MALİYE DERGİSİ İ Ç İ N D E K İ L E R MALİYE DERGİSİ. Temmuz - Aralık 2012 Sayı 163. Sunuş...v

Transkript

1

2 MALİYE DERGİSİ Temmuz - Aralık 2012 Sayı 163 Sahibi Maliye Bakanlığı Strateji Geliştirme Başkanlığı Adına Doç.Dr. Ahmet KESİK Sorumlu Yazı İşleri Müdürü Doç.Dr. Ahmet KESİK Yayın Kurulu Başkan Füsun SAVAŞER SGB Daire Başkanı Üye Ali Mercan AYDIN SGB Daire Başkanı Üye Nural KARACA SGB Daire Başkanı Üye İsmail ERASLAN SGB Daire Başkanı Üye Seyfeddin KOÇUM SGB Daire Başkanı Dergimiz HAKEMLİ DERGİ olup, yılda iki kez yayınlanmaktadır. Dergimizde yayımlanan makaleler en az üç hakem tarafından okunmaktadır. Yönetim Merkezi ve Yazışma Adresi Maliye Bakanlığı Strateji Geliştirme Başkanlığı Dikmen Caddesi M Blok Kat: Bakanlıklar /ANKARA Tel: sgbmakale@sgb.gov.tr Baskı Tarihi: Ocak 2013 Tasarım - Baskı İVME : Hermes Matbaacılık Kazım Karabekir Cd. 39/16-21 İskitler-Ankara Yayın Türü Yaygın Süreli Yayın Dergimizde çıkan yazıların başka yayın organlarınca aynen yayınlanması Başkanlığımızdan alınacak yazılı izinle, alıntılar yapılması ise kaynak gösterilmesi koşulu ile mümkündür. MALİYE DERGİSİ İ Ç İ N D E K İ L E R Sunuş...v Sağlık Hizmeti Açısından Öncü Göstergelerin Önemi...1 Prof.Dr. İbrahim Attila ACAR Yunanistan Ekonomisinde Devlet Borç Krizi Cari Açık İlişkisi...15 Prof.Dr. Belgin AKÇAY Bağımsız Maliye Politikası Kurulu Uygulanabilir mi?...36 Prof.Dr. İhsan GÜNAYDIN, Yrd.Doç.Dr. Levent Yahya ESER Mali Etki-Ekonomik Büyüme İlişkisi: Türkiye Ekonomisi Üzerine Bir Nedensellik Analizi ( )...61 Prof.Dr. Hüseyin ŞEN, Arş.Gör. Dr. Ayşe KAYA Uluslararası Alanda Vergi İdareleri Arasında Bilgi Değişimi: Türkiye'nin Taraf Olduğu Anlaşmalar Açısından Konunun Değerlendirilmesi...76 Doç.Dr. Ali ÇELİKKAYA, Arş.Gör. Aytül BİŞGİN Yerel Demokrasinin Sağlanmasında Katılımcılık Süreci ve...95 Kent Konseylerinin Rolü Doç.Dr. Özhan ÇETİNKAYA, Öğr.Gör. Rükan Kutlu KORLU Türkiye'de Kamu Harcamaları ve Özel Tüketim İlişkisi Doç.Dr. Mehmet DURKAYA Türk Vergi Hukuku Açısından Mükellef Haklarının Değerlendirilmesi Doç.Dr. Halûk EGELİ, Arş.Gör. Mehmet DAĞ Kamu Harcamalarında Etkinlik ve Verimlilik: Karaman Belediyesi Hizmetleri Üzerine Bir Uygulama Doç.Dr. Nihat IŞIK, Filiz DEMİR Kurumlar Vergisi Oranındaki Değişikliğin Hisse Senedi Getirileri Üzerindeki Etkisinin İncelenmesi Doç.Dr. Serkan Yılmaz KANDIR, Arş.Gör. Dr. Soner YAKAR ISSN

3 Şehir İçi Ulaşım Faaliyetlerinde Kazancın Basit Usulde Vergilendirilmesinin Yarattığı Vergi Adaletsizliği: Denizli Örneği.187 Doç.Dr. İbrahim ORGAN, Arş.Gör. Ahmet GÜLER Türk Vergi Hukukunda Gecikme Faizi Oranının Belirlenmesinde İdarenin Takdir Yetkisi Sorunu: İktisadi ve Hukuki Bir Analiz Doç.Dr. M. Umur TOSUN, Yrd.Doç.Dr. Oytun CANYAŞ, Yrd.Doç.Dr. A. Nil TOSUN Türkiye'de Eğitim, Doğurganlık ve İşsizlik İlişkisinin Analizi Yrd.Doç.Dr. Haşim AKÇA, Arş.Gör. Mehmet ELA Döviz Kuru ve İMKB100 Endeksi İlişkisi: Yeni Bir Test Yrd.Doç.Dr. Burcu BERKE Mükellefin Devlet ve Toplumla Etkileşimi, Bireysel Normlar ve Vergi Ahlakı Yrd.Doç.Dr. Savaş ÇEVİK Federal Alman Bütçe Sistemi ve Bütçe Reform Çalışmaları Yrd.Doç.Dr. Hüseyin Güçlü ÇİÇEK, Sibel MUTLUCAN SAYIN Yönetimden Yönetişime: Katılımcı Bütçeleme Modeli Yrd.Doç.Dr. Zuhal ERGEN OECD Ülkelerinde Ar-Ge Harcamaları ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: Panel Eşbütünleşme ve Panel Nedensellik Analizi ( ) Yrd.Doç.Dr. Ahmet GÜLMEZ, Yrd.Doç.Dr. Fatih YARDIMCIOĞLU İnternet Kullanımının Vergi Gelirlerine Etkisi: OECD Üyesi Ülkeler İçin Ampirik Bir Analiz Yrd.Doç.Dr. Hakan HOTUNLUOĞLU, Yrd.Doç.Dr. Mustafa ÖZÇAĞ En Az Geçim İndirimine İlişkin Bazı Yabancı Ülke Uygulamaları ve Türkiye Açısından Değerlendirmeler Yrd.Doç.Dr. Recep KAPLAN Maliye Bakanlığı tarafından 1973 yılından beri çıkarılmakta olan 150. Sayısından başlayarak, yılda iki kez hakemli dergi statüsünde yayımlanan Maliye Dergisi içeriğindeki makaleler ayrıca Econlit ile ULAKBİM de de yayımlanmaktadır. T Ü B İ T A K U L A K B İ M

4 Mali Yerelleşme Alanında Ortaya Çıkan Yeni Yaklaşımlar: Kuşaklar Arası Çatışma mı? Yrd.Doç.Dr. Birsen NACAR KARABACAK İlave Mali Alan Oluşturmada Hükümet Politikaları Yrd.Doç.Dr. Coşkun KARACA Belediyelerin Emlak Vergisindeki Gelir Kaybı: Şanlıurfa Belediyesi Örneği Yrd.Doç.Dr. Mithat Arman KARASU, Doç.Dr. Mehmet KARAKAŞ Seçilmiş OECD Ülkelerinde Cari İşlemler Açığının Sürdürülebilirliği: Yatay Kesit Bağımlılığı Altında Çoklu Yapısal Kırılmalı Panel Veri Analizi Dr. İsmet GÖÇER, Dr. Mehmet MERCAN, Yrd.Doç.Dr. Hakan HOTUNLUOĞLU Ulaştırma ve Haberleşme Altyapısının Bölgesel Kalkınmaya Katkısı ve Türkiye Üzerine Bir Uygulama Dr. M. Akif KARA, Doç.Dr. Seyhan TAŞ Küresel Finansal Kriz Sürecinde Avrupa Birliği Vergi Politikaları Arş.Gör. Feride BAKAR, Prof.Dr. Mircan YILDIZ TOKATLIOĞLU Parlamentoların Bütçe Sürecindeki Rolünü Değiştiren Dinamikler Mehmet Selim BAĞLI Yolsuzluğun Kurumlar Vergisi Gelirleri Üzerine Etkisi: OECD Ülkeleri Analizi Ali İhsan ÖRÜCÜ, Arş.Gör. Ahmet AYSU, Arş.Gör. Doğan BAKIRTAŞ Yükselen Bir Ekonomide İhtiyatlı Kamu Borç Yönetimi: Türkiye Tecrübesi Ufuk HAZIROLAN Yazarlar Hakkında Yazı Kuralları Maliye Dergisi Yayımlanma Süreci Yılında Bakanlığımız Kütüphanesi İçin Alınan Yayınlar...595

5 F. BAKAR, M.YILDIZ TOKATLIOĞLU Küresel Finansal Kriz Sürecinde Avrupa Birliği Vergi Politikaları Feride BAKAR * Mircan YILDIZ TOKATLIOĞLU ** Özet Amerika Birleşik Devletlerinde 2007 yılında başlayan ve 2008 yılında derinleşen finansal kriz, mali piyasalar aracılığıyla diğer ekonomilere yayılarak ilerlemiş, başta Avrupa Birliği olmak üzere dünyanın birçok bölgesinde hissedilerek küresel bir durgunluğa yol açmıştır. Krizden etkilenen Avrupa Birliği ülkeleri, diğer ülkeler gibi, ekonomilerini canlandırmak üzere maliye ve para politikası öncelikli bir dizi önleme başvurmuştur. Bu önlemlerin bir kısmı mali canlandırma paketleri kapsamında kamu harcama artışları ve çeşitli vergi indirimlerinden oluşan genişletici maliye politikası önlemleridir. Ancak alınan önlemlerin ülke bazında birbirinden farklılığı, Avrupa Birliğinin krizde koordinasyon ve ortak politika arayışlarını güçleştirmiştir. Bu durum, özellikle vergi politikaları konusunda kendini hissettirmektir. Anahtar Kelimeler: Avrupa Birliği, Vergi Politikası, Küresel Finansal Kriz Tax Policies of European Union in Global Financial Crisis Process Abstract In the United States of America, financial crisis which started in 2007 and deepened in 2008, has spread to other economies by financial markets, its effect has led to a global recession in many regions of the world including especially European Union. Like other countries, European Union countries affected by the crisis, applied a number of prevention policies primarily fiscal and monetary to stimulate their economies. Some of these are expansionary fiscal policy measures within scope of fiscal stimulus packages including government spending increases and various tax reductions. However, coordination in crisis period and seeking of common policy of European Union are complicated by difference between measures taken by countries. This case has been observed especially in tax policies. * Arş.Gör., Uludağ Üniversitesi, İİBF, Maliye Bölümü, feridebakar@uludag.edu.tr ** Prof.Dr., Uludağ Üniversitesi, İİBF, Maliye Bölümü, miryildiz@uludag.edu.tr Maliye Dergisi Sayı 163 Temmuz-Aralık

6 Küresel Finansal Kriz Sürecinde Avrupa Birliği Vergi Politikaları Key Words: European Union, Tax Policy, Global Financial Crisis JEL Classification Codes: H20, E62 Giriş Dünya ekonomilerini mali piyasalar aracılığıyla etkisi altına alarak 2008 den itibaren derinleşen Amerika Birleşik Devletleri eksenli finansal krizin sonuçları küresel bir durgunluk olarak ortaya çıkmıştır. Krizin ekonomideki olumsuz etkilerini azaltma arayışında olan ülkeler genişletici mali politikalara yönelmişlerdir. Avrupa Birliği ülkelerinde, mali canlandırma paketleri adıyla kamu harcama artışları ve çeşitli vergi indirimleri şeklinde uygulamaya giren genişletici mali politikalar bir süre sonra bütçe açıklarının artmasına ve dolayısıyla hükümetlerin yeni borçlanmalara gitmesine yol açmıştır. Bu durum euronun istikrarını ve entegrasyonun geleceğini olumsuz etkileyen bir kamu mali krizi ne dönüşmüştür. Bu bağlamda, Avrupa Birliğindeki mali krizin derinleşmesini önlemede ve mali istikrarı sağlamada kriz sürecinde uygulanacak vergi politikalarının önemi artmaktadır. Avrupa Birliğinin kriz sürecindeki vergi politikalarında üye ülke hükümetlerinin durgunluktan çıkabilmek için çeşitli vergilerin oranlarında indirime giderek piyasalarını canlandırma çabası söz konusudur. Diğer yandan aynı hükümetlerin piyasalarını canlandırıcı vergi politikalarını yürütürken bütçe açığı sorununu derinleştirmeyecek, dolayısıyla kamu gelirlerinde azalmaya yol açmayacak ve üstelik vergi uyumlaştırma çalışmalarını göz ardı etmeyecek bir yaklaşımı benimsemeleri gerekli görünmektedir. Bu sebeple küresel finansal kriz sürecinde Avrupa Birliğinde ortaya çıkan vergi politikalarındaki değişimlerin ve bu değişimlerin entegrasyon sürecine etkilerinin tartışılması önemli hale gelmiştir. Bu çalışma, kriz döneminde Avrupa Birliği ülkelerinde uygulanan vergi politikalarının ve bu politikaların birlik genelinde hedeflenen amaçlara yönelik durumunun değerlendirmesini ele almayı amaçlamaktadır. Çalışmada öncelikle Avrupa Birliğinde kriz döneminde mali önlemlerin gerekliliğini görebilmek için küresel finansal kriz ve Avrupa Birliğine etkileri üzerinde durulmuştur. İkinci olarak kriz dönemlerinde vergi politikalarının rolünü ortaya koymak için vergi ile ekonomiye müdahalenin nedenleri açıklanmıştır. Üye ülkelerde farklı vergi önlemleri ve bunların birlik genelinde hedeflenen amaçlarla uyumunun tartışılması hem ülkelerdeki hem de birlik genelindeki düzenlemelerin ele alınmasını gerektirmiştir. Bu sebeple Avrupa Birliğinde vergi alanında güdülen amaçlar ve mali koordinasyon düşüncesi vergiye yönelik genel çerçeve ortaya konularak değerlendirilmiştir. 1. Küresel Finansal Kriz ve Avrupa Birliğine Etkileri Amerika Birleşik Devletlerinde 2007 yılında ipotekli konut piyasasında meydana gelen güven krizi, türev ürünlerin tümüne yayılarak bankalar arası piyasada likidite krizine ve ardından borç krizine dönüşmüştür. Finansal alanda yaşanan bu sorunlar 2008 yılı başlarında reel ekonomiyi de kapsamına alarak sanayileşmiş ülkeleri durgunluğa sürüklemiştir. Başlangıçta kriz, liberalleşmenin oluşturduğu, kontrol ve denetimden uzaklaşan finansal sistemin krizi gibi görünürken daha sonra tüm ekonomiyi hatta diğer ülkeleri de etkileyen yaygın bir hal almıştır (Coeuré, 2009). 482 Maliye Dergisi Sayı 163 Temmuz-Aralık 2012

7 F. BAKAR, M.YILDIZ TOKATLIOĞLU Finansal krizin nedenlerinin likidite bolluğunun kredilerin özensiz dağıtılmasını tetiklemesi, aşırı menkul kıymetleştirmenin getirdiği risk dağılımları, saydamlık eksikliği, derecelendirme kuruluşlarının işlev yetersizliği ile düzenleyici ve denetleyici kuruluşların risklere müdahalesindeki gecikmeler olduğu ifade edilmektedir (Eğilmez, 2011:68; Alantar, 2008:77-81). A.B.D. finansal krizinin önceki krizlerden farkı, klasik bankacılık krizinin ötesinde karmaşık ve fazla miktarda türev ürünlerin yer alması ve bunlara dayalı riskin mali piyasalar aracılığıyla dünyaya hızla yayılmış olmasıdır. Görülen etkiyle toplam talep dünya ölçeğinde düşerken ülke ekonomilerinin hızla deflasyona sürüklenmesi dünya ekonomisinin yeniden 1929 krizi gibi bir krizle karşı karşıya olduğu düşüncesini beraberinde getirmiştir. Böylece, küresel kriz haline dönüşen bu durum, 1929 Buhranından sonra dünyada görülen en büyük kriz olarak anılmaya başlanmıştır (Bocutoğlu ve Ekinci, 2009:66-67; Çolak, 2009:52). Krizin sonuçları konut fiyatlarındaki düşüşler başta olmak üzere büyüme oranlarında azalma, işsizlik oranlarında artış ve enflasyon oranlarında yükselme şeklinde kendini göstermiştir. A.B.D. mortgage krizinden küresel likidite krizine dönüşen bu gelişmeler dünya ekonomilerinde durgunluğa sebep olmuştur (Alantar, 2008:81-84; Ünal ve Kaya, 2009:7). Küresel finansal kriz, başlangıcından itibaren Avrupa Birliği ülkelerini ciddi biçimde etkilemiştir. Önce, krizin bulaşma etkisi yoluyla bankalar arası interbank piyasasında likidite sıkışıklığına neden olduğu, ardından euronun aşırı değerlenmesi ve AB nin A.B.D. ye ihracatının azaldığı, enflasyonist baskıların arttığı görülmüş ve birçok Avrupa ülkesinde konut piyasasında düşüşler gözlenmiştir (Dabrowski, 2010:42). A.B.D. finansal krizinin Avrupa Birliğini etkilemesi; finans kanalı, iç talep kanalı ve küresel ticaret kanalı olmak üzere başlıca üç kanaldan gerçekleşmiştir (Tokatlıoğlu vd., 2010: ). Finans kanalında özellikle İngiltere ve Euro Bölgesinde banka kayıpları artıp, bankalar kredi sınırlamasına gidince, finansman imkânları daralmış ve bu da krizin derinleşmesine neden olmuştur. İç talep kanalında borç verme şartları ağırlaştırılıp varlık fiyatları da düşünce hanehalklarının varlıkları azalmış ve tasarruflar yükselmiştir. Buna bağlı olarak dayanıklı tüketim mallarına olan talep ve konut yatırımları azalmış, bu da toplam talepte daralmaya sebep olmuştur. Son olarak etkilenen küresel ticaret kanalında önemli daralmalar yaşanmıştır da daralan dünya ticareti Avrupa Birliğinin ihracatını olumsuz etkilemiş, ihracatın GSYH ye katkısı bir önceki yıla göre azalmıştır. Kriz, Avrupa Birliği ülkelerinde reel ekonomiyi olumsuz etkilemiştir. Bu nedenle GSYH gerilemiştir. AB ekonomisinde 2007 yılında %2,9 olan büyüme oranı 2008 yılında %0,8 e gerilemiştir yılının Nisan-Haziran dönemi içinde Euro Bölgesi %0,2 oranında küçülmüştür. Bankacılık kesimindeki sorunların devam etmesi ve talepteki artışın sınırlı kalması gibi nedenlerle 2009 yılında %4,2 oranında bir daralma yaşanmıştır. Kriz sürecinde yatırım, tüketim ve üretimin gerilemesiyle Avrupa Birliği ülkelerinde işsizlik artmıştır yılında AB27 içinde %7,5 olan işsizlik oranı, 2009 yılında %18,8 olarak gerçekleşmiştir. Avrupa Birliğinde ihracat 2008 yılı sonunda ve 2009 yılının başlangıcında daralarak 2009 yılında %16 gerilemiştir. Küresel finansal krizin etkileri üye ülkelerin bütçe açıklarında ve kamu borç düzeyinde de kendini göstermiştir. Hükümetlerin uyguladığı ekonomiyi canlandırma Maliye Dergisi Sayı 163 Temmuz-Aralık

8 Küresel Finansal Kriz Sürecinde Avrupa Birliği Vergi Politikaları programları çerçevesinde, kamu harcamalarındaki artışlar; ayrıca, vergi hasılatının yüksek olduğu konut ve inşaat sektöründe görülen daralmaların vergi hasılatı üzerindeki olumsuz etkisi bütçe açıklarında artışa yol açmıştır. Bütçe açıklarında en yüksek artış Yunanistan, İngiltere, İrlanda ve İspanya da gerçekleşmiştir. Böylece, %3 lük bütçe açığı/gsyh şeklindeki Maastricht kriterinin aşıldığı görülmüştür. Kamu borçlanma düzeyinde görülen artışlar sadece bütçe açığındaki artışlardan değil, bankalara yapılan sermaye aktarımları ve garantilerin hibe edilmesinden kaynaklanmıştır. Kamu borçları en fazla artan ülkeler İngiltere, İspanya, İrlanda ve Yunanistan olmuştur. Aynı dönemde kamu borçlanmasına ilişkin kamu borcu/gsyh oranının %60 dolayında olması şeklindeki Maastricht kriterinin de birçok AB ülkesi tarafından aşıldığı söylenebilir. İşte böyle bir ekonomik ortamda üye ülkelerin uyguladığı vergi politikalarının incelenmesi önemli hale gelmektedir. Çalışmada bu konu üzerinde durulmaktadır. 2. Küresel Finansal Krizde Avrupa Birliğinde Uygulanan Vergi Politikaları Küresel finansal krizde Avrupa Birliği ülkelerinin çoğunlukla genişletici maliye politikası önlemlerine başvurdukları, dolayısıyla üye ülkelerin vergi politikalarının da bu doğrultuda belirlendiği görülmektedir Krizde Maliye Politikası Önlemleri ve Avrupa Birliğinin Durumu 1970 li yıllardan itibaren dünyada görülen özelleştirme, deregülasyon, devleti küçültme eğilimi Keynesyen politikaları geri plana itmiştir. Yeni sistem işler iyi giderken piyasayı destekleyip devletin müdahalesini istememekte; bunun yanında kriz dönemlerinde devleti kurtarıcı olarak kabul etmektedir krizi de bu durumun örneklerinden biridir (Eğilmez, 2011:104). Özellikle krizden etkilenen gelişmiş ülkeler genişletici maliye politikası uygulamalarına ağırlık vermişlerdir (Bocutoğlu ve Ekinci, 2009:67-68). IMF kriz öncesi dönemde kabul ettiği neoliberal yaklaşımları bir kenara bırakarak krizin aşılmasında ülkelerin bütçe kaynaklarını kullanmaları gerektiğini ve mali genişlemeyi tavsiye etmiştir. Bu noktada küresel krize karşı ekonomiyi canlandırmak ve istikrarı sağlamak üzere maliye politikası araçlarının kullanılması yani kamu harcamalarının artırılması ve vergi indirimlerine gidilmesi önerilmiştir (Sönmez, 2010:27; Karakurt, 2010:168). OECD de sadece para politikasıyla alınan önlemlerin krizi aşmada yetersiz kalacağı, para politikasının etkili maliye politikalarıyla desteklenmesi gerektiği görüşüne katılmıştır (Özpehriz, 2009:77) yılındaki G20 Zirvesinde de ülkeler ekonomik büyüme için mali genişleme üzerinde anlaşmışlardır. Bu süreç aslında Keynesyen politikalara yönelik eleştirilerin arttığı ve devletin ekonomiye müdahalesinin daraltılması gerektiği yönündeki görüşlerin öne geçtiği ve uygulanmaya başlandığı 1970 li yılların sonu ve 1980 li yılların başlarından itibaren yaygınlaşan neoliberal yaklaşımlarla uyuşmayan bir düşüncenin ortaya çıktığı izlenimini vermektedir. Nitekim kriz döneminde A.B.D. de dev finans kuruluşlarının ve bankaların devlet eliyle kurtarılması ve bunların kamu destekli işletmeler haline getirilmesi bunun en somut göstergeleridir. Krizden etkilenen diğer ülkelerde ve Avrupa Birliği ülkelerinde de benzer uygulamalarla karşılaşılmıştır (Bocutoğlu ve Ekinci, 2009:67-68; Ateş, 2010:918). Avrupa Birliğinin krize karşı yaklaşımı ve çözüm arayışı, entegrasyonun bugünkü durumu ile yakından ilişkilidir. Bilindiği gibi Avrupa ekonomik ve parasal birlik aşamasında olan bir entegrasyon görünümündedir. Başka bir ifadeyle parasal 484 Maliye Dergisi Sayı 163 Temmuz-Aralık 2012

9 F. BAKAR, M.YILDIZ TOKATLIOĞLU birlik sağlanmış, tek Avrupa parası olan euro yürürlüğe girmiş ve tek para politikasının uygulanmasından sorumlu tek merkez bankası (Avrupa Merkez Bankası) tesis edilmiştir. Diğer yandan üye ülkelerin ekonomik ve mali politikaları konusunda sıkı bir koordinasyon sağlanması Maastricht Antlaşması nda karara bağlanmıştır. Ancak maliye politikalarının yürütülmesi konusunda üye ülkelerin özerkliklerinin yani hareket alanlarının korunduğu söylenebilir. Sadece Maastricht kriterleri (bütçe açığı/gsyh ve kamu borcu/gsyh) ve Büyüme ve İstikrar Paktı ile belirlenen sınırlamalar söz konusudur (Tokatlıoğlu, 2004). Küresel finans krizinde bu sınırlamalara pek uyulmadığı gözlenmektedir. Üye ülkelerin her birinin farklı maliye politikaları izlemelerinin, Birlik genelinde krize karşı alınacak önlemlerde ortak çözüm üretilmesini güçleştirdiği ve bu durumun maliye politikası alanında daha güçlü bir koordinasyonu gerektirdiği ortaya çıkmıştır (Tokatlıoğlu vd., 2010:215). Ancak Büyüme ve İstihdam için Avrupa Ekonomik İyileşme Planı (European Economic Recovery Plan for Growths and Jobs/EERP) gibi ortak çözüm girişimlerine başvurulduğunu da belirtmek gerekir. Kasım 2008 de Avrupa Komisyonunca ortaya çıkarılan Plan, finansmanı Avrupa Komisyonu ve üye devletler tarafından paylaşılacak 200 milyar euroluk -ki bu rakam AB GSYH sinin %1,5 idir- vergi ve harcama önlemlerini kapsayan mali canlandırma paketi niteliğindedir (Jackson, 2009:18) Üye Ülkelerin Mali Canlanma Paketleri Bağlamında Vergi Önlemleri Vergiler, devlet faaliyetlerini devam ettirmek için gerekli mali araçlardır. Devlet, kamu hizmetlerini finanse etmek için vergilere ihtiyaç duyarken öte yandan vergilerin ekonomik faaliyetler üzerinde, özellikle yatırımlar ve iş gücü üzerinde olumsuz etkilere yol açması mümkündür. Ayrıca, vergiler mükelleflerin tüketim ve tasarruf kararlarını da etkiler. Çünkü vergi, mükelleflerin satın alma gücünün bir kısmını onlardan alarak hazineye aktarır. Bu nedenle kriz ya da durgunluk dönemlerinde devlet vergi politikalarını kullanarak yani çeşitli vergilerin oranlarında indirime giderek ya da vergi teşviklerinden yararlanarak ekonomiyi canlandırabilir, üretimi ve toplam talebi artırabilir ve tam istihdama yönelik önlemler alabilir. Devlet, bazen vergi politikalarını enflasyonla mücadele etmek amacıyla bir araç olarak kullanabileceği gibi bazen de borç krizlerinde gelirlerini artırmak üzere vergilemeye başvurabilir (Türk, 2007:169; Turhan, 1993:295; Can, 2003:81). Ekonomik krizler sonucu ortaya çıkan durgunlukta, toplam arza göre yetersiz olan toplam talebin düzeyini artırmak için vergiler bir maliye politikası aracı olarak kullanılabilir. Bu dönemde yapılacak vergi indirimleri yoluyla özel harcamaların artırılması amaçlanmaktadır. Böylece, vergi indirimleri sonucu artan kullanılabilir kişisel gelirlerin özel tüketim ve yatırım harcamalarını etkilemesi sağlanmaktadır. Bu noktada özellikle gelir vergileri ve gider vergilerinin etkili olduğu ve bunlar içinde de gider vergilerine yönelik indirimlere ağırlık verilmesinin tüketim mal fiyatlarında bir azalmaya yol açarak kişilerin tüketim kararlarını etkilediği ortaya çıkmaktadır (Ataç, 2009: ). Benzer şekilde yatırımların artırılması amaçlandığında da vergi indirimleri ve teşvikleri kullanılabilir. Harcama politikalarıyla birlikte ele alınan vergi politikaları, beraberinde bütçe açıklarını getirebilir. Bu sebeple uygulanacak politikalarda sonraki dönemlerin dikkate alınması gereklidir (Pınar, 2006:67). Vergiler durgunluk dönemlerinde hükümetler tarafından teşvik edici bir araç olarak kullanılmak istendiğinde, ekonomide beklenen gelir arttırıcı etkilerin ortaya Maliye Dergisi Sayı 163 Temmuz-Aralık

10 Küresel Finansal Kriz Sürecinde Avrupa Birliği Vergi Politikaları çıkabilmesi için bazı ilkelerin göz önünde bulundurulması gerekmektedir. Buna göre daha çok kişinin indirimden yararlanarak gelirlerinin artmasının sağlanabilmesi için vergi indirimlerinde konusu geniş olan vergiler seçilmelidir (Ataç, 2009:197). Vergi indirimleri yeni yatırımları teşvik edecek nitelikte olmalıdır. Vergi teşvikleri harcama eğilimi yüksek olan düşük ve orta gelirli tüketiciler üzerinde yoğunlaşmalı ve kısa dönemli uygulanmalıdır. Ayrıca, vergi gelirlerinde kısa dönemde meydana gelebilecek azalışlar dikkate alınarak bütçe dengesi korunmalı ve kamu harcamaları azaltılmalıdır. Kısa dönemli canlanma, uzun dönemli mali disiplin ile dengelenmelidir (Karakurt, 2010:175). Nitekim günümüz küresel finansal kriz sürecinde AB ülkelerinin, düşen mal ve hizmet talebini ve ekonomik büyümeyi canlandırmak üzere teşvik edici Keynesyen politikalara başvurduğu ve bu doğrultuda mali canlanma paketlerini yürürlüğe koyduğu görülmektedir. Söz konusu paketlerde, kamu harcama artışlarını içeren programlar yanında, vergi indirimleri ve vergi teşvikleri şeklinde önlemler yer almaktadır. Vergi indirimleri şeklindeki önlemler öncelikle kişilerin kullanılabilir gelirlerini arttırmak amacıyla dolaysız vergilerin oranlarının azaltılması yönünde düzenlemeler olduğu gibi tüketim malları fiyatlarının düşürülmesi ve dolayısıyla talebin arttırılmasını amaçlayan dolaylı vergilerin oranlarının azaltılması şeklindeki düzenlemelerden de oluşmaktadır. Bunun yanında uygulanan vergi teşvikleri ağırlıklı olarak artan talebe karşı üretimi canlandırmak üzere başvurulacak yatırım teşvikleri niteliğindedir. Vergi teşviklerinin reel ve finansal sektörde canlandırıcı etkisi olduğu düşünülen, devletin bütçe gelirlerini en az etkileyen alanlar seçilerek uygulamaya konduğunu da ifade etmek gerekir (Şimşek ve Altay; 2009:17; Soylu, 2009:257; Eyüpgiller ve Saraçoğlu, 2011:21; Schultzova ve Kitova, 2009:38). Ülkelerde oluşturulan teşvik paketlerinde vergi önlemleri vergi indirimlerinin yanında; ortaya çıkabilecek bütçe baskısını azaltmak üzere kamu gelirlerini artırmaya yönelik bazı vergi oranı artışlarını da içermektedir. Vergi oranı artışlarının çoğunlukla tüketim vergilerinde yoğunlaştığı görülmektedir (European Comission, 2011b:15). Bu durumu vergi önlemleri açısından üye ülkeleri tek tek inceleyerek ortaya koymak mümkündür. Almanya da kabul edilebilir bütçe açığı sınırının aşılmasına etki edeceği düşüncesi üzerinde durulan mali canlanma paketinin, özellikle ülke ekonomisinde diğer ekonomilere göre daha önemli konumda olan otomatik stabilizatörlere yoğunlaştığı söylenebilir. Bu dönemde vatandaşların işini kaybetme endişesinin varlığı sebebiyle tüketimi uyarıcı vergi teşviklerinin etkin olamayacağı düşünülmüştür yılındaki kurumlar vergisi reformundan sonra gelir vergisindeki değişiklikler kriz sırasında toplam talebi destekleyici niteliktedir. Vergi alanında 2009 Ocak ayından itibaren vergi indirimleri ve eski taşıtların yenilenmesine yönelik teşviklerle başlayan süreçte (European Commission, 2010b:39; Jackson, 2010:51-53), kısa dönemli konaklama hizmetlerinde KDV oranlarında indirim, kişisel gelir vergisine yönelik sağlık sigortalarının tamamen gider olarak düşülmesine izin verilmesi, vergi dilimlerinin ve dilimlere denk gelen oranların değiştirilmesi, 2009 yılı için ailelere 100 euroluk çocuk yardımı (kinderbonus) ve çocuk yardımlarına yönelik diğer düzenlemeler, belirli bir dönem içinde alınacak varlıklar için ilk yıl %25 amortisman uygulaması, çevre dostu araçlar için teşvikler düzenlenmiştir (European Commission, 2010a:34). 486 Maliye Dergisi Sayı 163 Temmuz-Aralık 2012

11 F. BAKAR, M.YILDIZ TOKATLIOĞLU Avusturya da 2009 da hükümetin yaklaşık 3 milyar euroluk bir vergi harcamasını kabul eden reformlarla başlayan süreç, aynı yıl kişisel gelir vergisine yönelik 2 ve 3. dilimlerindeki miktarın artırımı, aile vergi yardım paketi çerçevesinde çocuklara yönelik çeşitli indirim ve yardımların genişletilmesi, girişimlere yönelik vergi indirimlerinin artırılması, kurumlara yönelik hızlandırılmış amortisman uygulaması şeklinde vergi değişiklikleri gündeme getirilmiştir (European Commission, 2010b:38; European Commission, 2010a:30) sonunda, Avusturya Parlamentosu kamu maliyesini sürdürülebilir bir duruma geri getirmek amacıyla GSYH nin yaklaşık %0,75 i tutarında bir tedbir paketi içeren Yeni Yıl Bütçe Kanununu kabul etmiştir. Bu pakette son küresel finansal krize önlem olarak ve mali sektörün istikrara kavuşturulması için alınan tedbirlerin en önemlisi Avusturya makamları tarafından yüklenilen maliyete, mali kuruluşlardan da katkı almak amacıyla getirilen banka vergisidir (ABGS, 2011:76). Bulgaristan da ise işlenmemiş tarım ürünlerinde vergi indirimleri, denizcilere yönelik teşvikler, taşıtlarda ÖTV nin kaldırılması ve iş bulmaya yönelik düzenlemelerin yanında emlak vergisi istisnasına yönelik eşiğin azaltılması, elektrik, kömür ve sigaradaki ÖTV nin artırılması, kumar ve piyango kazançlarının vergilendirilmesi, lüks tüketime ilişkin vergilerin arttırılması yönünde vergi önerilerinin olduğu görülmektedir (European Commission, 2010a:31). Belçika da 2008 Aralık ayından itibaren inşaat hizmetlerine yönelik KDV indirimleri ve enerji üzerindeki vergilerin azaltılması ile başlayan süreçte (Jackson, 2010:51), gıda hizmetlerine yönelik KDV indirimi (%21 den %12 ye), özel ve toplumsal konuta yönelik inşaat hizmetlerinde KDV indirimi (%21 den %6 ya), KDV iadelerinin hızlandırılması, kişisel gelir vergisine yönelik aile gelirinin vergilendirilmesinde istisna oranının artırılması, kurumlar vergisine yönelik işyeri aracının yakıt maliyetlerinin indiriminin düşük emisyonlu araçlara istisnayı sağlayacak şekilde düzenlenmesi mali canlanma paketleri içinde yer alan düzenlemelerdir (European Commission, 2010a:30). Danimarka da kişisel gelir üzerindeki vergi yükünü azaltarak emek arzını teşvik etmek için aşamalı bir vergi reformu planlanmıştır yılında yapılan çevre vergileri ve kurumlar vergisi artışını kapsayan düzenlemelerin bütçe gelirlerindeki azalmayı telafi edeceği düşünülmüştür. Bunun yanında KDV ve kişisel gelir vergisine yönelik vergi ertelemesi, gelir vergi dilimlerinde oran indirimleri yanında ek ödemelere yönelik vergilerde artış, petrol ve dizel dışında enerji tüketim vergileri artışı, tütün ve şekere yönelik ÖTV artışı ve çevreyle ilişkili diğer vergilerde artışlar içeren düzenlemeler görülmektedir (ABGS, 2011:16; European Commission, 2010b:38; European Commission, 2010a:32). Finlandiya daki önlemlerde, kişisel gelire ve istidamı teşvike yönelik düzenlemelerle harcanabilir gelir üzerindeki krizin etkilerini azaltma çabası ön plandadır. Önlemlerde gıda üzerindeki KDV nin azaltılması (%17 den %12 ye), 2010 da %13 e yükseltilmesi ve tüm indirilmiş ve standart oranların %1 oranında yükseltilmesi (sadece restoranlarda %22 den %13 e düşüş), 2009 için işveren sigorta payında azalma, çalışanların işsizlik, sağlık ve emeklilik sigorta primlerinde artış, kişisel gelir vergisine yönelik %4 enflasyon düzeltmesi imkânı, kişisel gelir vergisi dilimlerinde oran indirimlerinin yanında tütün, şeker ve alkolsüz içecekler üzerinden alınan özel tüketim vergisinin artırılmasına yönelik düzenlemeler yapılmıştır (European Commission, 2010b:43; European Commission, 2010a:33). Maliye Dergisi Sayı 163 Temmuz-Aralık

12 Küresel Finansal Kriz Sürecinde Avrupa Birliği Vergi Politikaları Fransa da firmalar için KDV iadesi ve vergi kredisi, restoran hizmetleri için KDV indirimi, düşük gelirli hanehalkı için gelir vergisi dilim farklılaştırılması yanında bölgesel iktisadi katkıya dayanan yerel bir işletme vergisi getirilmiştir (European Commission, 2010a:33-34). İngiltere de Kasım 2008 de açıklanan önlem paketiyle Aralık 2009 a kadar KDV standart oranında %2,5 lik bir indirim (Jackson, 2010:54), kişisel gelir vergisinde yıllık gelir için geçerli olan yüksek bir vergi dilimi belirlenmesi, planlanan kurumlar vergisi oran artışının ertelenmesi, KDV indirimini telafi etmek için tütün ve alkollü içkiler üzerinde alınan vergilerin artırılması, arazi vergisi üzerindeki damga vergisine yönelik geçici istisna, Nisan 2009 dan itibaren bir yıl içinde uygulanabilecek yatırım indirimi söz konusu olmuştur (European Commission, 2010a:46). İspanya da bütçe açığının durumu göz önünde bulundurularak düzenlemeler büyük oranda üretimden ve ithalattan elde edilen vergi gelirlerindeki artışa yoğunlaşmıştır. Bunun yanında KDV de indirimli oran ve standart oranın artırılması, KDV iadesinin hızlandırılması, hanehalkı satın alma gücünü desteklemek için ek vergi kredisi, yılları arasında küçük şirketler için indirimli kurumlar vergisi uygulaması, tasarruf gelirlerinin 2009 yılı için artan oranlı 2010 dan sonra düz oranlı bir şekilde vergilendirilmesi, servet vergisinde %100 vergi indirimi, istihdamın devamı için serbest amortisman uygulaması, vergi tecilinde faiz indirimi, hidrokarbon ve tütün üzerine ÖTV artırımı yapılmıştır (ABGS, 2011:38; European Commission, 2010a:45). İtalya da Kasım 2008 den başlayarak üç yıllık olarak planlanan mali canlanma paketi (Jackson, 2010:51) konut yenilemelerine yönelik vergi kredisi ve KDV indirimi, fazla mesaiye yönelik özel bir vergi oranı uygulaması, yurt dışındaki bildirilmemiş varlıklara yönelik vergi affı uygulaması, ticari kazançlara yönelik makine ve teçhizat yatırımları için vergi kredisi, sanayi bölgeleri için özel vergileme rejimi, kurumlar ve kişisel gelir vergisi indirimi, kurumlar vergisi geçici vergi ödemelerinde azalmalar, elektrik üretim ve satışı, benzin, gaz, petrol arıtma alanında faaliyet gösteren şirketlere ek kurumlar vergisi, varlık değerleme ile ortaya çıkabilen yedek vergi, vergiden kaçınmayla mücadeleye yönelik önlemlerin artırılması, büyük sanayi şirketlerinin gaz tüketimindeki vergilere ve karayolu taşımacılığı hizmetlerinde vergi ve sosyal güvenlik primlerine yönelik kesintiler, mortgage kredilerinin değişken oranlarının faiz oranları ile kapatılmasında vergi kredisi uygulaması, ev aletleri ve mobilya satın alımlarında vergi teşvikleri, taşıt ve motosiklet yenilemek için vergi teşvikleri, konutlara yönelik vergi kesintileri içermiştir (European Commission, 2010a:38-39). Yunanistan da kamu mali dengesizlikleri boyutu gelir artırıcı önlemleri gerektirmiştir. Bu sebeple vergi sistemi ile ilgili önemli değişiklikler sürdürülebilir bir mali konuma geri dönebilmek için diğer tedbirlere ek olarak kullanılmıştır (European Commission, 2010b:40). Bu süreçte indirimli oran uygulanan ürünlere ve istisna tutulan hizmetlere yönelik KDV tabanının genişletilmesinin planlanması, KDV oran artışları, yüksek gelirliler için ek gelir vergisinin açıklanması, kamu görevlileri için belirli bir kazancın vergiden istisna tutulması, düşük gelirliler, emekliler ve çiftçiler için özel bir yardımlaşma ödeneğinin oluşturulması, yeni bir gelir vergisi sisteminin kurulması, oluşturulan yeni kişisel gelir vergisi sisteminde üst dilimin oranı %45 e çıkartılmış ve muafiyetlerle özel hükümler azaltılmıştır. 488 Maliye Dergisi Sayı 163 Temmuz-Aralık 2012

13 F. BAKAR, M.YILDIZ TOKATLIOĞLU Finans sektöründeki yöneticilerin primlerinde artan oranlı özel bir vergi uygulaması, 2013 yılına kadar planlanan yüksek kârlı şirketlerin ekstra vergilendirilmesi, kurumlar vergisi oranlarının 2014 e kadar her yıl bir puan indirilmesi, kısa dönemli konaklamalarda, restoran, bar ve kulüpler üzerindeki yerel yönetim vergilerinin indirilmesi, Nisan-Ağustos 2009 dönemi için taşıt tescilinde %50 vergi indirimi, motorlu taşıtlardaki yol vergisinin artırılması, cep telefonundaki ve petrol tüketimindeki vergilerin artırılması, yüksek değerli gayrimenkule özel vergilendirme, yakıt vergisi artırımı, elektrikte özel tüketim vergisinin kabulü, sigara ve alkolde ÖTV artırımı, düz oranlı servet vergisinin yerine artan oranlı yeni bir verginin kabul edilmesi, lüks mallara yönelik özel bir vergi, mülkün kanuni değerinin yükseltilmesiyle gayrimenkul vergi tabanının genişletilmesinin planlanması, bazı kazançların vergilendirilmesinin artırılmasının (taşıt kiralama gibi) planlanması, karbondioksit salınımına yönelik yeşil vergi düzenlemesinin duyurulması, yasa dışı binalar üzerinde izinsiz arazi kullanımına yönelik özel harçlar, alkolsüz içeceklere ÖTV uygulamasına yer verilmektedir (European Commission, 2010a:35-36). Bununla birlikte 2010 dan itibaren vergiden kaçınma ve vergi kaçırmanın önlenmesine yönelik düzenlemeler vergi sisteminin ve özellikle denetim standartlarının yeniden yapılandırılması süreciyle birlikte ele alınmış, önceki dönemde yapılan gelir artırıcı vergi reformlarına destek sağlanmaya çalışılmıştır (Kaplanoglou ve Rapanos, 2011:20-22). Yukarıda yer alan bazı ülkelerin özel uygulamaları yanında, finansal kriz sürecinde vergi önlemleri konusundaki genel bir görünüm Tablo 1 yardımıyla ele alınabilir. Tablo 1: Avrupa Birliğine Üye Ülkelerde Vergi Önlemleri Vergiler Kişisel Gelir Vergisi Düzenleme Oran Matrah veya Özel Rejimler Dönemi* Dönemi** Artırım İndirim Artırım İndirim İngiltere, İrlanda, Yunanistan. İrlanda, Çek Cumhuriyeti, Estonya. Almanya, Avusturya, Danimarka, Finlandiya, Fransa, Hollanda, İsveç Letonya, Litvanya, Lüksemburg, Macaristan, Malta, Polonya, Portekiz, Slovakya, Slovenya. Almanya, Avusturya, Bulgaristan, İspanya, İsveç, İtalya, Portekiz, Slovakya, Romanya, Belçika. Fransa, İspanya, İngiltere, İrlanda, Letonya, Lüksemburg, Portekiz, Yunanistan. Avusturya, Çek Cumhuriyeti, Danimarka, Estonya, İspanya, Fransa, İrlanda, Letonya, Portekiz, Romanya, Slovakya, İngiltere. Almanya, Danimarka, Hollanda, Finlandiya, Macaristan. Almanya, Avusturya, Bulgaristan, Finlandiya, İsveç, İtalya, Litvanya,. Maliye Dergisi Sayı 163 Temmuz-Aralık

14 Küresel Finansal Kriz Sürecinde Avrupa Birliği Vergi Politikaları Vergiler Kurumlar Vergisi Sosyal Güvenlik Primi KDV Servet Vergileri Düzenleme Oran Matrah veya Özel Rejimler Oran Oran Dönemi* Dönemi** Artırım İndirim Artırım İndirim İtalya, Litvanya. - Oran - İrlanda, İngiltere, Romanya, Litvanya. Macaristan, İrlanda, Letonya, Litvanya. İsveç, Lüksemburg, Portekiz, Yunanistan. Almanya, Avusturya, Bulgaristan, Fransa, Hollanda, İspanya, İtalya, Litvanya, Polonya, Portekiz, Slovakya, Slovenya. Çek Cumhuriyeti, Finlandiya, Hollanda, Macaristan, İsveç, Slovakya. İngiltere. İspanya, İtalya, Lüksemburg, Portekiz, Yunanistan. Portekiz, Yunanistan. Lüksemburg, Romanya. İrlanda, Letonya. Çek Cumhuriyeti, Finlandiya, İngiltere, İspanya, Letonya, Macaristan, Polonya, Portekiz, Romanya, Slovakya, Yunanistan. Almanya, Çek Cumhuriyeti, Fransa, Letonya, Portekiz, Yunanistan. Çek Cumhuriyeti, İngiltere, Hollanda, Litvanya, Macaristan, Yunanistan. Almanya, Avusturya, Belçika, Hollanda, İspanya, Litvanya. Bulgaristan, Macaristan İrlanda. Kaynak: *Hemmelgarn ve Nicodeme, 2010:19, **European Commission, 2011a:32 den yararlanılarak tarafımızca oluşturulmuştur. Tablo 1 de yer alan genel sınıflandırmaya göre vergi oranlarında döneminde artırıma başvuran İrlanda, Letonya gibi ülkeler bu yolu bütçe açığı sorunları nedeniyle seçmişlerdir (Hemmelgarn ve Nicodeme, 2010:19). Tablonun geneli dikkate alındığında, özellikle gelir vergisi ve kurumlar vergisi oranlarının indirimlerine her iki dönemde birçok ülke tarafından başvurulduğu görülmektedir. Bunun yanında ülkelerin KDV standart oranlarında genel olarak artırıma gittikleri Tablodan çıkarılabilecek diğer bir sonuçtur. Kriz döneminde özellikle vergi oran indirimleri ve çeşitli vergi teşvikleri yoluyla devletin vazgeçtiği dolaysız vergi gelirlerinin kamu gelirleri içindeki yerini telafi etmek, ortaya çıkabilecek kamu açıklarını önlemek ve mali sürdürülebilirliği sağlamak için dolaylı vergilerde Maliye Dergisi Sayı 163 Temmuz-Aralık 2012

15 F. BAKAR, M.YILDIZ TOKATLIOĞLU görülen oran artışları ön plandadır. Bu durum, özellikle 2010 sonrası borç krizleriyle karşı karşıya kalan ülkelerin ağırlıklı olarak başvurdukları bir yol olarak ortaya çıkmıştır Mali Önlemlerin Çarpan Etkisi Burada daha çok vergi yönüyle ele alınan mali teşvik paketlerinin ekonomide genişletici etkiler yaratıp yaratmayacağının, yani çarpan etkisinin ortaya konması, vergi politikalarının değerlendirilmesi açısından önemli olabilir. Kriz dönemlerinde mali önlemlerin pozitif çarpan etkisi çoğunlukla kredi kısıtı ile karşı karşıya bulunan iktisadi birimlerin ve özellikle de hanehalklarının gelirleri üzerinde kendini göstermektedir. Bu duruma örnek olarak iş gücüne yönelik vergi teşvikleri verilebilir. Kredi kısıtı ile karşı karşıya olan hanehalkları sadece mevcut gelirlerini aşan bir yüksek marjinal tüketim eğilimine sahip değildirler, aynı zamanda harcamaları itibarıyla de reel faiz oranlarındaki değişime duyarlı bir kesimi oluştururlar. Mali teşviklerin para politikasıyla birlikte kullanılması halinde ise çarpan etkisi kendini daha fazla gösterecektir. Aşağıdaki Tablo 2, Roeger ve Veld in yaptığı bir çalışmaya göre Avrupa Birliği ülkelerinde uygulanacak mali teşviklerin Birlik ölçeğinde ve küresel ölçekte çarpan etkisini ortaya koymaktadır (Roeger ve Veld, 2010:22-23). Tablo 2: Avrupa Birliği Ülkelerinde Mali Çarpan Etkisi (AB GSYH %) AB Küresel Etki Ek Tedbirler Ek Tedbirlerle Ek Tedbirler ve Parasal Ek Tedbirler Ek Tedbirlerle Ek Tedbirler ve Parasal Olmadan Birlikte Uyumlaştırma Olmadan Birlikte Uyumlaştırma Emek Vergileri 0,22 0,44 0,55 0,26 0,53 0,64 Harcama Vergileri 0,40 0,48 0,65 0,49 0,59 0,76 Servet Vergileri 0,01 0,12 0,18 0,01 0,16 0,21 Kurumlar Vergisi 0,02 0,03 0,04 0,03 0,04 0,05 Kaynak: Roeger ve Veld, 2010:23. Tablo 2 incelendiğinde, KDV ve iş gücüne yönelik vergilerdeki indirimlerin etkileri az görünmekle birlikte bunlar neredeyse tamamen özel sektörün yüksek harcamalarını teşvik eder. Kurumlar vergisi indirimlerinin çarpan etkisinin sınırlı olduğu saptanmışsa da bu vergi yükündeki değişimle birlikte kurumun faaliyet yılları boyunca yatırımları üzerinde etki edebilir. Bunun yanında mali teşviklerin pozitif dışsallıkları mevcuttur. Küresel bağlamda bakıldığında, çok sayıda ülke tarafından özellikle G20 ülkelerince kabul edilen mali canlanma paketlerinin varlığı ve bunların tümünün Avrupa Birliği ülkelerinin toplam önlemlerinden daha büyük olduğu düşünülürse çarpan etkisinin de genişleyeceği kabul edilebilir (Roeger ve Veld, 2010:22). Roeger ve Veld in yaptığı çalışma aynı zamanda mali teşvik niteliğinde kullanılan kamu harcamalarının GSYH üzerinde vergi indirimlerine göre daha geniş bir etkiye sahip olduğunu da ortaya koymaktadır. Başka bir ifadeyle kamu harcamalarında GSYH nin %1 i oranında yapılacak bir artış, her bir birim için GSYH de o ölçüde pozitif bir etki yaratmaktadır. Buna karşılık devletin vergi gelirlerinde GSYH nin %1 i oranında yapılacak bir indirim ise GSYH ye kamu harcamalarının etkisinden daha düşük düzeyde olumlu etki yapacaktır. Roeger ve Maliye Dergisi Sayı 163 Temmuz-Aralık

16 Küresel Finansal Kriz Sürecinde Avrupa Birliği Vergi Politikaları Veld (2010) in mali çarpanların Avrupa Birliğindeki etkisi ile ilgili bu çalışma, daha önce Romer ve Bernstein (2009) in A.B.D. ekonomisi için hesapladığı mali teşviklerin çarpan etkisi ile (Romer ve Bernstein, 2009 dan aktaran: Togan, 2009:14-15) benzer eğilimler göstermektedir. Bu yüzden kriz dönemlerinde uygulanan mali teşviklerin ekonomiyi uyarıcı etkisi olduğu belirtilebilir. Ancak ek mali önlemler para politikasını tamamlayıcı nitelikte olursa etkinin daha yüksek olduğu ifade edilebilir. 3. Avrupa Birliğinde Vergi Yapısının ve Politikalarının Değerlendirilmesi 3.1. Krizin Vergi Gelirleri Üzerindeki Etkisi Küresel finansal kriz döneminde vergi gelirlerindeki değişimi incelerken Avrupa Birliği ülkelerinin uzun dönemli vergi politikalarını da dikkate almak gerekir. Örneğin vergi yapısının görünümünde küreselleşmenin sebep olduğu uluslararası vergi rekabeti, gelir vergilerine özellikle de kurumlar vergisine yönelik oran indirimlerini birlikte getirmiştir. Aynı süreçte ülkeler azalan vergi gelirlerini telafi etmek amacıyla dolaylı vergilere yönelmişlerdir. Bu durumun etkilerini ve kriz dönemindeki sonuçları Tablo 3 ve Tablo 4 yardımıyla ortaya koymak mümkündür. 492 Maliye Dergisi Sayı 163 Temmuz-Aralık 2012

17 F. BAKAR, M.YILDIZ TOKATLIOĞLU görülen oran artışları ön plandadır. Bu durum, özellikle 2010 sonrası borç krizleriyle karşı karşıya kalan ülkelerin ağırlıklı olarak başvurdukları bir yol olarak ortaya çıkmıştır Mali Önlemlerin Çarpan Etkisi Burada daha çok vergi yönüyle ele alınan mali teşvik paketlerinin ekonomide genişletici etkiler yaratıp yaratmayacağının, yani çarpan etkisinin ortaya konması, vergi politikalarının değerlendirilmesi açısından önemli olabilir. Kriz dönemlerinde Tablo 3: Avrupa Birliğinde Vergi Gelirlerinin Durumu ve Vergi Yapısı Sosyal Güv. Kes./ Top. Vergi Gelirleri Dolaysız Vergiler/ Top. Vergi Gelirleri Dolaylı Vergiler/ Top. Vergi Gelirleri Toplam Vergi Gelirleri/GSYH (%) Ülkeler AB 27 40,4 39,3 38,4 38,4 33,9 33,3 33,6 34,4 34,8 35,1 33,2 32,9 31,5 31,8 33,5 33,0 AB 17 40,9 39,6 39,0 38,9 32,9 32,5 32,7 33,2 31,9 32,2 30,7 30,4 35,5 35,7 37,1 36,8 Almanya 41,3 38,9 39,2 38,1 27,3 28,9 29,8 29,8 31,4 32,0 29,9 29,4 41,3 39,1 40,3 40,8 Avusturya 43,0 42,7 42,6 42,0 35,3 33,7 35,0 35,0 30,6 32,9 30,1 30,3 34,2 33,6 35,0 34,9 Belçika 45,1 44,2 43,4 43,9 30,2 29,6 29,9 30,3 38,9 38,9 36,7 37,2 30,8 31,5 33,4 32,4 Bulgaristan 31,5 32,3 29,0 27,4 43,8 55,3 53,1 55,4 21,9 20,6 20,3 18,8 34,4 24,1 26,6 25,8 Çek Cumh. 33,8 34,4 33,6 33,8 32,1 31,6 33,9 34,0 23,5 23,2 21,7 20,8 44,4 45,1 44,5 45,2 Danimarka 49,4 47,8 47,7 47,6 34,9 36,1 35,5 35,4 61,8 62,2 62,7 62,7 3,6 2,0 2,1 2,1 Estonya 31,0 31,7 35,7 34,2 39,7 38,7 42,0 41,7 25,0 24,7 21,2 19,9 35,3 36,6 36,8 38,5 Finlandiya 47,2 42,9 42,6 42,1 29,5 30,6 31,9 32,0 45,3 41,4 38,3 38,2 25,2 28,0 29,9 29,8 Fransa 44,2 43,2 42,0 42,5 35,8 35,1 36,3 35,5 28,3 27,7 24,5 25,8 36,5 37,7 39,9 39,3 G. Kıbrıs 29,9 38,6 35,3 35,7 40,6 46,3 43,6 43,8 37,2 33,5 31,8 31,1 22,1 20,1 24,6 25,1 Hollanda 39,9 39,2 38,3 38,8 31,4 32,5 32,1 32,2 30,0 30,5 31,8 31,5 38,6 37,0 36,2 36,3 İngiltere 36,7 37,9 34,8 35,6 37,8 32,9 34,4 36,9 45,4 49,1 46,2 44,4 16,8 18,1 19,5 18,7 İrlanda 31,3 29,6 28,2 28,2 43,3 42,6 41,0 41,4 42,8 39,4 38,3 37,9 14,0 18,1 20,6 20,7 İspanya 34,1 33,0 30,7 31,9 35,1 30,6 29,6 33,0 31,2 33,8 32,8 30,9 35,3 37,3 40,5 38,6 İsveç 51,5 46,4 46,7 45,8 31,9 39,1 40,5 39,7 43,9 42,7 42,1 42,2 24,2 18,2 17,3 18,1 İtalya 41,5 42,7 42,8 42,3 36,4 32,9 32,2 33,5 34,8 35,7 36,0 34,9 28,8 31,4 31,8 31,7 Letonya 29,7 29,2 26,7 27,3 41,8 38,3 41,0 42,2 24,7 33,5 27,0 27,1 33,5 28,3 32,0 30,7 Litvanya 29,9 30,0 29,2 27,1 41,8 39,5 40,3 44,7 28,1 31,0 20,6 17,4 31,1 29,7 39,7 38,3 Lüksemburg 39,1 35,5 37,6 37,1 35,8 33,6 32,2 32,0 38,4 38,0 37,8 38,8 25,7 28,4 30,0 29,2 Macaristan 39,8 40,3 40,1 37,7 41,8 39,7 42,1 45,5 24,9 26,3 24,9 22,6 33,4 34,0 32,9 31,9 Malta 27,9 33,8 34,3 33,3 44,1 43,6 41,8 41,8 32,9 38,5 40,6 40,1 23,0 17,9 17,6 18,1 Polonya 32,6 34,3 31,8 31,8 38,8 42,1 41,2 43,5 22,1 25,2 23,5 21,9 39,7 33,0 35,7 34,9 Portekiz 31,1 32,8 31,0 31,5 43,5 43,7 41,6 43,1 30,8 29,5 29,2 28,4 25,7 26,8 29,2 28,5 Romanya 30,2 28,0 26,9 27,2 40,2 42,7 40,8 45,2 23,1 24,0 24,4 22,6 36,7 33,3 34,9 32,2 Slovakya 34,1 29,2 28,8 28,1 36,7 36,8 36,9 37,2 21,9 22,2 19,1 19,1 41,5 41,1 43,9 43,7 Slovenya 37,3 37,2 37,6 38,0 42,2 38,6 38,4 38,5 19,8 24,0 22,2 21,8 38,1 37,7 39,9 40,1 Yunanistan 34,6 32,2 30,5 31,0 40,9 39,6 37,9 39,7 28,8 25,8 27,9 25,2 30,3 34,7 34,2 35,1 Kaynak: Tablo, European Commission, 2012 den yararlanılarak tarafımızca oluşturulmuştur. mali önlemlerin pozitif çarpan etkisi çoğunlukla kredi kısıtı ile karşı karşıya bulunan iktisadi birimlerin ve özellikle de hanehalklarının gelirleri üzerinde kendini göstermektedir. Bu duruma örnek olarak iş gücüne yönelik vergi teşvikleri verilebilir. Kredi kısıtı ile karşı karşıya olan hanehalkları sadece mevcut gelirlerini aşan bir yüksek marjinal tüketim eğilimine sahip değildirler, aynı zamanda harcamaları itibarıyla de reel faiz oranlarındaki değişime duyarlı bir kesimi oluştururlar. Mali teşviklerin para politikasıyla birlikte kullanılması halinde ise çarpan etkisi kendini daha fazla gösterecektir. Aşağıdaki Tablo 2, Roeger ve Veld in yaptığı bir çalışmaya göre Avrupa Birliği ülkelerinde uygulanacak mali teşviklerin Birlik ölçeğinde ve küresel ölçekte çarpan etkisini ortaya koymaktadır (Roeger ve Veld, 2010:22-23). Tablo 2: Avrupa Birliği Ülkelerinde Mali Çarpan Etkisi (AB GSYH %) Ek Tedbirler Olmadan AB Ek Tedbirlerle Birlikte Emek Vergileri Harcama Vergileri Servet Vergileri Kurumlar Vergisi Kaynak: Roeger ve Veld, 2010:23. Ek Tedbirler ve Parasal Uyumlaştırma Ek Tedbirler Olmadan Küresel Etki Ek Tedbirlerle Birlikte Ek Tedbirler ve Parasal Uyumlaştırma 0,22 0,44 0,55 0,26 0,53 0,64 0,40 0,48 0,65 0,49 0,59 0,76 0,01 0,12 0,18 0,01 0,16 0,21 0,02 0,03 0,04 0,03 0,04 0,05 Tablo 2 incelendiğinde, KDV ve iş gücüne yönelik vergilerdeki indirimlerin etkileri az görünmekle birlikte bunlar neredeyse tamamen özel sektörün yüksek harcamalarını teşvik eder. Kurumlar vergisi indirimlerinin çarpan etkisinin sınırlı olduğu saptanmışsa da bu vergi yükündeki değişimle birlikte kurumun faaliyet yılları boyunca yatırımları üzerinde etki edebilir. Bunun yanında mali teşviklerin pozitif dışsallıkları mevcuttur. Küresel bağlamda bakıldığında, çok sayıda ülke tarafından özellikle G20 ülkelerince kabul edilen mali canlanma paketlerinin varlığı ve bunların tümünün Avrupa Birliği ülkelerinin toplam önlemlerinden daha büyük olduğu düşünülürse çarpan etkisinin de genişleyeceği kabul edilebilir (Roeger ve Veld, 2010:22). Roeger ve Veld in yaptığı çalışma aynı zamanda mali teşvik niteliğinde kullanılan kamu harcamalarının GSYH üzerinde vergi indirimlerine göre daha geniş bir etkiye sahip olduğunu da ortaya koymaktadır. Başka bir ifadeyle kamu harcamalarında GSYH nin %1 i oranında yapılacak bir artış, her bir birim için GSYH de o ölçüde pozitif bir etki yaratmaktadır. Buna karşılık devletin vergi gelirlerinde GSYH nin %1 i oranında yapılacak bir indirim ise GSYH ye kamu harcamalarının etkisinden daha düşük düzeyde olumlu etki yapacaktır. Roeger ve Maliye Dergisi Say Sayı 163 Temmuz-Aral k Temmuz-Aralık

18 Küresel Finansal Kriz Sürecinde Avrupa Birliği Vergi Politikaları Tablo 3 deki veriler, küresel finansal krizin, Avrupa Birliği ülkelerinin vergi gelirlerini olumsuz etkilediğini ortaya koymaktadır. Nitekim 27 Avrupa Birliği ülkesinin 2008 yılında %39,3 olan toplam vergi gelirlerinin GSYH ye oranının 2009 yılında %38,4 düzeyine gerilediği anlaşılmaktadır. Euro Alanında da benzer bir durum söz konusudur. Euro Alanındaki ülkelerin vergi gelirlerinin GSYH ye oranının ağırlıklı ortalaması 2008 yılında %39,7 iken 2009 yılında %39,1'e düşmüştür. AB27 de görülen düşüşün vergi kesintilerinden çok 2009 da 2008 e kıyasla GSYH deki %4,3 lük bir azalmadan ileri geldiği söylenebilir yılındaki bu görünümün sadece kriz sonrası döneme özgü olmadığı, yılları itibarıyla vergi gelirleri/gsyh ortalamasında 2,1 puanlık genel bir azalmanın etkisiyle ortaya çıktığı öne sürülebilir yılında ise 27 Avrupa Birliği ülkesinin toplam vergi gelirlerinin GSYH ye oranının bir önceki yıla göre değişmeyerek %38,4 olarak gerçekleştiği görülmektedir. Bu durum, 2009 yılında belirgin bir düşüşten sonra alınan çeşitli tedbirler ve ekonominin ılımlı toparlanmasıyla ilgilidir yılında vergi gelirlerinde bir istikrar gözlenmektedir. Euro Bölgesinde ise 2009 da %39 olan toplam vergi gelirlerinin GSYH ye oranının 2010 da %38,9 a gerilemesi vergi gelirleri kayıplarının azalmaya başladığı izlenimini vermektedir. (Eurostat, 2011:1; Eurostat, 2012:1). Bu dönemde vergi gelirleri/gsyh oranında en büyük düşüşler Litvanya (%29,2 den %27,1 e), Bulgaristan (%29 dan %27,4 e), Estonya (%40,1 den %37,7 ye) ve Macaristan (%35,7 den %34,2 ye) da yaşanmıştır. Ama bunun yanında yükselişlerin gözlendiği İspanya (%30,7 den %31,9 a), İngiltere (%34,8 den %35,6 ya) ve Letonya (% 26,7 den % 27,3 e) gibi ülkeler de vardır (Eurostat, 2012:1). Tablo 3 ün yansıttığı diğer bir husus ise üye ülkelerin vergi gelirleri/gsyh oranları, diğer bir ifadeyle vergi yüklerinde 2010 yılı itibarıyla dikkat çekici farklılıklar olmasıdır. Bazı ülkelerde (Litvanya %27,1, Romanya %27,2, Letonya %27,3, Bulgaristan %27,4, Slovakya %28,1, İrlanda %28,2) bu oranın %30 dan az olduğu görülürken bazı ülkelerde (Danimarka %47,6 ve İsveç %45,8) ise %45 den fazla olduğu görülmektedir (Eurostat, 2012:2). 494 Maliye Dergisi Sayı 163 Temmuz-Aralık 2012