de Amatör Atletizm Birliği'nin (AAA) kuruluşu izledi. Uluslararası Olimpiyat Komitesi (IOC) ise 1894'te kuruldu ve iki yıl sonra ilk Modern Olimpiyat Oyunları yapıldı. Çağdaş anlamda modern sporlar özellikle Đngiltere ve ABD' den dünyaya yayıldı. 20 Yüzyılda yaşanan emperyalizm çağında ise Avrupa ülkeleri ve ABD; geri kalmış Afrika'nın ve Asya ülkelerinin bir bölümünün geleneksel sporlarını bastırarak, buralara modern sporları soktular(hakemin Sesi Dergisi, 1997). Modern sporlara geçişin ardında kusursuzluğu arayan sanayi devrimi yatıyordu. En üst dereceye ulaşma tutkusu "rekor" kavramını ortaya çıkardı. Spor, 20. yüzyıl toplumunun temel değerleri olan laikliği, usçuluğu, uzmanlaşmayı, bürokrasiyi, ölçme ve derecelendirmeyi yansıtır oldu. Birçok düşünür ve toplumbilimci modern sporu sanayi kapitalizminin bir ürünü olarak kabul etti. Kapitalizm televizyon ve öteki iletişim araçlarını da kullanarak sporu pazarlanabilen bir mal haline getirdi. Çağdaş anlamda modern sporlar Đngiltere'de ortaya çıkarken, modern beden eğitimi 18. yüzyıl sonu ve 19. yüzyıl başında Almanya'da ve Đskandinav ülkelerinde gelişti SPOR FAALĐYETLERĐ VE TÜRLERĐ Spor faaliyetleri geçmişten günümüze; kapsamı ve donatı alanlarıyla çok değişiklik göstermiştir. Bugün yapılmakta olan spor faaliyetleri ve tesisleri ülkelerin gelişmişlik seviyesi, tekniği ve ekonomisiyle orantılı olarak özel alanlara ayrılmaktadır. Geçmiş dönemlerde birçok sporun birlikte kullanıldığı ortak tesisler bulunurken, günümüzde ekonominin ve teknolojinin değişmesi ve gelişmesiyle spor faaliyetlerinin yapıldığı donatılar/tesisler kendi içersinde özelleşmeye/ihtisaslaşmaya başlamıştır. Öte yandan günümüzde spor faaliyetlerinin yapıldığı alanlar kompleks tesisler olarak düşünülmekte çağımızın sınır tanımayan pazarlama anlayışı içinde her türlü sporla ilgili

30 11 mal ve hizmetin pazarlama alanı olarak değerlendirilmektedir. Örn; seyretmeye gelenler için otopark, restorant, dinlenme salonları, kulüplere ait giyim ve hediyelik eşya mağazaları gibi pek çok donatıyı da içermektedir. Günümüzde çok fazla spor çeşidi olmasından dolayı spor faaliyetleri bir kısmı kombine edilerek yapılmakta diğer bir kısmı da kendine özgü alanlar içermektedir. Spor alanları açık alanda yapılan (A) ve kapalı alanda yapılan (K) spor faaliyetleri olarak ayrılır. Birde hem açık hem de kapalı alanlarda ( A-K ) yapılan spor faaliyetleri vardır. Spor Dalı Kullanım Şekli Futbol ( teknolojinin gelişimiyle artık kapalı alanlarda oluşturulmaktadır. ) A-K Basketbol ( açık ve kapalı alan olarak değerlendirilebilir) A-K Voleybol ( açık ve kapalı alan olarak değerlendirilebilir) A-K Hentbol A-K Tenis ( açık ve kapalı alanlar) A-K Yüzme ( açık ve kapalı alanlar) A-K Atıcılık A Binicilik ( acık ve kapalı alan ) A-K Rugby A Hokey ( buz ve çim hokeyi) A- K Bisiklet A Polo A Atletizm A-K Golf A Kayak A Kürek A Badminton A-K Bowling A

31 12 Bazı Spor Dallarına Ait Normlar Ve Kullanım Ölçüleri: Aşağıda tablolarda bazı spor dallarına ait (Futbol oyun alanının ölçüleri ve oyun alanındaki tanımlamalar; çeşitli oyun sahalarına ait boyut ve standartlar ile kapalı spor alanlarındaki normlar ve yüzme ve tenis sahaları ) norm ve kullanım ölçüleri verilmiştir. Futbol oyun alanının genel olarak ölçüleri ve oyun alanı üzerindeki tanımlamalar Şekil 2.1., 2.2. de gösterilmiştir. Tablo 2.1. de bazı spor dallarına ait standart ölçüler verilmiştir. Tablo 2.2., 2.3. de ise tenis ve yüzme sporunun oyun alanı ile ilgili bazı standart değerleri belirtilmiştir. Şekil 2.1. Futbol oyun alanının ölçüleri

32 13 Şekil 2.2. Futbol oyun alanındaki tanımlamalar Tablo 2.1. Çeşitli oyun alanlarının boyutları ve standartları

33 14 Şekil 2.3. Yüzme havuzu normları ve fonksiyon şeması Şekil 2.4. Tenis oyun alanı normları ve tanımlamalar

34 SPOR ALANLARININ YEŞĐL ALAN VE SOSYAL DONATI ALANLARI ĐÇERĐSĐNDE YERĐ VE DEĞERLERĐ Yeşil alan kavramı; yerleşim içi yeşil alanlar ve yerleşim dışı yeşil alanlar olarak ikiye ayrılmaktadır. Spor alanları yerleşim içi yeşil alanlar olarak değerlendirilmektedir. Ülkemizde kentsel alanlarda yeşil alan ihtiyacı iklim ve coğrafi duruma göre farklılık göstermektedir. Çeşitli ülkelerde yeşil alan, spor ve oyun alanlarının büyüklükleri için yapılan kabuller ve uygulamalar değişiktir. Tablo 2.3. de bazı ülkelerde kişi başına düşen yeşil alan ve spor donatı alanlarının değerleri verilmiştir. Türkiye de bu oran kişi başına sadece 12 m 2 dir. Yeşil alanların kullanış amaçlarına göre ayırımı aşağıdaki şekilde yapılabilir( Çiftçi, 1990 ). A ) DĐNLENME ALANLARI Büyük ağaçlıklar; ormanlar, koruluklar, fidanlıklar, parklar; bölgesel parklar, milli parklar, şehir parkları, mahalle parkları. B) SPOR ALANLARI Spor merkezleri; her çeşit sporun yapıldığı yerler/tesisler; stadyum yapıları, atış poligonları, yarış sahaları, okçuluk, atıcılık, su sporları, golf, tenis, dağcılık, voleybol ve basketbol C ) OYUN YERLERĐ 0 3 Yaş arası çocuklara kum havuzları 3 6 Yaş arası çocuklara oyun yerleri 7 12 Yaş arası çocuklara aletli oyun yerleri ve yaş arasındaki öğrenciler için spor alanları D) EĞLENCE YERLERĐ Halka hizmet eden spor alanları içerisindeki tesisler ( kulüp, sosyal tesisleri), piknik alanları, mesire yerleri, özel aile bahçeleri.

35 16 Kentsel donatı elemanlarının, spor donatı elemanları ve yeşil alanlar ile olan bağlantılarına örnek Şekil 2.5. de verilmektedir. Şekil 2.5. Kentsel donatı elemanlarının, spor donatı elemanları ve yeşil alanlar ile olan uyumu ÜLKE / ŞEHĐR LONDRA 28 ZURĐH 60 HANNOVER 78 FRANSA 25 ABD 100 AMSTERDAM 45.5 STOCKHOLM 80 ĐNGĐLTERE TÜRKĐYE 12 KĐŞĐ BAŞINA YEŞĐL ALAN VE SPOR DONATI ALANI ( M2) Tablo 2.2. Yeşil alan ve spor oyun alanları için ülkeler bazında karşılaştırmalar

36 17 Türkiye de planlama eylemlerinde donatım yönünden ilk kabuller 2990 sayılı Yapı Yolları Yasası ile başlamıştır. Kentsel planlamada kişi başına 65 m 2 kent toprağı ayrılmıştır. Bu 65 m 2 alanda kentsel fonksiyonların oranı Tablo 2.4. de verilmiştir. YAPI YOLLARI KANUNUNA GÖRE Kişi başına m 2 Şehir alanı % Ev, bahçe yol ve meydanlar Ticaret ve sanayi mahalleleri Yeşil alan ve spor donatı elemanları Hastane, mezarlık, hamam,otel gibi genel yerler Resmi ve askeri kurum talim yerleri Okul ve kütüphane yerleri TOPLAM Tablo 2.3. Türkiye de sosyal donatı elemanlarının kişi başına düşen alan değerleri 2.6. SPORUN BĐREYLER ÜZERĐNDEKĐ ETKĐLERĐ VE TOPLUMSAL BOYUT Modern anlamda sporun esas amacı, milli güç ve iradeyi geliştirmektir. Genç kuşakların yapıcı, yaratıcı, milli birlik ve beraberlik duygusu ve davranışı olan kişiler olarak yetiştirilmesinde sporun katkısını önemsememek olanaksızdır. Bireylere grup çalışması karşılıklı dayanışma, kendine güven, davranış dürüstlüğü gibi üstün niteliklerin kazandırılmasında spor bir araç olarak kullanılabilir. Spor faaliyetlerinde beden sağlığı yanında ruh yapısında da olumlu etkiler olmaktadır. Vücudun sağlığı Düşüncenin açıklığı Vücudun güçlülüğü çevikliği Cesaret ve çabuk kavrama Duyuların sağlamlığı Düşüncenin uyanıklığını sağlar

37 18 Kişilerin ve toplumun sağlık ve verimliliğinin etkin bir aracı olan sporun kişiye kazandırdığı özellikler şöyle sıralanabilir. Fiziksel özellikler; çeviklik, denge, kuvvet, direnç, hız, koordinasyon, estetik. Ruhsal özellikler; yarışma duygusu, yardımlaşma bilinci, çalışma disiplini, atılım gücü, insan sevgisi, kültür, doğruluk, kendine güven, güçlükleri yenme azim ve kuvveti. Ruhsal ve fiziksel yapıdaki olumlu etkilerini sistemler yönünden gruplamak gerektiğinde; Hareket sisteminde; Esneklik, kuvvet Sinir sisteminde; Çabukluk, çeviklik, koordinasyon, denge Kalp dolaşım sisteminde ; Düzen Zihin sisteminde ; Kavrama, karar verme, tepki çabukluğu Kentsel ve kırsal kesimde yaşayan kişilerin iş saati dışında bedensel yorgunluklarını gidermek, boş zamanlarını değerlendirmek, kötü alışkanlıklara yönelmelerini engellemek, insanlar arasında sosyal kaynaşmayı sağlamanın en uygun çözümü spordur. Ayrıca toplum düzeninde ters düşen davranışlarda bulunan kişilerin bedensel ve ruhsal sağlıklarını kazandırmak ve topluma uyumlarını sağlayabilmekte sporun yapıcı etkilerinin rolünün büyük olduğunu unutmamak gerekir. Sporun kalp sağlığına etkisi; Kalp atımını ve kan seviyesini arttırır. Kalp krizi ve kalp damarlarındaki tıkanmayı azaltır. Kalp iletimini düzene sokar. Sporun solunum sistemi etkisi; Daha fazla oksijen alınıp daha fazla karbondioksit atılarak, hücre yenilenmesi sağlanır. Nefes darlığı ve solunum sıkıntısını azaltır. Akciğer seviyesini ve kapasitesini arttırır.

38 19 Sporun kas sistemine etkisi; Çizgili kaslarda genişleme ve hacim artışına sebep olur. Kas miktarı artarken yağ miktarı azalır. Kas liflerindeki genişlemeye bağlı olarak, daha fazla güç ve ağırlık kaldırmak mümkün olur. Yorgunluğu azaltır. Sporun sindirim sistemine etkisi; Sindirimi ve hazmı kolaylaştırır. Şişkinlik ve bağırsak düzensizliklerini azaltır. Enzim salgılarını düzene sokar. Sporun üregenital sisteme etkisi; Böbreklerin çalışmasını hızlandırdığı için böbrek taşı riskini azaltır. Đdrar miktarını arttırdığı için prostad şikâyetlerini azaltır. Sporun sinir sistemine etkisi; Uykuyu düzene sokar. Enerji yükünü azalttığı için stres gibi psikolojik bozuklukları azaltır. Beyin faaliyetlerini arttırarak insanlarda zekâ gelişimini sağla ( Spor Bilim,2007). Sporun toplumsal boyutu; Đnsanlar, yaşamlarını toplumsal ilişkiler sistemleri içerisinde sürdüren toplumsal varlıklardır. Đnsanı bu açıdan ele alarak toplum içinde yer alan sosyal gurupları, sosyal sınıfları, ekonomik, siyasal, sosyal, dinsel ve hukuksal kurumları, nüfusu, örf, adet değer, norm ile inançları ve bunlar arasındaki ilişkileri; değişmeleri inceleyen bilim dalına ya sosyoloji yada toplumbilimi denir. Đnsanlar toplumu ve ona ait süreçleri toplum bilimi aracılığıyla anlayarak çözümleyebilir. Toplum, belirli bir bölgede yaşayan insanlardan oluşmuş ve üyelerinin ortak bir yaşayış tarzını bölüştükleri en büyük bir insan grubudur. Đnsanın en ilkel toplumlardan en çağdaş toplumlara kadar sosyal bir varlık olarak yaşamakta olması toplum bilimin doğuşuna olanak hazırlamıştır. Bu nedenle sosyolojinin insan ilişkilerinin ortaya çıkışı

39 20 ile başladığı düşünebilir. Toplum sürekli bir olgudur. Bireyler zaman içinde toplumu terk etseler bile toplum yine de belirgin özellikleriyle kendini devam ettirir ve sahip olduğu özellikleri sosyalleşme yoluyla yeni bireylere aktarır. Sosyal terimi Latince socius sözcüğünden türetilmiştir. Socius'un anlamı birliktelik, birlikte oluştur. Sosyal olmak gizilgücü kişide doğuştan vardır. Bu gizilgüç sosyalite olarak da adlandırılır. Kişi, sadece başkalarıyla ilişki kurma eğilimine sahip olduğu için da sosyaldir. Bu nedenle sosyal bilim kişileri sadece bu görünümleri içinde inceler. Bu nedenle sosyologlar kişileri sosyal davranışları yönünden aynı olarak ele alır. Kuşkusuz her kişi fizik birim olarak farklıdır. Bu farklılıklar fizyolog, biyolog, patolog, psikolog, psikiyatrist vb. bilim adamlarınca ele alınıp çözümlenmeye çalışılır. Sosyolojinin bu kadar geç ortaya çıkışının nedeni, sosyal olay ve olguların, doğa olay ve olgularından çok farklı olarak kabul edilmesi, kendilerine özgü niteliklerinin varlığının ve bilimsel incelemelerinin yapılamayacağının savunulmasıdır. Bazen de sosyal olayların doğaüstü olduğu ileri sürülmüştür. Bu nedenle sosyoloji uzun yıllar filozofların, ahlakçıların, ilahiyatçıların ötesine geçememiştir (Doğu,2006). Bu bağlamda sosyolojinin doğuşunu hazırlayan filozoflar arasında Platon, Aristoteles, Saint Augustinus'u sayabiliriz. Đbn-i Haldun'a göre insanın sosyal yaşamının hal ve tabiatının incelenmesi kendi başına ayrı bir bilimdir. Đnsanlığın toplumsal evriminde aşamalar vardır ve değişik toplumlar arasındaki farklar, coğrafi çevrenin, iklim koşullarının, üretim koşularının farklı oluşundan kaynaklanmaktadır. Machiavelli, Calvin, Bodin, Habbes, Locke, Spinoza ise toplumu dinsel, siyasal ve ekonomik açılardan ele alarak sosyolojinin sosyal felsefe içinde gelişerek sonradan bağımsız bir bilim haline gelmesine katkıda bulunan diğer düşünülürlerden bazılarıdır. Sosyoloji terimi ilk kez 1838'de Comte'un Pozitif Felsefe Ders Notlarının IV. cildinde en gelişmiş pozitif bilim olarak tanımlanmıştır. Rousseau, Montesquiev, Saint-Simon, A. Comte, Le Play ve Karl Marx bağımsız bir bilim olarak sosyolojinin öncüleri olmuşlardır. Bunlardan sonra sosyolojiye en büyük katkıyı yapan sosyologlar Emile Durkheim, Max Weber, Vilfredo ve Pareto olmuştur ( Gould,1986). 20. yüzyılda yaşanan ekonomik, kültürel ve teknolojik gelişmeler toplum hayatında da yeni gelişmelere ve sosyal değişimlere yol açmıştır. Bu değişmeler sosyolojinin de bir takım dallara ayrılmasına neden olmuştur. Hukuk sosyolojisi, Eğitim Sosyolojisi, Sanayi Sosyolojisi, Din Sosyolojisi, Spor Sosyolojisi, Aile Sosyolojisi vb.

40 21 Toplumsal değişiklikler toplumsal sorunların farklılaşmasını ve karmaşıklaşmasını beraberinde getirdiğinden özel olarak ele alınıp incelenme zorunluluğu doğmuştur. Ve yeni sosyoloji dalları uygulamalı çalışmalar ve araştırmalar ile toplumsal yaşamın farklı boyutlarını incelemeye yönelmiştir. Sosyoloji dinamik bir bilimdir, dünü ve bugünü yakalar. Yaşanan çağa ışık tutar, sosyal olayların ve olguların sonunun gelmediği hesaba katılırsa, sosyoloji de canlı bir sosyoloji olarak devam eder. Sosyoloji meselelere sistemli bir yaklaşımdır. Yere, zamana ve toplum yapılarına göre olan sebep-sonuç ilişkilerinin değerlendirilmesidir. Bu değerlendirmeleri yaparken sosyoloji, felsefe, coğrafya, psikoloji, etik, hukuk, ekonomi, siyaset, spor, işletme, eğitim vb. bilim dallarından yararlanır. Herkes, her zaman toplumda yaşamak, başkalarıyla ilişki kurmak ve sosyal roller icra etmek zorunda olduğu için sosyolojik bilgi her kariyer ve meslek için yararlıdır. Spor birimi bunlardan biridir ( Erkal,1986) ENGELĐLER VE SPOR Engelli insanlar için dünyada ciddi anlamda sportif çalışmaların başlangıcı 1 Şubat 1945 olarak kabul edilir. O tarihte Đngiltere de, Londra ya 70 kilometre mesafedeki Aylesbury kentinde, Stoke Mandeville Rehabilitasyon Merkezi nde, Dr.Ludwig Guttmann tarafından II.Dünya Savaşı nda şarapnel parçaları ile çeşitli şekillerde yaralanmış parapleji hastalarının rehabilitasyonu için spor kullanılmaya başlanmıştır. Dr.Guttmann ilk olarak okçuluk, bowling, bilardo ve masa tenisini kullanmaya başlamıştır ( Özer, 2001). Daha sonra bu olayı takım sporlarına taşıyan Dr.Guttmann tekerlekli sandalye ile önce polo, sonra da basketbol oyunlarını kullanmaya başladı. Kısa bir süre sonra diğer spor dalları eskrim, cirit, gülle, tekerlekli sandalye yarışı, tekerlekli sandalye ile slalom yarışı ve halter spor dalları olaya katılmıştır. Dr.Guttmann 28 Temmuz 1948 tarihinde I.Stoke Mandeville Özürlüler Oyunları nı düzenlemiştir. Bu oyunlara savaş gazisi 16 kişi katılmıştır.1949 da düzenlediği ikinci oyunların ödül dağıtımı sırasında Dr.Guttmann Özürlülerin spor etkinliklerinin Đngiltere sınırlarının dışına çıkartılıp, uluslararası düzeye getirilmesini önermiştir. O dönemde çok ilgi görmeyen bu öneriden üç yıl sonra 1952 de Hollanda dan küçük bir özürlü sporcu kafilesi gelmiş ve ilk uluslar arası ilişki gerçekleşmiştir (Kalyon,1997).

41 Melbourne Olimpiyat Oyunları sırasında Uluslararası Olimpiyat Komitesi, Stoke Mandeville Oyunları Organizasyon Komitesi ne Olimpik Đdeale Hizmet ödülü vermiştir yılında yapılan oyunlara ise Đngiltere dışından 360 sporcu katılmıştır. Aynı yıl bir Stoke Mandeville Oyunları Komitesi kurulmuştur. Oyunlar üç yıl ardarda orada yapılmıştır yılında Roma Olimpiyat Oyunlarının hemen ardından engelliler için olimpiyat düzenlenmiş ve bu olimpiyatlar her dört yılda bir yapılmıştır. Ülkemizde 8 11 Mayıs 1990 tarihinde Ankara da bir Spor Şurası toplanmıştı. Bu şurada alınan kararlar doğrultusunda 21 Kasım 1990 tarihinde Gençlik ve Spor Genel Müdürlüğü bünyesinde Türkiye Özürlüler Spor Federasyonu(TÖSF) kuruldu. Federasyonun kuruluş amacı şöyledir; Özürlü sporcuların gerçekleştirdikleri tüm sportif etkinlikleri bünyesinde toplayıp geliştirmek, bu çalışmaları yurt yüzeyinde yaygınlaştırıp, sporu rehabilitasyonun bir parçası haline getirmek ve uluslar arası etkinliklerde özürlü sporcuya çağdaş yarışma ortamının hazırlanması için gerekli çalışmaları planlamak ve uygulamak. (Kalyon,1997). Türkiye Görme Engelliler Federasyonu bünyesinde şu anda 6 spor dalında faaliyet yapılmaktadır. Bu spor dalları Goalball, Torball, Atletizm, Yüzme, Satranç ve Futboldur.

42 23 BÖLÜM 3 TÜRKĐYE DE SPORUN TARĐHSEL GELĐŞĐMĐ VE SPORUN GELĐŞĐMĐNĐ ENGELLEYEN SORUNLAR Türkiye de spor kavramı tarihsel süreçte eski çağlara kadar uzanmaktadır. Araştırmalarda, Türkiye de sporun Orta Asya da başladığı görülmektedir 3.1. TÜRKĐYE DE SPORUN TARĐHSEL GELĐŞĐMĐ Türkiye de sporun tarihsel gelişimi; 3 dönem olarak incelenmektedir. Đlk dönem, Türklerin Orta Asya dan başlayıp Türkiye sınırları içerisinde Türkiye Cumhuriyeti nin kuruluşuna kadar olan dönem; ikinci dönem, Cumhuriyet dönemi ve üçüncü dönem ise Planlı Kalkınma Dönemi ni kapsamaktadır E KADAR Đlk dönem araştırma kaynakları sınırlı olmasına karşın; tarihi belgeler göstermektedir ki Orta Asya da yasayan Türkler vücut kültürüne ve spora büyük önem vermişlerdir. Türk boylarında sonbahar mevsiminde, programında yalnızca güreşlerin bulunduğu büyük şenlikler düzenlenirdi. Ölen yiğitler silahlarıyla gömülür; mezarları çevresinde dini törenlerin yanı sıra, dokuz gün ve gece, güreşler yapılırdı. Bu törenler ölüm yıldönümlerinde üç gün sürerdi. Özellikle binicilik, cirit, okçuluk, avcılık ve top oyununun Türklerin töresel sporları olduğu kabul edilmektedir.(ayyıldız, 1974 ) Avcılık, göçebelik ve savaşa hazırlık amacıyla uygulanan binicilik oyunlarının en yaygınları; bugün Orta Asya bozkırlarında olduğu gibi Anadolu nun değişik yerlerinde farklı şekillerde oynanan oyunlardan; bir tür atlı hokey oyunu olan çöğen ve bir küçük savaş gösterisi olan cirittir. Batıda polo olarak bilinen çevgan adı verilen top oyunu, Türklere ait eski ve milli bir oyundur. Ortaçağda Bizansta bilinen bu oyun Bizans, Đran ve Anadolu yoluyla Orta Asya dan gelmiştir. Avrupa da yaygın olarak bilinen ucu kıvrık çubuklarla sürülen topun karşılıklı kalelerden geçirilerek sayı kazanma esasına dayanan ve altışar kişilik binici ekipleri arasında oynanan bir top oyunu, Babür- Şah tarafından Hindistan a

43 24 götürülmüştür. Hindistan a yerleşen Portekizliler ve Đngilizler top oyununun burada oynandığını görmüşler (Ayyıldız, 1974). Türklerin bugünkü futbola benzeyen oyunu; Orta Asya da tebük adıyla oynadıkları Kaşgarlı Mahmut un Dîvânü Lugati t-türk adlı eserinde işaret edilmektedir. Günümüzde yaygınlaşan kayak sporunun eski Türklerce bilindiğini ve özellikle avlanmada kayaktan yararlandıkları bilinmektedir. Türk devletlerinden Karahanlılar, Gazneliler, Selçuklular; Suriye Atabeyleri, Mısır Kölemenleri ve Osmanlıların saraylarında ve ordularında ulusun en iyi sporcuları sürekli bulunur, spor eğitimi ve yarışmalar yaparlardı (Kahraman, 1995). M.Ö yıllarında Orta Asya da Türkler in yaşamında at büyük önem taşıyordu Çocukların çok küçük yaşta at eğitimine başladığı o dönemin belgelerin rastlanmaktadır. Türkler binicilikteki ustalıklarına, atla oynanan ve sportif değer taşıyan türlü oyun ve yarışlarla ulaştılar. Bu oyun ve yarışlar günümüze kadar gelmiştir. Günümüzde Orta Asya ve Anadolu nun bazı yörelerinde oynanan kaçma-kovalama nitelikli Gök-börü 1 ve Kız-börü 2, Beyge 3 oyunlarıyla, bir çeşit atlı hokey oyunu olan Çöğen 4 ve de savaş oyunu olan at zerinde Cirit atma 5 oyunları bu geleneğin devamıdır (Kahraman, 1995). Osmanlı dönemine geldiğimizde, Osmanlı Türkleri özellikle saray ve saraya yakın çevrelerde spor faaliyetlerinin yapıldığı tarihi belgelerde yazmaktadır. Osmanlı Şehzadelerinden spora yapısı uygun olanlar ata binme, ok atma, cirit oynama ve kılıç kullanma gibi sporlarla eğitilirlerdi. Đmparatorluğun Amasya; Edirne ve Manisa gibi önemli valiliklerine atanan küçük yaştaki şehzadelere; o illerin sporcuları eğitici olarak 1 Gök-börü oyunu değişen lehçelerce kökperi, kopkeri gibi isimler de almıştır. Bu oyunda asıl olan kesilmiş ve içi temizlenmiş bir oğlak veya hayvanı eğeri ile bacakları arasına sıkıştıran ve dört nala koşan bir atlının, kendini kovalayan atlılara sınırlanmış bir alan veya alanda bir turu tamamlayarak puan alması biçimindedir. Oyun tek kişiler veya gruplar arasında da oynanırdı. Özbek Türkleri nde bu oyun, üzerinde sular, hendekler ve yükseklikler bulunan bir arazide oynanmaktadır. ( Tayga, 1990) 2 Kız-börü Evlilik törenlerinde kesilmiş hayvan, kız tarafından kaçırılır ve damat tarafı gelini kovalardı. Bu seramoninin canlandırılması ile bu oyun Kız-börü adını almıştır. (Tayga,1990) 3 Beyge Atlı oyunların bir başka şekli de düğün törenlerinde kız ve erkeğin bir mesafe içinde karşılıklı olarak Beyge (Babiga) oyunuydu. Amaç hedefe önce varmaktır.(tayga,1990)

44 25 verilir, her yönden en iyi şekilde yetiştirilmeleri sağlanırdı. Padişahlar Đstanbul çevresindeki gezinti yerlerine giderek orada enderun koğuşlarındaki sporcuları yarıştırırlardı. Ayrıca Osmanlı imparatorluğu içinde özellikle savaş amaçlarına uygun olarak sporcu yetiştirmek üzere menzil denilen birçok stadyum vardı ve bu tesislerin bakım, onarım ve kullanımlarının süreklilikleri vakfiyeler tarafından desteklenirdi. Her stadyumların, şeyhleri ( başkanları), müritleri ( sporcuları) vardı. Bunlar bir tekkede ( kulüp) otururlardı. Şeyhlerin belirli aylıkları olur, müritlerden aylık alır ve parasız yemek yerlerdi. Evliya Çelebi nin Seyahatnamesine dayanarak verilen bilgilere göre; Osmanlı Đmparatorluğunun otuz ilinde bulunan stadyumlara devamlı olarak bakılırdı. Bağdat ve Mısırda bir savaş olduğunda merkezden kuvvet göndermemek için yetenekli bazı kişilerin özel olarak yetişmesi öngörülmüş bu amaçla 14 yerde stadyum yapılmıştır. 17. Yüzyıl spor konusunda en gelişmiş devrini yaşamış olup, Sultan 2. Mahmut zamanında Enderun spor ve müzik akademisi haline getirilmiştir. Osmanlı imparatorluğunun son döneminde; 20. yüzyıl başlarında Đttihat ve Terakki Cemiyeti genç kuşakların özellikle düşünsel ve bedensel yönden o zamanların Avrupa gençliğini örnek alarak yetiştirilmesi amacıyla spora ağırlık verilmesini yönünde çalışmalar yapılmıştır ( Tayga, 1990). 4 Çöğen de eski Türkler arasında yaygın bir oyundu. Bu oyun bugün adına Tibet dilinde top anlamına gelen Pulu dan alınarak Polo denilen atlı hokey oyununun ilk şeklidir.đlk defa Türkler tarafından oynandığı söylenen bu oyun, Đranlılarca Çevkan, Bizanslılarca da Çukanyan ile oynanmıştır. (Tayga,1990)) 5 Cirit Atma Bugün Anadolu nun birçok yerinde oynanan atlı cirit oyunu, eski Türker in çok sevdiği bir binicilik oyunuydu. Cesaret, algılama sürati, refleks, denge gibi pek çok özellikleri bünyesinde barındıran bu oyun iyi bir binicilik ve ata hakim olmayı gerektirirdi. Eski Yunan yazar ve komutanlarından Xenophon MÖ 360 yılında Binicilik Sanatı adlı eserinde, Türkler in cirit oyununa benzeyen bir mızraklı süvari oyununu halkına öğütler. Eski Romalıların yüzyıllar boyunca oynadıkları Troia oyununun da aslı cirit oyununa benzemektedir. Türkler boyu 1.5 metre uzunluğundaki ucu sivri taze servi ağacından yapılmış mızraklarla hedef tahtasını delmeyi veya sivri değnekleri toprağa saplama alıştırma yaptıklar kaynaklarda yazmaktadır. Ayrıca, çeşitli sosyal etkinliklerle ilgili olarak (ölüm, doğum, düğün, sosyal yardım v.b.), bozkır atları ile kilometre, hatta 100 kilometrelik arazi koşuları yapılırdı. Ayrıca eski Türkler de birçok sosyal etkinlikte yine ok atma veya ok üzerine içilen antlar gözlenmektedir. Okla uzağa atma veya hedefe atma oyunları vardı. Ayrıca, at üzerinde de ok atma oyunları vardı. Bu konudaki en eski belgeler MÖ 1000 yılda Tibet bölgesinde bulunan kayalara işlenmiş fresklerdir. Yarış amacıyla atılan okların ilki cepheden, ikincisi yandan ve üçüncüsü de hedefi geçtikten sonra geriye dönülerek atılırdı. Günümüzde Japonya da bazı dinsel törenlerde benzeri yarışmalar yapılmaktadır. Ayrıca, Türklerin geliştirdikleri eğri ve tek yüzlü kılıçlarla oynanan çeşitli dans ve oyunlar vardı. Bugün Türkmenistan da çeşitli kabilelerde bu dans ve oyunlar devam etmektedir. Tüm bunların dışında Asya da en çok sevilen spor dallarından biri de güreşti. Çeşitli bayramlarda ve özel günlerde güreş ile ilgili şenlikler düzenlenirdi. Yapılan kazılarda çeşitli süs eşyalarının üzerine işlenmiş güreş figürlerine rastlanmaktadır. Günümüzde yağlı güreşçilerin giydiği kısbeti, Đskit Türkler e ait bir kemik avadanlığın üzerine işlenen güreşçi figüründe görmek mümkündür.(kahraman,1995)

45 CUMHURĐYET DÖNEMĐ Uzun süren savaşlardan yeni çıkmış, her tarafı yıkık ve Osmanlı döneminden çok ağır dış borç yüklenmiş olarak kurulan Türkiye Cumhuriyeti, o yokluklara rağmen bütçesinden spora çok önemli bir pay ayırmıştır. Cumhuriyet'in ilanından iki buçuk ay sonra Bakanlar Kurulu'nun, Atatürk başkanlığında yapılan toplantısında Đdman Cemiyetleri Đttifakı'nın emrine TL verilmiştir. Bu para ile sporcuların, Paris'te yapılacak Olimpiyat Oyunları'na en iyi biçimde hazırlanarak katılmaları sağlanmıştır. Bir altının 10 TL olduğu bir dönemde yapılan TL lik bu yardım, Türkiye Cumhuriyeti devleti için gerçekten büyük bir fedakârlıktır. ( Keten ) Nitekim 1924 yılı bütçesine, "Türk sporcularının pek yararlı ve gelecek için umut verici çalışmalarında yardım görecekleri" sözlerinin açık bir kanıtı olarak, spor için Atatürk'ün talimatıyla TL ödenek konulmuştur. Yine 1924 yılında yayınlanan Köy Yasası, köylerde "nişan alma, cirit, güreş" gibi köy oyunlarını özendirici hükümlere yer vermiştir. Türkiye'nin ilk spor teşkilatı olan "Türkiye Đdman Cemiyetleri Đttifakı" 1922'de Đstanbul'da kurulmuştur. Cumhuriyet ilkelerine bağlı olarak kurulan bu ilk spor cemiyetlerinin yöneticileri seçimle belirlenmekte, bu yöneticiler de seçimle her federasyonun (Atletizm, Futbol, Güreş) yöneticilerini seçmekteydiler. 6 Atatürk, Türk sporunun bu şekilde düzenlenmesine çok memnun olmuş, "Esas olan, bütün, her yaştaki Türkler için beden terbiyesini sağlamaktır" diyerek, sporda hedefin halkın sağlığı ve toplum sporu olduğuna işaret etmiştir. Daha sonra, bu ittifakın yasal bir kuruluş olan Beden Terbiyesi Genel Müdürlüğü'ne dönüştürülmesi 1938 yılında yine Atatürk'ün talimatıyla olmuştur. Bu dönemde Đsviçre den spor örgütü yönetmeliği getirildi. 31 Temmuz 1922 yılında kurulan Türkiye Đdman Cemiyeti Đttifakı ( TĐCĐ) ilk toplantısını yaparak idare kurulunu seçti. 7 Kurul faaliyetine ilk kez 1923 yılında başladı. Atletizm, Futbol ve Güreş; ilk spor birlikleriydi. Devletin spor faaliyetlerine eğilmesi sonucu 1936 yılında Türk Spor Kurumu kurulmuştur. Daha sonraları 1938 yılında 3530 sayılı yasa ile bu kurumun yerini Beden Terbiyesi Genel Müdürlüğü almıştır. Genel Müdürlük 6 Đlk Đdman Cemiyetleri nin başkanlığına Ali Sami Yen, asbaşkanlılara da Burhan Felek ve Ali Seyfi getirildi. 7 Atatürk, Türkiye Đdman Cemiyeti idare kurulu başkanlığına Ali Sami Yen i getirdi.

46 27 ilk kuruluşunda Başbakanlığa bağlı iken tarih ve 4235 yasa ile Milli Eğitim Bakanlığına, daha sonra 6 Mayıs 1960 tarih ve 7474 sayılı yasa ile yeniden Başbakanlığa bağlanmıştır. Ancak tarihinde Gençlik ve Spor Bakanlığı kurulması ile 6 Şubat 1970 tarihinde Gençlik ve Spor Bakanlığına bağlanmıştır (Tayga,1990). Sporun esaslı bir eğitim unsuru olması gerçeğini Mustafa Kemal Atatürk şu sözleriyle çok anlamlı olarak ifade etmektedir. Açık ve kati söyleyeyim ki sporda muvaffak olmak için her türlü yardımdan ziyade bütün milletçe sporun önemi ve kıymeti anlaşılmış olmak ve ona kalpten muhabbet ve onu vatani vazife telakki eylemek lazımdır sayılı Beden Terbiyesi Yasası ve 1930 tarihli 1580 sayılı Belediyeler Yasasının 16. maddesinin 4. fıkrasındaki hükümler ilgililere ümit vermesine karşın uygulama bekleneni vermemiştir. Beden eğitimi ve sporun özellikle 2. Beş Yıllık Kalkınma Planı Dönemine gelinceye kadar ilkesiz ve politikasız bir gelişme kaydetmiştir. Bu konuda uygulamadan doğan aksaklıklar, kaynak yetersizliği ve kaynakların iyi kullanılmamış olması, yasalardaki hükümlerin eksikliği, var olanlarında uygulamaya yansımamış olması, yetenekli kadro konusunun çözüme bağlanmamış olması, örgütleşme yetersizliği ile spor saha, tesis ve araçların yetersizliği sorunların büyüklüğünü ve karmaşıklığını ortaya koyar. Atatürk her alanda olduğu gibi sporda da bilim yolundan ayrılmamayı tavsiye ederken, sporun önemi üzerinde de durmuş ve ona yeni bir benlik kazandırmıştır. "Müspet bilimlerin temellerine dayanan, güzel sanatları seven, fikir terbiyesinde olduğu kadar, beden terbiyesinde de kabiliyetini arttırmış ve yükseltmiş olan; erdemli, kuvvetli bir nesil yetiştirmek ana siyasetimizin açık dileğidir" sözleri ile bu görüşü dile getirmiştir Ulu Önderin Türk sporundaki ilk imzasını izcilikte görmekteyiz yılında, Osmanlı Genç Dernekleri Genel Müfettişliği ne atanmasından kısa bir süre sonra bir rapor hazırlayarak zamanın hükümetine sunar. Bu raporunda okullardaki jimnastik saatlerinin arttırılmasını teklif etmektedir.

47 28 Ata'ya göre spor, her şeyden önce bir "vatan vazifesi"dir. 18 Ağustos 1923 tarihli hükümet programında şu cümlelere rastlıyoruz; "Maarifin vazifelerinden birincisi; çocukların terbiye ve talimi, ikincisi; halkın terbiye ve talimi, üçüncüsü; milli güzidelerin yetiştirilmesi için lazım gelen vasıtaların izhar ve teminidir. Görülüyor ki, Atatürk, çocuklar ve gençler kadar, halkın da eğitilmesini ve spor yapmasını istemektedir. Bu konuyu da hükümet programına alacak kadar ciddi bulmaktadır Türklerde sporun geçmişi hayli eski olmasına rağmen, spora modern anlamda gereken önem ve değerin verilmesi ancak Cumhuriyet'in ilanından sonra mümkün olmuştur. Bunda Cumhuriyet'in kurucusu Atatürk'ün çok önemli rolü vardır. Bunun en çarpıcı örneğine birkaç aylık Cumhuriyet Türkiye sinde rastlanır PLANLI DÖNEM Gençlik ve spor hizmetleri I. Kalkınma Planında yer almamış, eğitim sisteminin ilke ve önlemleri bütünlüğü içinde değerlendirilmiştir. 2. Beş Yıllık Kalkınma Planında ise genç nüfusun toplam nüfus içinde oranı ile üç büyük kentteki dağılımı incelenmiş ve genç nüfusun il, ilçe, kır kesimi ayrımı belirlenmiştir. Bu dönemde spor konusunda etkili ve yeterli hizmet sunulmayışının önemli nedeni ilgili Bakanlığın 1969 yılı sonlarında kurulabilmiş olmasıdır. 2. Beş Yıllık Planında yapılan değerlendirilmelerde kitle sporu, seyir sporu kavramları ve tesislerin bölgeler olarak dağılmalarında açıklık getirilmeye çalışılmış, spor tesislerinin türlerinin yerleşme büyüklüklerine göre seçilmesi düşünülmüş ve özellikle küçük semt tesislerine yönelik yatırım ve işletme politikasının uygulanmasına ilişkin ilke ve önlemler getirilmiştir. Böylece sporda dikey hareketlilikten önce yatay hareketliliğin sağlanması tezinin benimsendiği açıkça görülmektedir. Bu dönemde ele alınan diğer bir konu spor kulüplerinin devletle ve üyeleri ile olan ilişkilerinin düzenlenmesidir ( Keten).

48 29 3. Beş Yıllık Kalkınma Planında görülen gelişmeler 2. dönemde yapılanlardan daha kapsamlı olmuştur. Planda gençlik kesimi olarak kabul edilen yaş grubu gençler için spor etkinliklerinin arttırılması öngörülmüştür. Gerçekte bu yaş grubu; orta ve yüksek öğrenim gençlerini içermektedir. Planda okul dışı gençlik ile kırsal kesim sorunlarına çözüm aranmamaktadır. Planlamalarda kitle sporlarına ağırlık verileceği belirlenmesine karşın bu konuyu gerçekleştirecek en önemli araçlardan biri olan yatırım politikasının uygulanmasından doğan aksaklıklar ve ülkenin büyük bir kısmında henüz yeterli nitelik ve nicelikte saha tesis ve oyun yerlerinin bulunmaması nedeniyle bu gerçekleştirilememiştir ( Keten). 4. Beş Yıllık Kalkınma Planında, spor da görülen görünüm beden eğitimi ve spor kavramlarına henüz bir açıklık getirilmemesidir. Eğitim kurumlarında sporun önemi konusu yeterli düzeyde anlatılmamış, ekipmanlar sağlanmamıştır. Profesyonel sporun devletin yönetim ve sorumluluğundan ayrılması sorunu çözümlememiştir. Tesis, araç ve personel açısından amatör spora; yaygın ve etkin hizmet sunulmasının sağlanması amacıyla, profesyonel sporun yasal anlamda bir statüye kavuşturulması zorunludur. Spor kulüplerinin dernek statüsünden farklı bir yapıya kavuşmalarının sağlanması konusu ele alınmamıştır. Geleneksel sporlardan olan; güreş, yüzme, atletizm, jimnastik v.b. spor dallarının özel bir programa bağlanmaması; bu sporlarda istenilen düzeye ulaşılmaya engel olmuştur. Devlete ait spor saha ve tesislerin spor kulüplerine verilmesi ve kiralanması şekil ve koşullarına çözüm getirilmemiştir ( Keten). 5. Beş Yıllık Kalkınma Planında, sporun semtlere ve köylere yayılabilmesi için basit ekonomik tesisler, özel idare ve belediyelerle işbirliği içerisinde gerçekleştirilmesi ön görülmüştür ( DPT,1985). 6. Beş Yıllık Kalkınma Planında, spor tesisleri çok yönlü kullanılabilecek şekilde yapılması ve bütün tesislerin tam kapasiteyle kullanılmasını sağlayacak düzenlemelerin yapılması ön görülmüştür. Geleneksel spor dallarının daha da gelişmesi için önlemler alınması ve kişi başına düşün spor tesisleri, yeşil alan ve çocuk oyun alanları büyüklüklerinin gelişmiş ülkeler standardına getirilmesi bu dönemde alınan kararlardandır ( DPT, 1989).

49 30 7. Beş Yıllık Kalkınma Planında, Spora ayrılan kaynakların artırılması, tesislerin rasyonel kullanılması, sporla ilgili insan gücü ihtiyaçlarının karşılanması, yeni bir yapılanmaya gidilmesi, özel sektörün, mahalli idarelerin ve spor kulüplerinin rolünün ve katkısının artırılması ihtiyacı devam ettirilmesi görüşü hakim olmuştur (DPT,1995). 8. Beş Yıllık Kalkınma Planında, okullarda dâhil olmak üzere kamuya ait olan spor tesisleri mesai saatleri dışında halkın kullanıma açılması kararı alınmıştır (DPT,2000). 9. Beş Yıllık Kalkınma Planında Kalkınma, spor ile ilgili herhangi bir planlama kararı alınmamıştır (DPT,2006) TÜRKĐYE DE SPORUN GELĐŞMESĐNĐ ENGELLEYEN SORUNLAR Türkiye de spor cumhuriyet dönemine kadar gelişme gösterememiştir. Bunda dönemin ekonomik ve siyasi sorunları önemli rol oynamıştır. Cumhuriyet döneminden sonraki dönemlerde her alanda yapılan yatırımlar spor için de yapılmıştır. Ancak bu yatırımların önünde birçok engeller oluşmuştur. Bu sorunların en önemlileri ekonomik sorunlardır. Ekonominin zayıflığı tesis yatırımlarını etkilemiştir. Tesis azlığı ve bu alanda yapılan yetersiz yatırımlar sporun önünde en büyük sorun olmuştur. Ekonomik sorunların yanında örgütleşme sorunu da Türkiye de sporun gelişimini engellemiştir EKONOMĐK SORUNLAR ( EĞĐTĐM, TESĐS VE YATIRIM EKSĐKLĐĞĐ) Türkiye; Anayasasında sporla ilgili hüküm bulunan dünyadaki ender ülkelerden biridir. Anayasanın 59. maddesinde, "Devlet her yaştaki Türk vatandaşlarının beden ve ruh sağlığını geliştirici tedbirleri alır, sporun kitlelere yayılmasını teşvik eder, başarılı sporcuyu korur" hükmü yer almaktadır. Son yıllarda spor alanında yapılan yatırımlar, bilimsel araştırmalar ve devletin spor politikasına verdiği önemin artmasıyla Türkiye'de spor, gerek performans sporu olarak, gerekse serbest zamanları değerlendirmek amacıyla sevilen ve ilgi duyulan bir olgu haline gelmiştir. Dünyanın gelişmiş ülkelerinde vazgeçilmez bir tutku ve yaşam biçimi olan sporun, 21. yüzyıla girerken Türkiye'de de çok önemli bir sosyal faaliyet olarak hak ettiği yeri alabilmesi için yapılan çalışmalar sürdürülmektedir. Bu amaçla bedenen ve ruhen sağlıklı bir toplum yetiştirilmesinin temel unsurlarından biri olan sporun geniş kitlelerce yapılması teşvik edilmekte, yoğunluk tek dal yerine, olimpik sporların tüm alanlarına yöneltilmekte,

50 31 devletin ağırlığı azaltılırken özel kesimin katkısı artırılmakta ve tesislerin rasyonel kullanımı için tedbirler alınmaktadır. Türkiye'de spor devlet tarafından teşvik edilmekte, desteklenmekte, spor kulüplerine belli oranlarda mali yardım yapılmaktadır. Devletin spor politikasındaki başlıca hedefleri; ülkedeki sporcu sayısını artırmak, uluslararası spor yarışmalarında üstün başarılar elde etmek, her yaştaki bireyin spor yapmasını teşvik etmek ve sağlamak için uygun spor ortamını hazırlamaktır. Türkiye'deki büyük spor tesisleri ve yatırımları önemli ölçüde devlet tarafından gerçekleştirilmektedir. Ancak son yıllarda sporda sponsorluk ve pazarlama anlayışının gelişmeye başlamasıyla özel kuruluşların ve spor kulüplerinin kendilerine ait spor tesisleri sayısında da önemli artışlar olmaktadır. Ülkedeki toplam 2574 spor tesisinden 261'i özel sektöre aittir (Çiftçi,1990) TÜRKĐYE DE SPOR TESĐSLERĐ VE YATIRIMLAR Spora ihtiyaç gösteren grupların spor yapabilmesi ise yasal olarak öncelikle spor kulüpleri ile okullarda olabilmektedir. Ancak Türkiye de spor kulübü sayısı, 1999 verilerine göre 5988 dir. Bunun 4828 i futbol branşında, 1160 ı ise diğer spor branşlarında faaliyet göstermektedir. Öte yandan 62 milyon insanımıza düşen spor kulübü oranı dir.yani, ülkemizde her kişiye bir spor kulübü düşmekte, futbol branşı baz alındığında ise ülkemizde her kişiye bir futbol spor kulübü düşmektedir. Seksen ilimizin nüfuslarının spor kulüplerine oranlandığında, Uşak ilimiz de 3874 kişiye bir spor kulübü düşerken, Ankara da kişiye, Đstanbul da ise kişiye bir spor kulübü düşmektedir. Böylece, Ankara, Đstanbul gibi büyük illerimiz Türkiye ortalamasının altında kalmaktadır. Ülkemizde nüfusa göre spor kulübü başına düşen en fazla insan sayısı ise Kilis ilimizde bulunmaktadır. Yine özellikle Güneydoğu Anadolu bölgesi illerimizden Kahramanmaraş, Mardin, Şırnak, Van, Şanlıurfa ve Diyarbakır illerimizde de kulüp başına düşen insan sayısı oranları açısından iyi durumda değillerdir. Oysa bugün birçok ülkenin spor politikasında olduğu gibi, ülkemizin spor politikasında da sporun topluma yaygınlaştırılması ilk sırayı teşkil ederken, spor alanında gelişmiş ülkeler bu politikalarını büyük ölçüde gerçekleştirebilmişlerdir.

51 32 Örneğin, Almanya da her dört kişiden biri spor kulüplerine üye iken (21 milyon kişi) 12 milyon kişi de spor kulüpleri dışında spor yapmaktadır ve bu ülkede spor örgütlerinin başarı kriteri sporu tüm nüfusa yaygınlaştırmaktır. Bu ülkelerde spor yapan insanların oranı genel nüfusun yarısına kadar ulaşırken, ülkemizde bu oran % 1 2 kadardır. Mevcut spor federasyonlarının lisanslı sporcu sayısı dur. Nüfusa göre sporcu oranı 509 iken bu oran futbol branşında 148 dir. G.S.G.M. ( Gençlik Spor Genel Müdürlüğü) ve Futbol Federasyonuna kayıtlı toplam lisanslı sporcu sayısı dir.türkiye nüfusuna göre oranı ise 115 dir. Bu orana göre ülkemizde her 115 kişiden biri spor yapmaktadır. Nüfus başına düşen sporcu oranı en iyi durumdaki ilimiz Yalova dır. Đkinci olarak Kırklareli gelmektedir. Sayısal açıdan en kötü durumda olan illerimiz ise Diyarbakır ve Şırnak gözükmektedir. Bu arada Đzmir ili nüfusu başına düşen sporcu sayısı 99, Đstanbul ilinde 107, Ankara ilinde ise 153 tür.bu verilere göre Ankara ilimiz Türkiye ortalamasının altında kalmaktadır. ( Ankara, 1999 ) 1999 verilerine göre ülkemizde toplam 37 spor branşında antrenör görev yapmaktadır. Bu sayı, ülkemizde toplam sporcu sayısına göre oranlandığında her 9 sporcuya bir antrenör, toplam nüfusa oranlandığında ise 4436 vatandaşımıza bir antrenör düşerken, Gençlik Spor Genel Müdürlüğü, tarafından her ilde açılan çocuk ve gençlerimize yönelik spor okullarında ise 40 öğrenciye bir spor eğiticisi düşmektedir. Bu oran özellikle Güneydoğu ve Doğu Anadolu bölgelerimizde yer alan illerimizde daha da yükselmektedir. Örneğin; Batman da 105 spor okulu öğrencisine bir spor eğitimcisi düşerken, Bitlis te 66, Adıyaman da 65 spor okulu öğrencisine bir eğitici düşmektedir. Bu oran spor eğitiminde istenilen ve arzulanan bir spor ortamı için uygun olmamaktadır. Spor eğitimi vererek toplumun spor eğiticisi ihtiyacını büyük ölçüde karşılayan üniversitelerimize bağlı beden eğitimi ve spor yüksek okulları ile bölümlerinde verilen eğitim, kalite açısından pek iç açıcı görülmemektedir yılı itibarıyla 47 üniversitemizde yaklaşık öğrenci spor eğitimi görmekte olup yaklaşık 362 öğretim elemanı da bu öğretim kurumlarında görev yapmaktadır. Bunların 130 u öğretim üyesidir (Yrd. Doç. ve Prof.). Bu verilere göre, yaklaşık 48 öğrenciye bir öğretim elemanı 135 öğrenciye de bir öğretim üyesi düşmektedir. Bu oran, özellikle çoğu öğretim elemanının Ankara, Đstanbul ve diğer büyük şehirlerdeki okullarda görev

52 33 yaptığı gerçeği dikkate alındığında oldukça olumsuz bir spor eğitiminin varlığından söz edebiliriz verilerine göre ülkemizde toplam 7972 spor tesisi 64 adette il hizmet binası bulunmaktadır. Spor tesislerinin illere göre dağılımları ile illerdeki sporcu sayılarına göre oranlarına bakıldığında, Đstanbul toplam nüfusunun( ) 56 tesise göre oranı , lisanslı sporcu sayısına (85.025) göre oranı 1518 olarak belirlenmiştir. Adıyaman ilinde ise toplam nüfus( ), 30 tesise göre oranı , lisanslı sporcu sayısına göre (2114) 71 olarak belirlenmiştir. Bu oranlara bakıldığında Türkiye de spor yapılan yerler olan spor tesislerinin dağılımlarının oldukça yetersiz ve dengesiz olduğu anlaşılmaktadır. Öyle ki, bu oranlara göre Đstanbul da toplam nüfusun ancak % 9 u, spor yapma olanağı bulurken, Ankara nüfusunun % 6 sı, Adıyaman nüfusunun % 3 ü, Diyarbakır nüfusunun ise % 2 si spor yapma olanağı bulabilmektedir. Tabii ki bu sonuçlar, spor tesisleri amaca uygun işletilebildiğinde söz konusu olabilecektir ( Kahraman, 1991) ÖRGÜTLEŞME Spor toplumsal boyutlarıyla ele alınıp incelenirken çağımızda karşımıza çıkan en önemli boyutu örgütsel boyutudur. Büyük kitlelerin ilgi odağı olması, ekonomi, sağlık, kültür, eğitim ve teknolojiyle olan yakın ilişkisi nedeniyle spor günümüzde hem ulusal hem de uluslararası örgütler arasında yer almaktadır. Örgüt, işbölümü, fonksiyonların belirlenmesi, yetki ve sorumluluğun basamaklaştırılması yoluyla, açıkça belirlenmiş, ortak bir amacın gerçekleştirilmesi için belli sayıdaki kişilerin davranışlarının akılcı bir şekilde düzenlenmesine denir. Spor kulüpleri, Ulusal ve Uluslararası Federasyonlar, Gençlik Spor Genel Müdürlüğü ve Đllerdeki şubeleri ile Olimpiyat Komitesi spor örgütlerinin ilk akla gelen örnekleridir. Sportif örgütlerin hepsi aynı niteliği göstermezler. Bazı örgütler resmi (formal) olduğu halde bazı spor örgütleri gayri resmi (informal) bir nitelik gösterirler. Klasik örgüt yapısının formal ve informal şeklindeki örgüt tipleri özellikle spor alanında kendini gösterir. Formal örgütlerde açıkça belirlenmiş olan hedefler ve bunlara ulaşmak için akıcı bir koordinasyon vardır (işletmeler, okullar, kulüpler vb). Đnformal örgüt ise herhangi bir örgüt içerisinde bireyler arasında meydana gelen ve faaliyet planında belirlenmemiş koordinasyon şekillerini ifade etmektedir.

53 34 Örneğin bir spor federasyonu, o spor dalını tanıtmak, yaygınlaştırmak, ulusal ve uluslararası düzeyde başarı seviyesini yükseltmek amacıyla kurulur. Bu amaçlara ulaşabilmek için belirli bir hiyerarşi ile izlenecek yol, yapılacak çalışmalar akılcı bir şekilde düzenlenir. Tüm görevlilerin yetki ve sorumlulukları açıkça belirlenir. Bu federasyonun formal örgüt kısmıdır. Federasyonda yer alan bireylerin, bireysel davranışları ve organizasyonel davranışları ile grup dinamikleri ise informal örgüt kısmıdır. Đnformal örgüt ne kadar verimli, tutarlı ve başarılı ise formal örgüt o kadar güçlü ve başarılıdır. Bu anlamda bir federasyonun amaçlarını istenilen düzeyde gerçekleştirebilmesi, federasyon başkanından, Teknik komitesi, Hakem komitesi ve Eğitim komitesi üyelerine, memurlarından antrenör, hakem hatta sporcularına kadar olan ilişkilerin güvenirliliğine ve sağlıklı ve samimi ilişkilerine bağlıdır. Sporda ilk biçimsel örgütlenmeler öncelikle Antik olimpiyatlardan üç ay önce başlayıp, olimpiyatlardan beş gün sonra sona eren silah bırakışlarını simgeleyen Olimpiyat barışı anlamına gelen Ekechreiria işlerini yürütmek amacıyla dört yılda bir seçimle oluşan geçici bir yönetsel yapıdır. Burada Delphi Kâhini nin önerileri ile Olimpiyat Oyunları nın cereyan ettiği mukaddes ay süresince barışın devam etmesi kararlaştırılmıştır. Bir disk üzerine yazılan anlaşma metninde Olimpia kutsal bir bölgedir. Buraya silahlı olarak girmeye teşebbüs eden tanrıya karşı günahların en büyüğünü işlemekle damgalanacaktır. Böyle bir fena davranışın öcünü, gücü yettiği halde almayan da Allahsız sayılacaktır. yazılıdır. Bunun ardından eskrim okulu ağırlıklı VIII. Henry nin 1540 da kurduğu Savunma Ustaları Birliği gelir. Ama federasyonlaşma bazında ilk adım Japonya Đmparatoru Yoozei nin 1603 yılında okullararası yarışmaların organizasyonunu sağlamak amacıyla kurdurduğu yüzme federasyonudur. Ama uluslararası düzeydeki ilk çok ulus ve tek sporlu yönetsel yapı 1875 yılında IYRU(International Yatch Racing Union-Uluslararası Yat Yarış Birliği) adı ile kurulan Uluslararası Yelken Federasyonudur. Đlk çok uluslu ve çok sporlu örgüt ise 1894 yılında kurulan IOC(International Olympic Committe-Uluslararası Olimpiyat Komitesidir). Tüm bu ilklerle birlikte vurgulanmak istenen nokta ilk çok uluslu ve tek sporlu yönetsel yapı olan IYRU nun (Uluslararası Yelken

54 35 Federasyonu.1875) Cemiyet-i Akvam dan (Milletler Cemiyeti), ilk çok uluslu, çok sporlu örgüt IOC nin (Uluslararası Olimpiyat Komitesi.1894) Birleşmiş Milletlerden yaklaşık yarım yüzyıl yaşlı olmasıdır. Türkiye de sporda örgütleşme belirli spor dalları dışında ön plana çıkamamıştır. Bunda devletin ve toplumun rolü aynı orandadır. Birkaç spor dalı dışında tesis yatırımı yapılmaması, toplumda sadece birkaç spor dalına önem verilmesi diğer spor dallarının örgütleşmesinin önünde engel olmuştur. Türkiye de sporun örgütleşmesindeki en önemli engel; tesis yatırımları ve maddi kaynakların azlığı olmuştur.

55 36 BÖLÜM 4 STADYUM YAPILARININ TANIMI, TARĐHĐ GELĐŞĐMĐ KONUMLANDIRILMASI VE GENEL DEĞERLENDĐRĐLMESĐ 4.1. STADYUM YAPILARININ TANIMI Stadyumun günümüz dönemi tanımı olarak, çeşitli spor müsabakalarının yapılabilmesi için özel olarak yapılmış spor tesisine verilen isidir. Tarihten gelen anlamına baktığımızda, Stadyum günümüze kadar değişmeden kalmış bir sözcüktür. Eski Yunanlılar bu kelimeden 3 anlam çıkarmışlardır. Birincisi 600 ayak uzunluğunda düz çizgi halinde düz bir pist üzerinde atletik yarış, ikincisi bu koşular için özel olarak düzenlenmiş yer ve üçüncüsü de 600 ayaklık uzunluk ölçüsü. Bu üç tanımadan hangi ilk anlamın diğer iki türevden önce geldiği bilinmemektedir (Evren,1990 ). Eski Yunan'da koşu için yapılan stadyumlar ilk zamanlarda dar ve fazla uzun olmayan pistten oluşuyordu. Bu pistin kenarlarında seyircilerin oturduğu basamaklar bulunuyordu. Müsabakalara olan ilginin artmasıyla stadyumların boyutları değişti. M.Ö. 4. asırdan itibaren stadyumlar abidevi bir görünüm almaya başladı.yunanistan'da büyük stadyumlar yapıldı. Romalılar stadyumlar yerine arenaları tercih etti.(evren,1990 ). Đlk modern stadyumlar açık hava stadyumlarıydı. Daha sonraları tamamen kapalı stadyumlar yapıldı. Günümüzde inşa edilen stadyumların ana mekânını dikdörtgen seklinde çimlendirilmiş bir saha ile bu sahanın etrafında yer alan pistler oluşturur. Sahanın kenarlarında seyircilerin müsabakaları seyretmesi için tribünler bulunur. Ayrıca sporcuların soyunma odaları revir çalışma ve toplantı salonları, radyo ve televizyon muhabirlerinin, naklen yayın ekiplerinin maçları takip ettiği kısım ve gişeler de stadyumun bölümlerini oluşturur. Antik çağda stadyum adı altında kutsallığın bir ifadesi olarak atletik yarışmaların yapıldığı açık yarış yolu ile yarış yerini çevreleyen seyirci yerlerini içine alan bir bütün tesis anlaşılmaktadır. Günümüzdeki modern tanımı ile uluslararası kurallar doğrultusunda yapılmış bir futbol oyun alanı etrafında atletizm kurallarına uygun koşu pistleri bulunan ve bu alanları çevreleyen izleyici birimlerinin olduğu ve bu

56 37 birimlere hizmet eden mekânlardan oluşan acık ve kapalı spor alanları olarak tanımlanır (Çiftçi,1990) STADYUM YAPILARININ TARĐHĐ GELĐŞĐMĐ Spor hareketlerinin başladığı ilk dönemlerden itibaren spor alanlarının oluşumu başlamıştır. Bu alanlarda en önemli yeri stadyum yapıları almaktadır. Bu yapıların ilk örnekleri Yunan mimarisinde görülmektedir. Roma şehir planlarında da stadyum yapıları örneklerine sıklıkla rastlanmaktadır. Đlk dönemlerden günümüz dönemine kadar olan süreçte stadyum yapılarının tarih içindeki gelişimi alt başlıklar altında aşağıda incelenmektedir YUNAN VE ROMA DÖNEMĐNDE STADYUM YAPILARI Yunan döneminde koşu için yapılan stadyumlar ilk zamanlarda dar ve fazla uzun olmayan pistten oluşuyordu. Bu pistin kenarlarında seyircilerin oturduğu basamaklar bulunuyordu. Müsabakalara olan ilginin artmasıyla stadyumların boyutları değişti. M.Ö. 4. asırdan itibaren stadyumlar abidevi bir görünüm almaya başladı. Yunanistan'da büyük stadyumlar yapıldı. Romalılar stadyumlar yerine arenaları tercih etti. Yunan spor mimarisinin önemli tesislerini GYMNASION lar ve STADION lar teşkil etmektedir. Ekseriya bir stadionla irtibatlı olan gymnasionların en mühim elemanı PALASTRA lar gösterilebilir. Dört tarafı, üstü örtülü kolonatlarla çevrili, kare veya dikdörtgen şeklindeki bu tesisler bir nevi antrenman sahaları önem taşırlar. Kenar genişliği 30-35m ebadında olup, koşu ve ring sporları için kullanılır. Bilhassa etrafına sıralanmış bulunan bireysel idman odaları, sınıf, soyunma, yıkanma ve yağlanma yerleri ve örtülü spor alanları bulunmaktadır. Bu dönemlerdeki en önemli stadyum yapısı COLOSSEUM dur. (Resim 4.1.) kişi alan bu tesisin, 7 8 dakikada boşalabilmekte olduğu ve üzerinin örtülebildiği yazılı kaynaklarda belirtilmiştir ( Saltuk,1999).

57 38 Resim 4.1. Roma dönemi stadyum yapılarına bir örnek COLOSSEUM ( ĐTALYA) Roma dönemindeki stadyum yapıları, Sirkler, araba yarışları için lazım gelen bir saha ile etrafını çeviren seyirci mahallerinden ibarettir kişi aldığı tahmin edilen CIRCUS MAXIMUS en önemlilerinden birini teşkil etmektedir.( Resim 4.2.) Resim 4.2.Roma dönemi stadyum yapılarına örnek, Circus Maxsimus

58 39 Stadyum, tiyatro yapısı ile de bir bağlantı göstermektedir. Yunan stadyumu Yunan tiyatrosu ile akrabadır. Gerçekte gymnasion şehrin spora ayrılmış bir merkezi olduğundan stadyum da onun bir parçası yâda bir eki gibi düşünülebilir. Bazı büyük gymnasionlarda sütun dizileriyle üstü kapatılmış tam büyüklükte özel bir koşu yolu yapılmıştır. Yunan ve Roma dönemindeki, klasik stadyum planı uzun dikdörtgen biçiminde olup uçları köşelidir. Anadolu da Miletos, Priene stadyumlarında da bu plan görülür. Bu dönemlerdeki; ikinci bir stadyum planı da bir ucu yuvarlak U şekillidir. Roma çağında stadyumun özgün yalınlığı sütunlu anıtsal girişlerle gizlenmiştir. Atina, Epidauros ve Olympia stadyumlarında kemerli girişler mevcuttur. Oturma yerleri ilk zamanlardaki stadyumlarda bulunmuyordu. Epidauros stadyumundaki eski geniş basamaklar ayakta durmak için yapılmıştır. Đlk defa stadyumlarda oturma yerleri yapılması M.Ö. 3. Yüzyıl da rastlamaktadır. Đlk olarak M.Ö. 2.Yüzyıl da bütün stadyum uzunluğu oturma yerleriyle donatılmıştır. Seyircilerin oturma yerleri için yapılan düzenlemeler yerden yere değişiyordu; malzemede de farklılık görülüyordu. Bazı stadyumlar genellikle ağaçtan oturma yerleriyle donatılmıştı. Olympia da tüm stadyum tarihinde her zaman salt toprak setler seyirciler için oturma yeri olarak kullanılmıştır. Sonradan kurulmuş olan tahta oturma yerleri salt yardımcı bir önlem olmaktan ileri gidememiştir. Bu stadyumda son güney bendinin üst kısmında basamaklar ve tahta oturma yerleri için yapılmış dayanak (destek duvarı) dikkati çekmektedir ( Saltuk,1999) GÜNÜMÜZ DÖNEMĐ Đlk modern stadyumlar açık hava stadyumlarıydı. Daha sonraları tamamen kapalı stadyumlar yapıldı. Günümüzde inşa edilen stadyumların ana mekânını dikdörtgen seklinde çimlendirilmiş bir saha ile bu sahanın etrafında yer alan pistler oluşturur. Sahanın kenarlarında seyircilerin müsabakaları seyretmesi için tribünler bulunur. Günümüz dönemi stadyum yapılarının ilk örneklerine 1700 yılların sonunda ve 1800 lü yıllarda Đspanya, Fransa ve Portekiz de rastlanmaktadır. Yapım teknolojisi ve

59 40 konumlandırma açısından Yunan ve Roma döneminden büyük farklılıklar gözlenmektedir. Kullanım amaçları olarak da farklılaşma olmuştur. Genelde bu stadyum yapılarının kullanım amacı boğa güreşleri içindir. Günümüz stadyum yapılarının ilk örneği olarak kabul edilebilecek Stad, Đspanya nın Sevilla şehrinde 1761 yılında boğa güreşleri için inşa edilen Real Maestranza De Sevilla Stadıdır ( Resim 4.3.). Bu stad seyirci kapasitelidir ( Stadium Guide,2007). Resim 4.3. Yakın dönem stadyum yapılarına örnek Real Maestranza Đspanya 1761 Bu stadyum yapısını 1784 yılında yine Đspanya nın Ronda şehrinde yapılan 6000 kapasiteli boğa güreşleri için kullanılan Plaza Da Ronda Stadıdır. Bu stadyum yapılarının mimari konsepti Yunan ve Roma dönemi izleri taşımaktadır. Diğer Avrupa ülkelerinde de boğa güreşleri için yapılan stadyum yapılarına rastlanmaktadır. Portekiz in Lizbon şehrinde 1892 yılında yapılan Campo Pequeno Stadı seyirci kapasiteli olarak yapılmıştır. Bu stad da eski Roma ve Yunan mimarisi izleri taşımaktadır ( Stadium Guide, 2007), ( Resim 4.4.).

60 41 Resim 4.4. Roma dönemi stadyum yapılarının izlerini taşıyan yakın dönem stadyum yapısı - PORTEKĐZ 1893 yılında Fransa da yapılan Arenes De Bayonne Stadı eski dönem stadyum yapıları izlenimi taşımaktadır. Yapılış amacı boğa güreşleri olan bu stadyum yapısı seyirci kapasitelidir ( Resim 4.5.). Resim 4.5. Yunan dönemi stadyum yapıları izlerini taşıyan yakın dönem stadyum yapısına örnek - FRANSA

61 42 Yukarıda birkaç örneği verilen stadyum yapıları günümüz stad yapılarının ilk örneklerindendir. Sadece futbol amaçlı yapılan ilk stadyum örneği Đngiltere de ki Victoria Ground Stadı 1878 yılında yapılmıştır. Boğa güreşleri için yapılan stadyum yapılarının aksine mimari kimlik olarak eski Yunan ve Roma dönemlerinde yapılan yapılardan farklıdır. Bu yapı modern anlamda yapılan stadyum yapılarına ilk örneklerdendir ( Resim 4.6.). Resim 4.6. Yakın dönem stadyum yapılarına bir örnek - ĐNGĐLTERE 1800 lü yılların sonlarına doğru çok amaçlı sporların yapılabilmesi için inşa edilen stadyum yapılarından en önemlisi sayılabilecek 1878 yılında Đrlanda da yapılan Landsdoven Road Stadı tamamı koltuklu seyirci kapasiteli olarak yapılmıştır ( Resim 4.7.).

62 43 Resim 4.7. Yakın dönem stadyum yapılarına bir örnek -ĐRLANDA 1900 lü yıllardan sonra sanayi ve teknolojinin gelişmesiyle stadyum yapılarının inşası özellikle Avrupa da büyük bir hız kazanmıştır. Bu yıllarda yapılan stadyum yapılarının ortak özelliği eski dönem stad yapılarının mimari özelliklerinden farklıdır. Bu yıllardaki stadlar da en önemli özelliklerden birisi seyirci alanlarının üstünün kapatılmaya başlanmasıdır. Günümüz dönemi stadlar, özellikle futbolun geliştiği ülkelerde sadece futbol için yapılmaktaydı yılında Đrlanda da yapılan Dalymount Park Stadı seyirci kapasiteli ve bunun adedi koltuklu olarak yapıldı(resim 4.8.) ( Stadium Guide, 2007). Resim 4.8. Yakın dönem sadece futbol için yapılmış stadyum yapılarına örnek. - ĐRLANDA

63 lü yılların sonlarında yapılan diğer önemli bir stad da 1884 yılında Đngiltere de yapılan Andfield Road Stadıdır kapasiteli stad 1962 yılında yenilenerek sadece futbol amaçlı kullanılmaya başlanmıştır (Resim 4.9.). Resim 4.9. Yakın dönem sadece futbol için yapılmış stadyum yapılarına örnek. Stadyum yapılarının, kapasite ve yapım teknolojisi 1900 lü yılların ortalarına gelindiğinde çok gelişmiştir yılında tamamı oturaklı olarak ispanyanın Madrid şehrinde yapılan Santiago Berna Beu Stadı bu yılların en önemli stadyum yapılarındandır seyirci kapasiteli yapılan bu stad sadece futbol amaçlı yapılmıştır ( World Stadium,2007). Kapasite ve yapım teknolojisi acısından 20. yüzyıl ortalarında yapılan diğer stadlara örnek teşkil etmektedir (Resim 4.10). Resim Modern stadyum yapılarının ilk örneklerinden - ĐSPANYA

64 45 Bu stadın mimari özellikleri incelendiğinde yeni yapı malzemelerinin kullanıldığı görülmektedir. Teknolojinin gelişimi ve futbol sanayisinin hızla değişimi futbolun tüm dünyada popülaritesinin hızla artması stadyum yapılarını doğrudan etkilemektedir. Bu yıllarda yapılan stadların diğer önemli bir özelliği de çok amaçlı olarak yapılmalarıdır. Olimpiyat oyunları da düşünülerek birçok spor dallarının bir arada yapılabileceği yapılar oluşturuldu. Bu yapılardan en önemlisi 26 Mayıs 1972 yılında Almanya da yapılan Münih Olimpiyat Stadıdır. Bu Stad yapım teknolojisi ve mimari açıdan 2000 li yıllara örnek oluşturmaktadır seyirci kapasiteli stadın koltuklu, ü koltuksuzdur. Üst örtü olarak günümüzün modern stadyum yapılarına örnek teşkil etmektedir (Resim 4.11.). Resim Çok amaçlı kullanılan modern stadyum yapılarına bir örnek -ALMANYA

65 46 Çok amaçlı kullanılan stadyum yapılarına ait bir diğer önemli örnek, 1982 yılında Yunanistan ın Atina şehrinde yapılan Atina Olimpiyat Stadıdır yılında modernize edilen bu stad tamamı oturaklı kapasiteye sahiptir (Resim 4.12.). Resim Çok amaçlı kullanılan modern stadyum yapılarına bir örnek - YUNANĐSTAN Türkiye de çok amaçlı spor oyunları için yapılan Atatürk olimpiyat stadı 2001 yılında yapılmıştır seyirci kapasiteli olup stadın tamamı koltuklu yapılmıştır (Resim 4.13.). Resim Çok amaçlı kullanılan modern stadyum yapılarına bir örnek - TÜRKĐYE

66 Yüzyıl a gelindiğinde stadyum yapıları önemli bir değişime ve gelişime uğramıştır. 20. Yüzyıl ortasında yapılan stadyum yapılarının karakteristik özelliklerinden uzak olarak, çok amaçlı yapıların dışında, özelleşmiş spor alanları olarak karşımıza çıkmaktadır. Özellikle futbolun tüm dünyada gelişmesi ve bu alanda birçok yatırım olması nedeniyle sadece futbol için stadyum yapıları inşa edilmeye başlanmıştır. Avrupa ve diğer ülkelerde 21. yüzyılda yapılan stadlar sadece futbolun gerçekleştiği yapılar olarak inşa edilmiştir Avrupa şampiyonasının yapıldığı stadlar modern stadların en önemli öncülerindendir. Hollanda nın Amsterdam şehrinde 1996 yılında yapılan Amsterdam Arena Stadı üst örtüsü olarak çatısı açılıp kapanabilen stadlara ilk örneklerdendir kapasiteli olarak yapılan stad sadece futbol için yapılmıştır (Resim 4.14.)( World Stadium, 2007). Resim Yüzyıl modern stadyum yapılarına bir örnek - HOLLANDA 2002 Yılında düzenlenen dünya kupası futbol karşılaşmaları stadyum yapıları acısından çok önemli bir yer teşkil etmektedir. Bu stadlar yapım teknolojisi acısından ve stadyum yapılarının mimari kimliği açısından önemli bir rol oynamaktadır. Tüm dünyada futbola verilen önemin artması bu alanda yapılan yatırımlarında artmasına neden olmuştur. Bu yatırımlardan en önemli rolü stadyum yapıları almaktadır. Gerek yapım teknolojisi gerekse mimari acıdan en önemli stadlardan birisi Japonya da 2001 yılında yapılan Sapporo Dome Stadyumudur. Bu stadın en önemli özelliği zemininin

67 48 stad dışına çıkarak diğer bir zeminle değişebilmesidir. Üstü tamamen örtülü olan stad yapım teknolojisi açısından stadyum yapılarının en önemli örneklerindendir.(resim 4.15) Resim Yüzyılda modern stadyum yapılarına önemli bir örnek -JAPONYA 2000 Yıllarda yapılan ve geçmişin günümüz teknolojisi ile mimari anlamda birleştirildiği stad yapılarına en güzel örnek Güney Kore de yapılan Busan Asiad Main Stadyumudur kapasiteli bu stad üst örtü olarak da stadyum yapılarında çatı çözümlerine örnek olmuştur (Resim 4.16.)( FĐFA Worldcup,2002). Resim Yüzyılda modern stadyum yapılarına bir örnek GÜNEY KORE

68 STADYUM YAPILARININ KONUMLANDIRILMASI Stadyum yapılarının konumlandırılmasında formundan kaynaklanan durumlara dikkat edilmesi gerekir. Oyun sahası ana formu antik ovale yakın elipstir. Stadyum genelde kısmen gömülüdür ve buradan kazanılan toprak tesisin etrafına yığılır. Şehir planlaması açısından spor tesislerine iyi ulaşım ve toplu ulaşım sağlanmalıdır. Tren, otobüs, tramvay durakları ve büyük park yerleri planlamada dikkate alınmalıdır. Duman, koku ve gürültü oluşması yüzünden sanayi yerlerine yakın olmamalıdır. Kapalı ve açık tesisler farklı spor çeşitlerini içermeli ve şehir arazi kullanım planlarına uyum sağlamalıdır. Yunan stadionlarına gelince, bunlar tribün teşkiline müsait yamaçlarda, vadi kenarları veya benzeri arazide bazen toprak yığmak suretiyle meydana getirilmişlerdir. Tabiata tamamen açılmış ve her istikametten gelinip çıkılabilen bu tesislerde en çok ehemmiyet verilen mesele, tribünlerin görüş mesafesini ve rahatlığını temin edecek şekilde profillendirilmiş olmalarıdır. Form herkese iyi bir görüş temin etmekten ve fonksiyondan doğmuştur. Bu kurallar doğrultusunda konumlandırma doğru olarak yapılabilmektedir(resim 4.17). Stadyumlarda konumlandırılmada yön olarak belli bir kural yoktu, fakat genelde kuzey güney konumu tercih edilirdi. Yunan dönemi stadyum yapılarının konumlandırılmasına bakıldığında, stadyum yapısının kapsadığı kısımlar; koşu sahası, giriş veya girişler(stadyum kapısı), yarışma hakemleri ve oyun idarecileri için ayrılmış olan alanlar dahil seyirci yerleri ve güney tribününden oluşuyordu ( Saltuk,1999). Resim Stadyum yapılarının konumlandırılmasına Roma döneminden örnek

69 STADYUM YAPILARININ GENEL DEĞERLENDĐRĐLMESĐ Stadyum yapılarının mimari özellikleri, altı ana başlık altında ele alınmıştır. Bunlar; yer seçimi ve yönlenme, fonksiyon organizasyon şeması ve planlama özellikleri, konstrüksiyon, tribünler, çatı örtüsü ve döşemeler, mimari yaklaşım ve form dur YER SEÇĐMĐ, ULAŞIM, BAĞLANTI VE YÖNLENME Stadyum yapılarının en önemli mimari özelliklerinden bir tanesi yer seçimidir. Yunan ve Roma döneminde yapılan stadyum yapılarında yer seçimi arazinin doğal durumuna bağlıydı. Đki alçak tepe arasında bir düzlük stadyum yapısı için en uygun yerdi. Her iki yanında ve bir ucunda doğal oturma setleri oluşturan, öteki ucunda da tepelerin eğimlerine sıfırlanıp giriş için bir yer sağlanan bu metot uygun arazilerde kullanılırdı. Arazinin uygun olmadığı konumlarda tepeler düzeltilerek uygun yerler oluşturulurdu. Eski dönemlerde kutsal yerlere uygun araziler seçilirdi. Yer seçim özelliklerini geçmiş dönem ve günümüz dönem olarak ayrı değerlendirdiğimizde büyük farklılıklar vardır. Günümüzde gelişen yapım teknolojisi nedeniyle stadyum yapılarının yapımında arazi açısından çok özel bir konum aranmamaktadır. Bu da yer seçimini etkilemektedir. Stadyum yapılarının yer seçimi düşünülürken mümkün olduğu kadar ulaşım hatları göz önüne alınmalıdır. Özellikle kara ve hava ulaşım hatlarına uygunluğu çok önemlidir. Diğer bir önemli kriter ise sanayi ve yerleşim alanlarının gelişmelerinin düşünülmesidir. Geçmiş dönemlerde şehir merkezi dışı olarak düşünülen ve yapılan birçok stadyum yapısı günümüzde merkezlerde sıkışıp kalmıştır. Nazım imar planlarında stadyum yapılacak alanların yer seçimi çok etkili olmalıdır. Diğer bir yer seçim kriteri iklim olmalıdır. Yer seçiminde hakim rüzgar yönleri, gün ışığının konumu dikkate alınmalıdır ( Şekil 4.1.). Stadyum yapılarının kuzey rüzgarlarının yoğun olduğu bölgelerde konumlandırılmaması önemlidir. Eski çağlarda stadyum yapılarının konumlandırılmasında ve yönlendirilmesinde dağ eteklerinin seçilmesi, seyirci oturma yerlerinin oluşturulmasına kolaylık sağladığı gibi rüzgarı perdelemesi açısından da önemliydi. Bu kural günümüzde hala geçerlidir.

70 51 Diğer önemli bir yönlenme de stadın konumu, gün ışığının, oyuncuların oyun esnasında ışın yansımalarından etkilemeyecek durumda olmasıdır. Stadyum yapısının kuzey-güney konumunda yerleştirilmesi, seyir konforu ve oyuncular içinde çok önemli bir kriterdir. Şekil 4.1. Stadyum yapılarının yer seçiminde yön unsurları Stadyum yapılarının mimari özelliklerinden yer seçimi; ulaşım, bağlantı ve yönlenme ile birlikte düşünülmesi gereken özelliklerdendir. Stadyum yapılarının ana ulaşım bağlantıları üzerinde olması veya bağlantıların rahatlıkla stada bağlanabilecek konumda olması çok önemli bir kriterdir (Şekil 4.2.).

71 52 Şekil 4.2. Stadyum yapılarında yer seçimi ve ana ulaşım bağlantı noktalarının oluşturulmasına örnek Şehir imar planlarında düşünüldüğünde olması gereken en önemli kriter stadyum yapısının şehir merkezlerinden uzak, şehri çevreleyen ring yolunun üzerinde uygun bir yerde konumlandırılmasıdır (Şekil 4.3).

72 53 Şekil 4.3. Stadyum yapısının şehir imar planında ki konumlandırılmasına örnek FONKSĐYON ORGANĐZASYON ŞEMASI VE PLANLAMA ÖZELLĐKLERĐ Stadyum yapılarının planlanması ve organizasyon şemalarının oluşmasının temelini oyun alanının ölçüleri belirlemektedir. Oyun alanı uluslararsı düzeyde standart ölçülere sahiptir. Stadyum yapıları günümüzde 2 farklı kullanım amacına sahip olarak inşa edilmiştir yıllarından başlayıp 2000 li yıllara kadar devam eden süreçte çok amaçlı olarak birçok ülke de yapılan stadyum yapıları, günümüzde değişen kullanıcı istekleri ve gereksinmeleri doğrultusunda farklılaşmıştır yılları arasında Olimpiyat ruhu ile birçok ülkede Olimpiyat Stadyumları yapılmış ve bu stadlar çok amaçlı olarak kullanılmıştır. Ancak 2000 yıllardan sonra stadyum yapılarında bu süreç değişime uğrayarak sadece futbol oyununun yapıldığı yapılar olarak inşa edilmeye başlanmış ya da renevasyona uğratılmıştır. Stadyum yapılarında bütün birimlerin ve fonksiyonların oluşmasının temelini uluslararası oyun alanı standart ölçüleri oluşturmaktadır.

73 54 Stadyum yapılarında oyun alanının standart ölçüleri yanında seyirci oturma alanlarına kadar olan tüm alanın planlanmasında uluslararası standartlar getirilmiştir. Oyun alanı civarında reklâm panoları ve oyun alanı arası mesafeler, foto muhabirlerinin kale arkalarında durabilecekleri konumlar standartlarla sabitlenmiştir. Oyun alanı içerisinde uygulanan bu standartlar doğrultusunda bu alanlara bağlı diğer fonksiyon elemanları kapasiteler ve yapım teknolojisi ile doğru orantılı olarak oluşturulmaktadır. ( ( Şekil 4.4., Şekil 4.5.). Şekil 4.6 ve Şekil 4.7 de oyun alanı ve çim alanın standart ölçüleri verilmektedir. Şekil 4.4. Stadyum yapılarında genel fonksiyon şeması

74 55 Şekil 4.5. Stadyum yapılarında hizmet birimlerinin birbirleri ile bağlantı konumlandırması

75 56 Şekil 4.6. Oyun alanı ve çevresi ölçüleri Şekil 4.7. Oyun alanı ve seyirci oturma alanları arasında kalan bölgenin standart ölçüleri

76 57 Stadyum yapılarının kapalı tribün olarak adlandırılan bölümlerde fonksiyonların birbirleri ile olan bağlantıları Şekil 4.8. de gösterilmektedir. Şekil 4.8. Stadyum yapılarında kapalı tribün fonksiyon şeması Stadyum yapıları genel anlamda incelendiğinde ulaşım ve otopark fonksiyonlarının oluşmasından sonra yapıyı şekillendiren en büyük kriter kontrol noktalarıdır. Bu noktaların boyutlarının oluşturulması, stadyum yapısının kapasitesi ile doğru orantılıdır. 1. kontrol genel anlamda yapılan, biletli yada akredite olmuş seyircilerin ilk kontrol noktasıdır. 1. ve 2. kontrol alanı tamamen korunaklı ve bileti olmayan kişilerin alınmadığı alanlar olarak düzenlenmelidir. 2. kontrol noktasında ilk

77 58 tarama yapılmaktadır. Son kontrol noktasına gelindiğinde seyirci veya görevlilerin stadyum içerisine alındığı son güvenlik noktasıdır ( Şekil 4.9). Bu güvenlik noktaları stadyum yapısının temel yapı alanını doğrudan etkileyen kriterlerden biridir. Şekil 4.9. Stadyum yapılarında standart kontrol akışı Stadyum yapılarında engelli seyirci alanlarının belirli standartları vardır (Şekil 4.10). Şekil Stadyum yapılarında engelli seyirci alan standartları

78 OYUN ALANI ELEMANLARI VE BOYUTLANDIRILMASI Stadyum yapılarının planlanmasında oyun alanı elemanlarının önemli bir yeri vardır. Oyun alanı bir bütün olarak düşünüldüğünde, bu alanda bulunan gerekli elemanların boyutları yapının planlanmasını ve şekillenmesini uluslararası standarda bağlamıştır (Şekil 4.11.). Şekil Uluslararası standartlarda oyun alanı ölçüleri

79 60 Uluslar arası düzeyde yapılan müsabakalarda ve bölgesel yapılan müsabakalarda oyun alanı ölçülerinde bazı değişiklikler yapılmasına FĐFA ( Uluslararası Futbol Federasyonları Birliği ) izin vermektedir. Oyun alanını uzun kenarı ve kısa kenarı standart ölçülerinde değişiklikler yapılabilir. 1 Ancak oyun alanında yapılan bu değişimlere bazı oyun alanı elemanları dahil edilmemiştir. Kale direklerinin ölçüleri, ( Şekil 4.12.) oyun alanını sınırlayan çizgiler ( genişlik max. 12 cm ) ve Şekil 4.15, Şekil da belirtilen alanların standartlarının değiştirilmesine izin verilmemektedir. Şekil Stadyum yapılarında yedek kulübeleri ve oyun alanına olan mesafe standartları Stadyum yapılarının planlanmasında oyun alanı elemanlarının standart değerleri önemli rol oynar. Şekil 4.13., Şekil 4.14., Şekil 4.15., Şekil da bu standart değerler verilmektedir.

80 61 Şekil Stadyum yapılarında seyirci oturma alanlarının oyun alanına olan mesafe standartları Şekil Seyirci oturma elemanlarının standartları

81 62 Şekil Stadyum yapılarında oyun alanı elemanlarının tanımı ve standartları

82 63 Şekil Oyun alanı elemanlarından kale direklerinin standartları

83 64 Oyun alanı elemanlarından biriside izleyenleri bilgilendirme amacı ile kullanılan scoreboardlardır. Stadyum yapılarında kullanılacak bu bilgilendirme panolarının ölçüleri standarttır ( Şekil 4.17). Şekil Oyun alanı elemanlarından scoreboard standartları KONSTRÜKSĐYON Geçmiş dönem stadyum yapılarında taşıyıcı sistem tamamen arazinin eğiminden yararlanılarak oluşturulmaktaydı. Stadyum yapısı arazinin konumuna göre şekillenirdi. 20.Yüzyıl başlarında teknolojide görülen bazı değişmeler ile tribün sistemli yapılar yapılmaya başlandı. Malzeme olarak ta ağırlıklı taş malzeme kullanıldı ( Şekil 4.18, Şekil 4.19).

84 65 Şekil Şekil Đlk dönem Taşıyıcı sistem eleman örnekleri Đlk dönem Taşıyıcı sistem elemanı Günümüz stadyum yapılarında taşıyıcı sistem 2 şekilde çözümlenmiştir. Şantiye ortamında kolon sistemi tamamen betonarme olarak oluşturulmaktadır. Tamamlayıcı elemanlar fabrika ortamında yapılarak şantiye ortamında yerlerine monte edilmektedir ( Şekil 4.20). Şekil 4.20.Hazır betonarme elemanlardan oluşan taşıyıcı sistem

85 66 Diğer bir taşıyıcı sistem ise tamamen şantiye ortamında yapının yapılmasını sağlayan betonarme yapım sistemidir. Bu sistem de inşaat tamamen yerinde gerçekleştirilir (Resim 4. 18). Resim Stadyum yapılarında seyirci oturma alanlarını oluşturan betonarme taşıyıcı sistem örneği Stadyum yapılarının taşıyıcı sistem çözümleri yapının büyüklüğüne göre değişmektedir. Bu sistemlerde taşıyıcı sistemdeki yük dağılımları farklılık gösterir. Taşıyıcı sistem kesiti; kare, oval, çokgen ve üçgen formlarda tercih edilebilir. Tablo 4.1 de taşıyıcı sistem davranışlarıyla ilgili bilgiler verilmektedir.

86 67 Tablo 4.1 Seyirci oturma alanlarını oluşturan betonarme taşıyıcı sistem davranışları

87 TRĐBÜNLER, ÇATI ÖRTÜSÜ VE DÖŞEMELER Stadyum yapıları geçmiş dönemlerde seyirci alanları tepe yamaçlarına gelecek şekilde yapılırdı. Bunun en önemli nedeni yapım teknolojisinin çok gelişmiş olmamasından kaynaklanıyordu. Günümüz stad yapılarında tribün kısımlarının yapım şekillerinden biri çelik takviyeli beton taşıyıcı olarak yapılmasıdır. Daha çok fabrikasyon olan bu prekast elemanlar, fabrika ortamında yapılır ve inşaat alanına taşınarak monte edilir ( Şekil 4.21., Şekil 4.22). Şekil Seyirci oturma alanlarını oluşturan prekast elemanlar Şekil Seyirci oturma alanlarını oluşturan prekast elemanlar

88 69 Resim 4.19 Seyirci oturma elemanlarını oluşturan hazır betonarme modüllerin montaj aşaması Şekil Seyirci oturma alanlarını oluşturan prekast elemanların şantiyeye nakliyesi Resim Seyirci oturma elemanlarının montajı bitmiş şekli

89 70 Eski dönem stadyum yapılarında seyirci oturma alanlarının taşıyıcı sistemi basit bir yapıya sahipti ( Şekil 4.24.). Şekil taşıyıcı sistem kesiti. Seyirci oturma alanları kapasitenin yoğun olmadığı stadlarda çelik elemanlarla da çözülebilmektedir (Şekil 4.25.). Şekil Çelik elemanlardan oluşan tribün

90 71 Resim Oturma elemanları çelik olan tribün örneği Stadyum yapılarında döşeme sistemi genelde kapasitesi yüksek yapılarda betonarme olarak çözülür. Yukarıda anlattığımız prekast elemanlar monte edildikten sonra döşeme elemanları ile zemin oluşturulur. En çok kullanılan sistem betonarme plaka döşeme sistemidir. Şantiye ortamında temel kolonlar yapıldıktan sonra seyirci oturma alanlarını taşıyacak kolonlar oluşturulur ve döşeme plakaları bu sistem üzerine yapılır ( Resim 4.22.). Resim Stadyum yapılarında betonarme sistem inşası

91 72 Stadyum yapılarının üst örtüsü genellikle kafes sitemi ile çözümlenmektedir. Tamamı çelik veya alüminyum olan bu malzemeler yapının ya tamamını kapatmakta yada seyirci oturma alanının üzerini kapamaktadır. Genel anlamda yapının büyük bir kısmının kapatılacağı düşünüldüğünde hafif ve dayanıklı olmasından dolayı alüminyum boru profiller tercih edilmektedir ( Şekil 4.26). Şekil Stadyum yapılarında çatı örtü sistemi Resim Çatı örtü sistemlerinden uzay kafes örneği

92 73 Stadyum yapılarında üst örtü taşıyıcısı alüminyum ve çelik olarak belirlendikten sonra yüzeyde değişik malzemeler kullanılmaktadır. Yoğun olarak fiberglas malzeme yada dayanıklı özel üretim kumaş malzeme kullanılır. Hafif ve sağlam olmasından dolayı son dönem stadyum yapılarında yoğun olarak kullanılmaktadır ( Resim 4.24). Resim Stadyum yapılarında çatı örtü sisteminin pleksiglass ( şeffaf, pvc esaslı katı malzeme) malzeme örneği Resim Üst örtü yüzeyi yüksek dayanımlı kumaş malzeme

93 74 Bu sistemlerde stadyum yapılarının üst örtü olarak kullandığı diğer bir teknoloji karma sistemdir. Alüminyum veya çelik borulardan oluşan çatı örtüsü asmagerme sistem ile taşıtılmaktadır (Şekil 4.27). Şekil Asma-germe çatı sistem çözümü Resim Çatı üst örtünün karma sistem ile taşıtılması

94 75 Açıklıkların ve kapasitenin fazla olmadığı stadyum yapılarında betonarme üst örtü de kullanılmaktadır. Bu sistemde çok geniş mesafeler geçilemediğinden dolayı görüş konforunu da etkilemektedir. Kapasite olarak çok düşük stadyum yapılarında bu sistem kullanılabilmektedir ( Resim 4.27). Resim Betonarme üst örtü MĐMARĐ YAKLAŞIM, FORM VE PLANLAMA ESASLARI Stadyum yapılarında mimari yaklaşım oyun alanının ölçülerinden ve uluslar arası kriterlerden dolayı çok çeşitli değildir. Belirli ölçülerde bir oyun alanı ve bunun etrafında sıralanan seyirci oturma gruplarından oluşmaktadır. Bu yapılarda mimari anlamda çeşitliliği sağlayan; kapasite ve üst örtü olmaktadır. Stadyum yapılarında mimari yaklaşım; yapının bulunacağı çevre ile de doğru orantılıdır. Oyun alanı boyutlarından dolayı ağırlıklı form dairesel formlardır. Üst örtüde çok değişik formlar oluşturulabilmektedir. Stadyum yapılarının ilk dönem örneklerine bakıldığında tamamen benzer mimari formlar görülmektedir. Bunun sebebi gerek teknolojik imkânlar, gerekse ekonomik imkânladır. Form olarak oyun alanı etrafında seyirci alanlarının oluşturduğu bütüne bakıldığında kare veya dairesel formlara sahip sistemler kullanılmaktadır ( Şekil 4.29).

95 76 Şekil Eski dönem stadyum yapılarının formları 1900 lü yıllara gelindiğinde stadyum yapılarının formlarında ve mimari özelliklerinde çok büyük değişmeler olmamıştır. Oyun alanı etrafında sıralanan seyirci alanlarının oluşturduğu formlar ağırlıktaydı. Stadyum yapıları bu kriter bazında ya dikdörtgen formda yada dairesel formlara sahipti ( Resim 4.28). Resim Yüzyıl stadyum yapı formlarına örnek

96 77 Resim Yüzyıl stadyum yapıları dairesel forma örnek Günümüz stadyum yapıları da geçmiş dönemin mimari yaklaşımlarına ve benzer formlara sahip olsa da, ekonomik ve teknolojik değişimler yapının mimari yaklaşımını ve formlarını doğrudan etkilemiştir. Temelde aynı mimari yaklaşımdan oluşan yapılar üst örtülerle ve dış giydirmelerle farklı formlara kavuşturulmuştur ( Resim 4.24). Günümüz stadyum yapılarının formlarına dışardan bakıldığında stadyum yapısından uzak bir çizgi oluşmaktadır. Kullanılan malzemenin değişmesi ve çeşitliliği bu formlara kavuşmasında etkili olmuştur. Belirli görüş konforuna sahip olması gereken stadyum yapılarının seyirci kapasitesi bu kurallar doğrultusunda yapım teknolojinin de etkisiyle form olarak farklılıklar kazanmıştır. Kapasitesi büyük düşünülen stadyum yapılarının oluşumunda en önemli etken seyirci oturma alanlarının oyun alanına olan maksimum ve minimum uzaklık değerleridir. Bu değerler doğrultusunda stadyum yapıları 19. yüzyıl ikinci yarısında form olarak değişimlere uğramıştır (Resim )

97 78 Resim Modern stadyum yapı formlarına örnek, Sappora Dome Stadı, Japonya Resim Modern stadyum yapı formlarına örnek Resim yüzyıl stadyum yapılarına örnek Alianza Arena Stadı, Almanya

98 79 Resim Yüzyıl stadyum yapılarına örnek San Sebastian Stadı, Đspanya Resim Yüzyıl stadyum yapılarına örnek - Shakhtyor Donetsk Stadı, Ukrayna

99 80 Resim Günümüz dönemi stadyum yapılarına Türkiye den örnek, Şükrü Saraçoğlu Stadyumu Resim Günümüz dönemi stadyum yapılarına Türkiye den örnek, Atatürk Olimpiyat Stadyumu

100 MALZEME DEĞERLENDĐRMESĐ Stadyum yapılarında önemli bir konu malzeme seçimidir. Geçmiş dönem yapılarında taş malzeme yoğun olarak kullanılmıştır. Günümüzde beton malzeme, ağırlıklı olarak kullanılmaktadır. Üst örtü malzeme seçiminde bu ağırlık paslanmaz çelik ve alüminyumdadır. Teknolojinin gelişimi ile son dönem stadyum yapılarında titanyum da yoğun olarak kullanılmaya başlanmıştır. Titanyumun yoğunluğu ( 4,5 kg/cm3), çelik malzemenin % 60 kadar olmasına karşın çelikten çok daha fazla mekanik dayanıma sahiptir. Buna karşın esnekliği çeliğin yarısı kadardır. Titanyum üstün korozyon dayanımı nedeniyle en ağır koşullarda bile bakım gerektirmeyen özelliğe sahiptir. Fiziksel nitelikleri nedeniyle titanyum kirişler çelik kirişlere göre daha küçük boyutlara sahiptir. Son dönem stadyum yapılarında görülen parlak bir malzeme olan titanyum kullanımı, malzemenin fiyatının düşmesi ile titanyumdan oluşan strüktürel elemanlar ve titanyum donatılı beton kullanımı artacaktır. Tablo 4.2. de Stadyum yapılarında yoğun olarak kullanılan malzemelerin dış ortam davranışları verilmektedir. Tablo 4.2. Stadyum yapılarında kullanılan farklı malzemelerin davranış özellikleri Stadyum yapılarında yoğun olarak kullanılan diğer bir malzeme, öngermeli beton ve çelik kirişlerdir. Seyirci oturma alanları ve yardımcı hizmet birimleri yoğunlukta betonarme yapılmaktadır. Üst örtü sisteminde, paslanmaz çelik kirişler veya alüminyum kirişler kullanılmaktadır.