BULGARSTAN EMARET VE TÜRKLER ( ) Osman KÖSE*

Transkript

1 BULGARSTAN EMARET VE TÜRKLER ( ) Osman KÖSE* ÖZET Osmanlı-Rus savaından sonra imzalan Berlin Andlaması ile Osmanlı devletine balı muhtar Bulgar Emareti kurulmutur. Bulgar Emareti, iç ilerinde serbest ve dı ilikilerinde ise Osmanlı devletine balıydı. Bu tarihten sonra Bulgar yönetimi, daha önce Rusların yaptıı gibi, asırlardır beraber yaadıkları Müslümanlara karı katliam hareketine girimilerdir. Bu makalede, yılları arasında Bulgar Emareti yönetiminin ve Bulgar çetelerinin Türklere karı uyguladıkları baskı, iddet ve katliamlar nedeniyle göçe mecbur kalan Türklerin durumu aratırılmıtır ABSTRACT The Emergence Bulgarian State and The Turks ( ) Bulgaria emerged as a semi independent state after the Berlin treaty within the Otoman administrative structure. This treaty was signed as a consequence the Ottoman-Russian war. After this, the Bulgarian administration began an anti-muslim massacre campaign, like the Russians did before. The main aim of this article is to investigate the pressure, violence and massacres against the Muslim-Turks, organised by the Bulgarian gangs and the official administration. It is also proposed that the emigration of the Muslim-Turkish population to Anatolia began after this policy of violence. GR Bir uç beylii olarak sürekli batı istikametinde genileyen ve Bizans taki bir taht mücadelesini fırsat bilerek 1344 yılında ilk defa olarak Balkanlar a ayak basan Osmanlıların karısına, Balkan corafyasına irili ufaklı daılmı muhtelif mezheplerden milletler çıkmıtı. Bu muhtelif milletlerden aslen Türk olup sonradan Slavlaan Bulgarlar 1, Balkanlar ın kuzey-dou kısmında hüküm sürmekteydiler 2. * (Yrd.Doç.Dr), Balıkesir Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öretim Üyesi. koseogluosman@hotmail.com 1 Bulgar adı (Volga) havzasında yaayan bir Türk kavmi, VII-XV asrın ortalarına kadar devam eden bir Türk devleti ve bu devletin merkezi olan ehrin a- dıdır. V. yüzyıl sonlarında Bizans hizmetine girerek Trakya ya yerleip zamanla hristiyanlıı kabul ettiler. A.Nimet Kurat, Bulgar, slam Ansiklopedisi (A), II, (st ), s Hakkı Uzunçarılı, Osmanlı Tarihi, I, Ank. 1987, s. 161.

2 238 Yrd. Doç. Dr. Osman KÖSE Osmanlılar 1361 yılında Balkanlar da önemli bir mevki olan Edirne yi fethederek süratle ilerlemeye baladılar 3. Türker in Rumeli ye geçtikleri sıralarda Bulgar Çarlıında van Alexsandr Asen bulunuyordu. Asen, Osmanlılara iddetle mukavemet göstermi, fakat 1365 yılında onun ölmesiyle taht kavgalarının balaması sonucu Bulgaristan daki Osmanlı fütuhatı kolaylamıtır 4. Bu çerçevede 1393 yılında Yıldırım Bayezid in olu Süleyman Çelebi kumandasındaki Osmanlı kuvvetleri Tırnova yı ele geçirerek Bulgar Krallıı na son vermitir 5. Balkanlar daki bu Osmanlı inkiâfı alelâde bir yama ve gasp amacını 6 taımamakta, bilâkis fethedilen yerleri vatan edinme gayesi gütmekteydi 7. Nitekim ilk olarak 1363 yılında Sultan Murat, Cenevizli gemicilerle anlaarak mühim miktarda Türk göçmenini Anadolu dan Trakya ya naklettirdi 8. Anadolu dan Rumeli ye çeitli tarihlerdeki bu tür göçmen yerletirme ve sürgünler, Rumeli nin Türklemesi ve slâmlamasına yardımcı olmaktaydı 9. XV. Yüzyıl ortalarına ait paa sancakları tahrir defterleri bu bölgelerde nufûsun %80-90 a va- 3 Aıkpaazade, Aıkpaaolu Tarihi, st. 1992, s.57; Halil nalcık, Türkler ve Balkanlar, Balkanlar, st 1993, s Hakkı Uzunçarılı, aynı eser, I, s.189; Yusuf Halaçolu, Bulgaristan, Türkiye Diyanet Vakfı slam Ansiklobedisi(TDVA),VI, st. 1992, s Hakkı Uzunçarılı, aynı eser, I, s. 274; Yusuf Halaçolu, aynı madde, s. 397 Joseph Von Hammer, Büyük Osmanlı Tarihi, I, st. 1989, s.212; Hoca Sadettin, Tac üttevarih, Sad. smet Parmaksızolu, I, st. 1992, s Tayip Gökbilgin, XVI. Asır Ortasında Osmanlı Devleti nin Tuna Havzası ve Akdeniz Siyasetleri, Bunlar Arasındaki Alaka, Muhtelif Vecheleri, Ankara Ü- niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakültesi Dergisi (AÜDTCFD),III/4, (Aralık 1955), s Yusuf Halaçolu, Kuruluundan Günümüze Bulgaristan da Türk Nüfusu, V. Milletlerarası Türkiye Sosyal ve ktisat Tarihi Kongresi, Ank. 1990, s Hakkı Uzunçarılı, aynı eser,i, s. 166; Anadolu Türklerinin Rumeli ye geçirilmesi muayyen bir devrede ve muayyen bâzı hâdiseler üzerine vukû bulmu mahdut bir göç hareketi deildir. Bu geçiler zaman zaman olmak üzere Osmanoullarının arkî Trakya yı zabdetme teebbüsünden önce balamı ve senelerce sistemli bir ekilde devam etmitir. M. Münir Aktepe, XIV. Ve XV. Asırlarda Rumeli nin Türkler Tarafından skânına Dair, Türkiyat Mecmuası,10, (1953), s Feridun M. Emecen, XIV. Asır Balarında Bir Göçün Tarihçesi ve Gelibolu da Sirem Sürgünleri, Osmanlı Aratırmaları, X (1990), s. 161; Anadolu dan Rumeli ye sürgünler, bizzat devlet tarafından planlı bir ekilde yapılmıtır. Sürgünler, ya yeni fethedilen bo ve ıssız bölgeleri enlendirmek için veya bir kii yâhut âile, aîret, köy gibi bir toplumu cezalandırmak, yâni o bölgede asâyii salamak için yapılırdı. Yavuz Ercan, Devirme Sorunu, Devirmenin Anadolu ve Balkanlar daki Türkleme ve slâmlamaya Etkisi. Belleten, 198, (Aralık 1986), s. 695.

3 Bulgaristan Emareti Ve Türkler ( ) 239 ran kısmının Müslüman Türklerden teekkül ettiini kaydetmektedir 10. Bulgaristan, fethi tamamlandıktan sonra dorudan doruya Osmanlı idaresi altına alınarak Rumeli Beylerbeylii ne balandı. 24 sancaa ayrılan Rumeli Beylerbeylii nin merkezi Sofya oldu. Rumeli eyâletinin sol ve orta kolunu içine alan bu sancaklardan Sofya, Vidin, Nibolu, Silistre, Köstendil ve Çirmen takriben eski Bulgaristan hudutlarını tekil etmektedir 11. Böylece Bulgaristan ın fethi ile 1878 e kadar süren 500 yıllık Bulgar Tarihi Osmanlı tarihi içerisine girmitir 12. Osmanlı Devlet adamları fütûhat felsefelerinin gerei olarak fethettikleri yerleri sadece igâl etmek ve askerî kuvvet yımakla kalmadılar. Fethettikleri dier bölgelerde olduu gibi bölgeleri tam manasıyla kendilerine balayabilmek için dinî ve içtimaî tekilatlarıyla da megûl oldular. Anadolu dan buralara bir kısım nüfus nakliyle harap yerleri imara, bo yerleri iskâna ve muhtelif ekillerde yeni yerleim merkezleri kurmaya çalıtılar 13. Osmanlılar Balkanlar a geldiklerinde burada hüküm süren feodal anariye son verdiler; köylüyü ezen eski boyarları kaldırarak muntazam bir devlet tekilatı ve angaryaya, keyfi muamelelere meydan vermeyen salam bir zirâiiçtimâi nizam kurdular 14. Bulgaristan da tekilâtlanan bu yeni Türk idaresi fetih sonrasında, yerli Hıristiyan halkın sevgi ve güvenini kazanmaya yönelik bir siyaset izlemeye baladı. Halk dinî ve millî deerlerini yaamada serbest bırakıldı 15. Önceki idarecilerine ve Hıristiyan boyarlara nazaran hogörülü bir anlayı ve yönetimle karılaan halk da, Osmanlıları sempati ile karıladı 16. Öyle ki Türklerin eline dümeyi Frenklerin eline dümekten ye gördüler Yaar Yücel, Balkanlar da Türk Yerlemesi ve Sonuçları, Bulgaristan da Türk Varlıı 1, Ank. 1987, s M. Hüdâi entürk, Osmanlı Devlet inde Bulgar Meselesi ( ), Ank. 1992, s A. Nimet Kurat, Bulgaristan, A, II, st. 1993, s M. Münir Aktepe, aynı makale, s. 400; Bilâl N. imir, Bulgaristan Türkleri ve Göç Sorunu, Bulgaristan da Türk Varlıı 1, Ank. 1987, s Halil nalcık, Tanzimat ve Bulgar Meselesi, st. 1992, s. VII; Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi,VII, Ank. 1987, s Halil nalcık, Türkler (Osmanlılar),A, XII/2, st. 1993, s M. Hüdai entürk, aynı eser, s.7; Fernand Braudel, Akdeniz ve Akdeniz Dünyası, II, st. 1990, s. 47; Salâhi R. Sonyel, Büyük Devletlerin Osmanlı mparatorluu nu Parçalama Çabalarında Hıristiyan Azınlıının Rolü, Belleten,195, (Aralık 1985), s Paul Wittek, Ankara Bozgunundan stanbul un Zabtına Belleten, 27, (Temmuz 1943), s. 566.

4 240 Yrd. Doç. Dr. Osman KÖSE darî açıdan tekilâtlanmaları yapılan Bulgarların Patriklikleri lavedilerek stanbul daki Fener Rum Patrikhanesi ne balandı (1394) 18. Bu durum merkezî yönetimin kaçınılmaz bir sonucuydu. Bulgar Patriklii nin Fener Rum Patrikhanesi ne balanması, Rum din adamlarının Bulgarları Rumlatırma faaliyetlerine girimesi ileride Bulgar isyanlarının nedenlerinden birisini oluturacaktır 19. Rum din adamlarının Rumlatırma faaliyetleri sonucu XVIII. Yüzyılda ilenmi ne bir Bulgar dili ve ne de bir Bulgar edebiyatından söz etmek mümkündür. Bu yüzyılda kadar yeryüzünde Bulgarca yazılmı üç kitap bulunmaktaydı 20. XVIII. yüzyıla kadar küçük çapta mahallî olaylar hariç Bulgarların Osmanlı idaresine karı bir isyan hareketi ve giriimi olmamıtır. Zaten XVIII. asrın ortalarında dünyada Bulgar adıyla bir millet tanınmıyordu. Bu tarihlerde Balkanları dolaan âlim ve seyyahlar, Tuna nehri ile Ege denizi arasında yalnız Türklerden ve Rumlardan bahsetmektedirler 21. Bir Bulgar millî bilinci henüz uyanmadıından Rum din adamlarının faaliyetlerinin bir semeresi olarak Bulgarlar kendilerini Rum olarak kabul ediyorlardı. Bulgarları bir millet bilinciyle uyandırmaya yönelik faaliyetler ilk defa XVIII. yüzyılın ikinci yarısında baladıysa da 22, bu konuda asıl dönüm noktası 1828/29 Osmanlı-Rus savaında Rusların Edirne ye kadar gelmesiyle gerçeklemitir. Ruslar, Balkanlar da kendilerine yakın bir dil konuan Bulgar topluluunu görünce 23, onları daha iyi tanımayı ve aralarındaki ilikileri gelitirmeyi düündüler. ark meselesinin bir parçası olarak Osmanlıları Balkanlar dan atabilmek ve akabinde sıcak denizlere inebilmek için dinî, sosyal ve kültürel yapıları gerei Bulgarlar, Ruslar için tarihi emellerini gerçekletirebilecek önemli bir vasıta niteliindeydi. 18 Halil nalcık, aynı eser, s Bilâl imir, Rumeli den Türk Göçleri, 1, Ank. 1970, s. XXXI. 20 Bilal imir, aynı eser, s. XXXII. 21 Halil nalcık, aynı eser, s lk defa Paisiy Hilendarski adında bir Bulgar keii, Bulgarları uyandırmaya çalıtı yılında Slav Bulgarlarının Tarihi (storiya Slavyanobilgariko) adlı bir kitap yazmıtı. Bu kitap, Bulgarlara millî benliklerini hatırlatan ilk e- serdir. Paisiy ile balayan Bulgar millî uyanıına Bulgarlar yeniden dou (Vıvrajdenyi) derler. Bilâl imir, aynı eser, s. XXXII 23 Bilâl imir, aynı eser, s. XXXVI; Mahir Aydın, XIX. Yüzyılda Bulgar Meselesi. V. Milletlerarası Türkiye Sosyal ve ktisat Tarihi Kongresi, Ank. 1990, s. 282.

5 Bulgaristan Emareti Ve Türkler ( ) 241 Ruslar bundan sonra Panslavizm 24 politikalarının gerei olarak Bulgarlar üzerinde koruma ve kollama görevi üstlenmeye çalıtılar 25. Gizlice çeteler oluturup çete faaliyetlerini destekledikleri gibi modern Bulgar okullarının açılmasını tevik ettiler. Bu okulların açılmasını tevik etmekteki amaçları panslavist fikirlerine hizmet edecek gençler yetitirmekti 26. Bulgar isyanlarını yönetenler ve halkı isyana tevik edenler bu okullardan yetien ve daha sonra bunun uzantısı olarak eitim için Avrupa ülkelerine giden gençlerdir 27. Rusların destekledikleri Bulgar çete ve komitelerinin, halkı isyana kıkırtmaya yönelik faaliyetleri sonucu 1835 te Tırnova da 28, 1841 de Ni te 29, 1850 de Vidin de 30 ve 1868 de de Tuna vilâyetinde Osmanlı idaresine karı isyan hareketleri oldu 31. Osmanlı idaresine karı yapılan bu isyanlarda, her ne kadar Rusların kıkırtmaları ve ayrılıkçı Bulgar komitelerinin halkı sürekli isyana yönlendirmeleri önemli rol oynuyorsa da, halkı bu isyanlara iten önemli âmillerden birisi de içinde bulundukları idârî ve sosyal meseleler ile yerel yöneticilerden karılatıkları zorluklardı 32. syanlara katılan halk, isyanın gerekçeleri kendilerine sorulduunda, mütesellimlerin, köy aalarının ve subaıların zorbalıklarından bahsediyor; hükümetin bunlara bir çözüm bulması gerektiinin ve hareketlerinin bu tür zorba idarecilere karı olduunu belirtiyorlardı. Osmanlı devlet adamları isyanlar sonrasında idarî, malî ve sosyal alanlarda ıslahat teebbüslerinde bulundularsa da, Bulgar çete ve komitelerinin halkı sürekli ayrıkçılıa yönelik isyan hareketlerine tevik etmesi, Rusya nın da dıardan gelecee yönelik vaatlerde bulunması nedeniyle baarılı olamadılar. Aksine isyan fikri ve müstakil bir idare kurma düüncesi her geçen gün Bulgar halkı üzerinde etkili olmaya baladı yılında Bulgar Eksarhlıı nın kurulması ve ba- 24 Panslavizm tâbiri ilk defa, 1826 yılında Slovak yazarlardan. Herkel tarafından kullanılmıtır. Verus Panislavismus (Hakiki Panslavizm) tabirini ilmî literatüre sokmutur. Herkel, edebî- ilmî panslavizmle bütün Slav kavimlerinin kültür sahasında karılıklı alı-verilerini kastettii gibi, siyâsî sahada bütün Slav kavimlerinin bir devlet halinde birlemelerini bir gaye olarak almıtı. A Nimet Kurat, Panslavizm AÜDTCFD, XI/2-4, (Haziran-Eylül-Aralık), s Cevdet Küçük, Bulgar htilali (1876) ngiliz Kamuoyunda Uyandırdıı Tepki ve Bunun Osmanlı-ngiliz likilerine Tesiri, Güney Avrupa Aratırma Dergisi,.8-9, (1980), s Bilâl imir, aynı eser, s. XLI. 27 Bilâl imir, aynı eser, s. LXII. 28 Bilâl imir, aynı eser, s.27; Enver Ziya Karal, aynı eser, c. VII, s Halil nalcık, aynı eser, s.29; Enver Ziya Karal, aynı eser, c. VII, s Halil nalcık, aynı eser, s Mahir Aydın, aynı makale, s Halil nalcık, aynı eser, s..50.

6 242 Yrd. Doç. Dr. Osman KÖSE ımsız bir Bulgar kilisesinin ortaya çıkması çete faaliyetlerinin daha da artmasına neden oldu 33. Nitekim 1876 yılında Bulgar komitelerinin öncülüünde bir isyan hareketi daha olmu, bu da Osmanlı hükümetinin olayı kısa zamanda bastırması sonucu baarıya ulaamamıtır. Bu isyan hareketi köklü bir ihtilal nitelii taıdıından di- erlerinden ayrı bir özellie sahip bulunmaktadır. Hersek, Sırbistan ve Karada olaylarının da aynı döneme rastlamasıyla Rusya nın gayretleri sonucu olaylar milletlerarası bir boyut kazanmıtır. stanbul Konferansı nın balamasıyla da Bulgar meselesi çok farklı bir ortama girmitir. I- Bulgaristan Emareti nin Kuruluu ve Türklerin Hukûkî Durumu 24 Temmuz 1875 yılında Hersek vilâyetinin Nevesin kasabasında balayan isyan hareketleri kısa zamanda Rusya nın da kıkırtma ve körüklemesiyle 1876 da Sırbistan, Karada 34 ve Bulgaristan ı da içine alan topyekûn bir hâdise hüviyetine büründü 35. Osmanlı devletinin bir iç meselesi olan bu olaylar kısa zamanda milletlerarası bir boyut kazanarak 36 Rusya nın teviki ile Paris Muahedesi ne (1856) imza koyan devletlerin müdahalelerine yol açtı 37. Rusya nın hedefi Balkanlar daki bütün Slavları Osmanlı hâkimiyetinden ayırarak büyük Slav birliini kurmaktı. Eer bunu baarabilirse 1856 Paris Muahedesi ile Avrupa devletler ailesi içine kabul edilen 38 Osmanlı devletinin hâki- 33 M. Hüdai entürk, aynı eser, s.221; M Kemal Öke, aynı makale, s. 255; Enver Ziya Karal, aynı eser, c. VII, s Mahmut Celâleddin Paa, Mir at-ı Hakîkat, Haz.. Mirolu-M. Hacalolu-Ö. Akta, st. 1979, s. 69; Enver Ziya Karal, aynı eser, VIII, s. 14; Kemal Baltalı, 1875 Hersek Ayaklanması Sırasında Sırbistan ın Osmanlı Devletine Karı Savaa Girmek Amacıyla Karada la Yaptıı Görümelere Dâir Bazı Önemli Belgeler, Belleten, 198, (Aralık 1986), s. 833; Ahmet Cevdet Paa, Ma rûzât, Haz. Yusuf Halaçolu, st. 1990, s Mahmut Celâleddin Paa, aynı eser, s. 127; Enver Ziya Karal, aynı eser, VII, s. 98; Bulgar ayaklanması 2 Mayıs 1876 da çıktı. Rumî takvime göre 20 Nisan 1876 tarihinde patlak verdii için Bulgar tarihinde Nisan ayaklanması (Aprinsko Vistaniye) adıyla geçmektedir. Bilâl imir, aynı eser, s. LXXXVII. 36 Kemal Baltalı, 1875 Hersek Ayaklanmasının Uluslararası Bir Nitelik Kazanması Belleten, 199; (Nisan 1987), s. 205; Bekir Sıtkı Baykal, Doksanüç Harbi Arefesinde Osmanlı Devleti ile Büyük Devletler Arasındaki Münasebetler AÜDTCFD, 111/2, (Ocak-ubat 1945), s Hakkı Uzunçarılı, Tersane Konferansı nın Mukarreratı Hakkında ûrâ Mazbatası Ankara Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi (AÜEFTD),.9, (Mart 1954), s Mim Kemal Öke, ark Meselesi ve 11. Abdulhamit in Garp Politikaları ( ), Osmanlı Aratırmaları, 111, (st. 1982), s.252.

7 Bulgaristan Emareti Ve Türkler ( ) 243 miyet alanını kısıtlayarak Akdeniz e inebilme düüncesini gerçekletirebileceine inanıyordu 39. Rus büyükelçisi gnatief in istei üzerine ve onun bakanlıında dier büyük devletlerin temsilcileri Aralık 1876 tarihleri arası dokuz gizli toplantı yapmılardı. Bu toplantılarda gnatief, Bulgaristan ve Bosna-Hersek için istenecek otonomilerin garantisi olarak buralara yabancı asker sokulması fikrini dier devletlere kabul ettirdi. Buna göre Bulgaristan ın tehlikede olduu savunuluyor ve bu bölgelere özellikle asker gönderilmesi görüü üzerinde birleiliyordu. Böylece Türkiye ye fiilî müdahale fikri kabul edilmi oluyordu. 40 Bu kararlar 23 Aralık 1876 stanbul Konferansı nda Osmanlı hükümetine kabul ettirilmeye çalııldı. Osmanlı hükümeti ise bir taraftan ngiltere nin kendisine karı deien aleyhte tutumuna bir anlam veremiyor, dier taraftan da kararların ihtiva ettii teklifleri devletin baımsızlık ilkesi ile badatıramıyordu 41. Bu nedenle 19 Ocak 1877 tarihinde iktidarda bulunan ve bulunmayan bütün devlet ricali ile Osmanlı mparatorluu dahilindeki dîni cemaatlerin reislerinden o- luan Meclis-î Umûmî, Avrupa büyük devletlerinin sunduu teklifleri reddetti. Büyük devletlerin temsilcileri yerlerine birer maslahatgüzar bırakarak stanbul u terk ettiler. Artık savaa giden süreç balamıtı. Baarısızlıa uramasına ramen stanbul Konferansı nın kararları, hem Bulgaristan Emareti nin tesisine dair yapılan ilk proje, hem de son Osmanlı-Rus harbinin sebebi durumundaydı 42. Rusya bir yandan diplomatik ve askerî yönden muhtemel bir savaa hazırlanırken, dier yandan da asıl gayesi olan Balkanlar da bir Slav Bulgar devleti kurabilme emellerine hazırlık için Bulgaristan Mülkî dâre Tekilatı adıyla bir tekilat kurulması çalımalarını balattı. Bu tekilatın ilk çekirdei 16 Kasım 1876 tarihinde atıldı ve ba- ına da Çar ın emriyle yüksek rütbeli Rus idarecilerinden Prens Vladimir Alexandroviç Çerkaski ( ) getirildi. Rusya nın bu faaliyetlerindeki amacı uydu: Muhtemelen çıkacak olan Türk-Rus savaı öncekilere nispeten bambaka bir sava olacak ve bir Slav devleti kurmak için savaılacaktı. Sava esnasında kurulması mukarrer bu devletin tekilatlanması ile ilgilenilmeyeceinden bu vazifeyi ifa edecek böyle bir tekilata ihtiyaç vardı 43. Bu tekilat Rusya nın 39 B. Sıtkı Baykal, aynı makale, s. 184; Salâhi R. Sonyel, aynı makale, s Bilâl imir, aynı eser, s. CL111; Enver Ziya Karal, aynı eser, c. V111, s Bilâl imir, aynı makale, s. CLV111; Cevdet Küçük, aynı makale, s. 164; B. Sıtkı Baykal, aynı makale, s Mahir Aydın, aynı makale, s Bilâl imir, aynı eser, V111, s. 40.

8 244 Yrd. Doç. Dr. Osman KÖSE destek ve himayesinde kısa zamanda örgütlendi ve Bulgaristan ihtilâlinin beyni durumuna geldi. Sava hazırlıklarına devam eden Rusya haklı sebeplere dayandı- ını göstermek ve büyük devletlerin desteini alabilmek endiesiyle onlar adına savatıı görüntüsünü vermek istiyordu. Bu maksatla, ngiltere yi de yanına alarak Londra Protokolü nü hazırladı. Osmanlı hükümeti 22 Nisan 1877 de Kânûni Esâsî ye aykırı bulunduundan bu protokolü reddetti 44. Sava sebebi olarak bunu yeterli gören Rusya, 24 Nisan 1877 de Osmanlı devletine resmen sava ilân etti. Rus ordularının Edirne ye kadar ilerlemeleri ve ehir kuatmaları üzerine, Osmanlı hükümetinin müracaatları ve Rusya üzerindeki dı baskılar sonucu 31 Ocak 1878 de atekes antlaması imzalandı. Ruslar, henüz atekes antlaması imzalamadan kendilerinin tespit ettii 29 maddeden ibaret olan antlama maddelerini Ayastefanos Antlaması yla Osmanlı devletine kabul ettirdiler Mart 1878 de imzalanan bu antlamaya göre; Bulgaristan a muhtariyet veriliyor. Sınırları Tuna dan Ege denizine kadar geni tutuluyordu ve Makedonya nın bir kısmı da Bulgarlara terk ediliyordu 46. Böylece Rusların arzuladıı Büyük Bulgaristan teekkül etmi oluyordu. ark meselesinin Rumeli kısmını kendi menfaatlerine göre çizen Rusya ya karı Avusturya ve ngiltere den sert tepkiler geldi. Bu devletler Osmanlı topraklarında kendilerinin de ileriye matuf hakları ve planları olduunu iddia ediyorlardı. Bu çerçevede 30 Mayıs 1878 tarihinde Rusya ve ngiltere gizli olarak kendi aralarında anlatılar. Ayrıca Avusturya nın da muvafakatı salandı 47. Bir kongre toplanarak Ayatefanos Andlaması üzerinde aralarında gizli olarak kararlatırdıkları ekilde bir düzenleme yapılacaktı. Ayrıca, Osmanlı devletinin bundan sonra kendi imkânlarıyla ayakta duramayacak hale geldiine hükmedilip, çıkarları dorultusunda yeni menfaatler koparmaya çalıtılar. Toplanacak olan kongrede ve daha sonraları, Osmanlı devletini savunma ve toprak bütünlüünü korumaya çalıma karılıında Avusturya hükümeti Bosna-Hersek i, ngiltere hükümeti de Kıbrıs ı istedi. Mevcut durum itibariyle Rusya karısında zaten bitmi olan askerî, siyasî, sosyal ve malî yönlerden çöküntü içinde bulunan Osmanlı hükümeti Bosna-Hersek i Avusturya ya ve Kıbrıs ı da ngilte- 44 Enver Ziya Karal, aynı eser, V111, s Bayram Kodaman, Arası Osmanlı Siyasi Tarihi, Doutan Günümüze Büyük slam Tarihi, X11, st.1989, s.144; Enver Ziya Karal, aynı eser, c.v111, s.64; Ali hsan Gencer, Ayastefanos Antlaması, TDVA, 11, s Kemal Karpat, Türkler (Osmanlılar), A, X11/2, st. 1993, s smail Hakkı Uzunçarılı, aynı eser, V111, s.70.

9 Bulgaristan Emareti Ve Türkler ( ) 245 re ye vermek zorunda kaldı 48. Büyük devletlerin entrikalarının gölgesinde 13 Haziran 1878 de Berlin Kongresi toplandı. Bismarck ın bakanlıındaki kongrede Osmanlı devletini Mehmet Ali Paa, Kara Todori Paa ve Berlin elçisi Sadullah Bey temsil etti. mza edilen Berlin Andlaması na göre Ayestefanos ile kurulan Büyük Bulgaristan, Bulgaristan emareti, Dou Rumeli Vilayeti ve Makedonya olmak üzere üçe bölündü 49. Andlamanın dier maddeleri de dikkate alınacak olursa, Osmanlı devletinin toprak bütünlüü ve hâkimiyet alanına büyük darbeler indirilmi oldu. Bulgaristan Emareti ni oluturan belli balı ehirler Sofya, Nibolu, Zitovi, Rusçuk, Silistre, Varna, umnu, Lofça ve Tırnova dan ibaretti. Dou Rumeli Vilayeti ise Filibe, slimye, Eski Zara, Tatarpazarcıı, Burgaz ve Hasköy sancaklarından müteekkildi. Bulgaristan Emareti, Dou Rumeli Vilayetini de 1885 tarihinde kendi sınırları içersinde kattı. Ayestefanos Andlaması ile Bulgaristan sınırları içerisinde kalan Makedonya ise ıslahat yapılmak kaydıyla Osmanlı devletlerine bırakıldı 50. Berlin Andlaması na göre, Osmanlı hâkimiyetine balı olarak kurulan Bulgaristan Emareti ndeki Türk unsurun hukuku andlamanın 4. maddesi ile garanti altına alınmıtı 51. Buna göre Bulgaristan Emaret idaresi Bulgaristan daki meskûn Türk, Rûm, Rumen ve sâir toplulukların menfaat ve hukûklarını garanti altına almı oluyordu. 5. maddede ise ülkede din ve mezhep ayrılıı yapılamayacaı, farklı din ve mezhepten olanların da Bulgarlar gibi medeni ve siyasi haklardan yararlanacaı, istedii sanatı ve meslei seçebilecei, devlet memuriyetine girebilecei belirtiliyordu 52. Bulgaristan Emareti nin Osmanlı devletince tanınması, azınlıın hak, hukuk ve menfaatlerinin korunması artına balıydı. Bulgaristan, devlet o- larak ortaya çıkarken bu hususlara riayet edeceini garanti ediyordu Bayram Kodaman, aynı makale, s Bayram Kodaman, aynı makale, s. 146; Kemal Karpat, aynı makale, s. 364; Hammer, Büyük Osmanlı Tarihi, IX, st. 1992, s. 592; Ali hsan Gencer, Berlin Andlaması, TDVA, V, (st. 1992), s Bu konuda geni bilgi için bkz. Mahir Aydın, Ariv Belgeleriyle Makedonya da Bulgar Çete Faaliyetleri, Osmanlı Aratırmaları, IX, (st. 1989), s ; Kemal Beydilli, II. Abdulhamid Devrinde Makedonya Meselesine Dair, Osmanlı Aratırmaları, IX, (st. 1989), s ; Mim Kemal Öke, aynı makale, s Nedim pek, Rumeli den Anadolu ya Türk Göçleri, Ank. 1994, s Nedim pek, aynı eser, s Nedim pek, aynı eser, s. 112.

10 246 Yrd. Doç. Dr. Osman KÖSE II- Bulgarların Türkler Üzerindeki Baskıları A) Ekıya Komitelerinin Müslüman Halka Baskıları 1878 yılında Bulgaristan Emareti nin kurulmu olduu Osmanlı devletinin Tuna vilayetleri toprakları üzerinde Türk ve Bulgar yaamaktaydı 54. Tamamen Slav unsura dayalı bir devlet kurabilmek için burada yaayan Türkleri ya sürmek ya da katletmek gerekiyordu Osmanlı-Rus savaı öncesi Prens Çerkaski liderliinde kurulan Bulgaristan Mülkî dare Tekilatı üyeleri, yumurta kırmayı göze alamayan omlet yiyemez düüncesiyle Tuna ve Edirne vilayetlerindeki Türkleri yerlerinden söküp atmayı veya kılıçtan geçirmeyi kararlatırdılar 55. Bu karardan sonra 93 harbinde Tuna ve Edirne vilayetlerinden Türkleri defetmek ve yok etmek siyaseti tatbik edilmeye balandı 56. Bu siyasetin bir sonucu olarak söz konusu vilayetlerden Türk ya katledilmi veya açlık ve hastalıktan kırılmıtır. Bir milyon ahalide göç etmek zorunda kalmıtır 57. Berlin Andlaması çerçevesinde 23 Nisan 1879 da Sobranyo adını taıyan Bulgaristan milli meclisi Bulgar anayasasını onayladı ve 29 Nisan da Alman Prensi Alexander Battenberg Bulgar Prensi seçildi. Bulgaristan Emaret daresi nin kurulmasıyla da Rus kuvvetleri ülkeyi terk etti harbi süresince Rusların ve Bulgarların, ortaklaa Türklere karı sürdürdüü sürgün ve yok etme siyasetini bu defa Bulgarlar tek baına sürdürmeye baladı. Rusların gözetimi ve Avrupa nın müsamahası dahilinde bölgeyi Türklerden temizleme operasyonu tüm iddeti ile Balkan savalarına (1912) kadar sürmütür. Bu süre içinde Bulgar idarecileri bir yandan halkı sürmek ve katletmek ile uraırken dier yandan da baımsızlıklarını ilan etme çalımalarına balamılar ve 5 Ekim 1908 tarihinde bu emellerine kavumulardır. Bulgaristan topraklarında yaayan Türklere karı uygulanan soykırım, sürgün ve zulüm Bulgaristan idaresinin takip ettii Slavist bir politikanın ürünü ve sonucudur. Bulgar çete ve komiteleri köylere baskınlar yaparak Türkleri kaçırmakta, ellerini ve ayaklarını balayarak ikence etmekte, boarak veya kurunlayarak öldürmekteydiler. Bu ilemi yapan Bulgar çetelerini o bölgenin Müslümanları yakinen tanımaktaydılar. Fakat ikâyet edecekleri mercîleri yoktu. Emaret, Avrupa devletlerinin olaylara müsamahakâr 54 Nedim pek, aynı eser, s. 12; Bilal imir, aynı makale, s Bilâl imir, aynı makale, s Nedim pek, aynı eser, s Nedim pek, aynı eser, s Nedim pek, aynı eser, s. 122.

11 Bulgaristan Emareti Ve Türkler ( ) 247 ve kayıtsız davranmasından aldıı güçle Türkler üzerindeki sistemli zulmünü her geçen gün daha da arttırmaktaydı. Bulgar makamları sözde ekıya takibi için köylere, özellikle Müslümanların youn olarak yaadıı yerleim birimlerine asker ve görevliler göndermekte, fakat gelen asker ve görevliler kendilerini gönderen makamların bilgi ve direktifleri dahilinde yama, gasp, ikence ve katliam hareketlerine öncülük etmekteydiler. Türklerin bu hususta, Bulgar resmî makamları nezdinde yaptıı ikâyetler sonuçsuz kalmaktaydı 59. Hatta Bulgar kaza müdürleri (Naçalnik) Türklere karı zulüm yapmada önderlik ediyorlardı. Bunlar herhangi bir resmî görev bahanesiyle beraberlerinde kiilik Bulgar çeteleri olduu halde köylere gelmekte ve yamalamaktaydılar. Bu silahlı ekıyalar, Müslüman erkekleri hapsedip kadınlara tecavüz etmekte ve evleri soymaktaydılar. Daha sonra da hiçbir ey olmamı gibi ellerini kollarını sallayarak köyleri terk etmekteydiler 60. Sürme ve sinekler gibi kırma ile bu ii baaramayacaklarını anlayan Bulgarlar, Müslüman toplulukları din deitirmeye zorlamaktaydılar 61. Bulgar askerleri yoktan bahanelerle Müslümanlara karakolda ikence etmekte ve kendilerini suçlu düürecek tutanaklar imzalatmaktaydılar. Bu durumda Türkler, suçlarının olmadıını beyan ederek bir üst makamdaki Bulgar mercîlerine bavursalar da yine de suçlu bulunarak günlerce mahkeme kapılarında uratırılmakta ve ikenceye tabi tutulmaktaydılar 62. Berlin Andlaması yla Türklere tanınan hak ve hukuklar askıya alınmaktaydı. Bulgar görevlilerden destek alan ve çou zaman da onlarla koordineli hareket eden Bulgar ekıyaları, köyleri kuatarak basmakta, alenen kadınlara tecavüz etmekte, zevk için insanların vücutlarını yakmakta, organlarını kesmekte veya kan kusturana kadar feci ekilde döverek ikence etmekteydiler. Türklerin evlerinden ve üzerlerinden en kıy- 59 Babakanlık Osmanlı Arivi (BOA), Hariciye Siyasî (HR. SYS), 304/165: Varna dan bir grup ulemadan Bavekâlete dilekçe (14 Aralık 1879); 304/16: Rusçuk kazası jurnallerinden (29 ubat 1880); 306/64: Filibe kinci Kitabeti nin Bulgaristan Komiserlii nden gelen tahrirat (6 Nisan 1907); 306/54: Sadaretten Hariciye Nezareti ne tezkere (9 Mart 1908). 60 BOA. HR. SYS. 304/160: Paravadi kazası jurnallerinden (31 Ekim 1879); 305/153: Bavekâlet ten Hariciye Nezareti ne tezkere (22 Aralık 1880); 306/155: Bulgaristan Komiserlii nden gelen tahrirat (5 ubat 1905); 306/87: Bulgaristan Komiseri Sadık Paa dan sadarete gönderilen tahrirat (5 Mart 1905). 61 BOA. HR. SYS. 304/16: Meihat tan Bavekâlet e tezkere (18 ubat 1880). 62 BOA. HR. SYS. 304/16: Rusçuk kazası jurnallerinden (29 ubat 1880); 304/288: Vidin Yahya Paa Mahallesi Müslümanlarının Vidin Tüccar Vekâleti ne verdikleri istid â (23 Eylül 1885).

12 248 Yrd. Doç. Dr. Osman KÖSE metli eyalarını, paralarını, çiftliklerindeki mahsullerini ve hayvanlarını gasbetmekteydiler 63. Bulgaristan da yaayan Türkler, Bulgarların kendilerine reva gördüü bu zulme bir anlam verememekteydiler. Kendilerinin Bulgarlara karı daha önce hiçbir kaba hareketleri olmadıı gibi, kendilerine yapılan zulmü, Müslümanlık ve Hıristiyanlıkla da badatıramıyorlardı. Zulüm ve baskı o dereceye varmıtı ki Emaret idaresinin daha ilk yıllarında umnulu Müslümanlar toplu olarak yerlerini yurtlarını terk ederek göç etmeyi bile düünmeye balamılardı 64. Hedefleri zaten Türkleri meskûn oldukları bölgelerden sürmek olan Bulgar ekıyaları, köylere yaptıkları baskınlarda kiilik topluluklar halinde Türkleri kaçırmaktaydılar. Geride kalan kadın, erkek, çoluk-çocukları katledip evleri atee vermekteydiler. Bir tek Türk kalmamak artıyla yerleim birimlerinin altını üstüne getiriyorlardı 65. Bulgarlar, köylere yaptıkları bazı baskınlar esnasında Türkçe konumakta ve Türkler gibi giyinmekteydiler. Bu hareketleriyle de Türkler arasına kuku ve fitne sokmak istedikleri gibi, dı dünyaya karı da, yapılan katliamların Türkler arasındaki bir iç mesele olduunu göstermek istiyorlardı 66. Bahar ayları geldiinde Bulgarlar zulümlerini daha da arttırmaktaydılar. Bütün dünya, medeni Avrupa nın ortasındaki bu zulme seyirci kalmaktaydı. Bir yerleim biriminden dierine gitmek Bulgar çetelerinin yolları kesip, sadece farklı din ve ırktan diye insanları katletmesi sebebiyle mümkün deildi. Yalnız veya gruplar halinde seyahat edenlerin yolları kesilmekte, ibret olsun diye vücutları yaralanmakta ve yarı ölü bir ekilde salıverilmekteydi. Hatta insanlar çeitli yerlerinden kesilmek suretiyle ölüme terk edilip yol kenarlarına veya umuma açık yerlere atılmaktaydılar. Bulgar ekıyalarının bu zulümlerdeki amaçları halkın gözünü korkutup göçe zorlamak ve geri 63 BOA. HR. SYS. 304/16: Rusçuk kazası jurnallerinden (18 Nisan 1880); 304/68: Rumeli_i arkî Vilâyeti nde Bavekâlet e tahrirat (7 Temmuz 1880); 306/132: Bulgar Komiserlii nden sadarete tahrirat (19 Ocak 1893); 306/5 2: Hariciye Nezareti nden Sofya daki Osmanlı maslahatgüzarı Refik Bey e tel (28 Eylül 1912). 64 BOA. HR. SYS. 304/94: umnu Müslümanlarından Bavekâlet e arzuhâl (27 Mart 1880). 65 BOA. HR. SYS. 304/160: Paravadi kazası jurnallerinden (16 Kasım 1879); 304/55: Muhacirin Komisyonu ndan Dahiliye Nezareti ne tezkere (27 Haziran 1880); 304/68: Rumeli-i arkî Vilâyeti nden Bavekâlet e tahrîrât (7 Temmuz 1880); 306/110: Bulgaristan umum Müslümanları adına padiaha hitâben gelen telgraf (4 Austos 1904). 66 BOA. HR. SYS. 304/16: Rusçuk kazası jurnallerinden (31 Mart 1880).

13 Bulgaristan Emareti Ve Türkler ( ) 249 dönmeye çalıanları da bu fikirlerinden vazgeçirmekti 67. Zulüm sonucu ölenlerin dinî merasimle defnine müsaade edilmemekte, topluluk halinde çukurlara gömdürülmekteydiler. Köylere yapılan baskılarda cami duvarlarına domuz eti asılarak ve haç iaretleri çizilerek ahalinin dinî duyguları rencide edilmekteydi. Camide ibadet halinde olan cemaat zorla dıarı çıkarılmakta ve din adamlarına akla hayale gelmeyen hakaretler edilmekteydi 68. Türkler, herhangi bir merasim için baka bir yerleim birimine gittiklerinde, hemen arkalarından çeteler tarafından mahalleleri, köyleri ve evleri yamalamakta, kadınlar, çocuklar ve yalılar katlolunmaktaydı. Öte yandan Müslüman köylüler toplu halde apartopar Bulgaristan içlerine doru sürülmekteydi. Geride kalan malları ise gaspedilmekteydi 69. Her an vukûbulan söz konusu hırsızlık, zorbalık, gasp, suikast, ikence ve cinayetler âdi vakalar haline gelmi bulunuyordu. Suçlular cezalandırılmamakta, bilakis vatanperverler gibi dolamaktaydılar 70. Berlin Andlaması azınlıkların hukukî durumlarını, hak ve özgürlüklerini garanti altına almasına ramen, Türkler bundan yararlanamıyordu. Arazilerini ilemeye tarlalarına dahi gidemiyorlardı. Bulgarlar, yıllık olayları yeniden dava ederek Türkleri mahkeme kapılarında süründürmekteydiler 71. Zulme maruz kalan ahalinin ise yapabildii tek ey ilgili yerlere ikâyette bulunmak, sabretmek, direnmek ve en sonunda göçmekten ibaretti 72. Bulgar çetelerinin zulümlerinin yanında, resmi görevlilerin de zulümleri Türkleri tamamen kimsesizlie, ümitsizlie ve öldürülmek ile sürülmek arasında bir tercihe sürüklemekteydi. 67 BOA. HR. SYS. 304/112: Köstendilli 11 Müslüman dan Hariciye Nezareti ne telgraf (11 Nisan 1880); 306/73-1: Roma Sefareti nden Hariciye Nezareti ne tahrîrât (1 Mayıs 1908); 306/35: Dahiliye Nezareti nden Hariciye Nezareti ne tahrîrât (14 Ocak 1911). 68 BOA. HR. SYS. 304/73: Meîhathâne den Hariciye Nezareti ne tezkere (4 Mayıs 1880); 306/132: Bulgar Komiserlii nden sadarete tahrirat (19 Ocak 1893); 306/88: Bulgaristan komiseri Sadık Paa dan sadarete tahrirat (26 Ocak 1905); 304/86: Bulgaristan komiseri Sadık Paa dan sadarete tahrirat (5 O- cak 1905). 69 BOA. HR. SYS. 304/55: Muhacirin Komisyonu ndan Dahiliye Nezareti ne tezkere (27 Haziran 1880); 304/68: Rumeli-i arkî Vilâyeti nden Bavekalet e tahrîrât (7 Temmuz 1880). 70 BOA. HR. SYS. 305/183: The Daily Telegraph gazetesine gelen telgraf (18 Austos 1880). 71 BOA. HR. SYS. 305/156: Köstendil ahalisi 73 Müslüman dan Bavekâlet e mahzar (14 Kasım 1880). 72 BOA. HR. SYS. 305/131: Manastır vilayetinden Dahiliye Nezareti ne tahrîrât (24 Kasım 1880).

14 250 Yrd. Doç. Dr. Osman KÖSE B) Bulgar Resmi Görevlilerin Baskıları a) Silahların Toplatılması Ruslar, Bulgarlarla birlikte Türklere karı icra edecekleri sürgün ve katliam politikalarına zemin hazırlamak için Türklerin silahsızlandırılması fikrini Avrupalı devletlere stanbul Konferansı nda kabul ettirmeyi baarmılardı. lk defa 26 Haziran de Tuna yı geçen Don Kazak süvari tümeni ne Müslüman ahalinin elinden silahları toplayıp Bulgarlara daıtması emri verilir. Bunu kısa zamanda Bulgaristan ın her tarafında uygulayan Ruslara, silahsızlandırma ilemine Bulgarların da dahil olup olmadıı sorulduunda Bulgarlar askerdir, arzuladıımız Müslümanların silahlarıdır cevabını vermekteydiler 73. Bulgaristan Emareti kurulduu sıralarda Müslümanlar tamamen silahlardan arındırılmıtı. Müslümanların silahsız olmasından istifade eden Bulgar çeteleri hiç korkmadan ve direnme ile karılamadan mahalle ve köylere girebilmekteydiler. Müslümanların ekıyalara karı koyabilecek, canlarını, ırz ve namuslarını koruyabilecek bir çakı bıçaklar bile kalmamıtı. gal sırasında Ruslar, igalden sonra ise Bulgarlar, zorla ve baskı ile kesici ve öldürücü ne kadar silah ve aletleri var ise almıtı. Ekıya ve çetelerden korunmak için ve kendilerine yapılan zulümleri ikâyet için Bulgar mercîlerine giden Müslümanlara gelen ekıyalara sopa ile karılık vermeleri tembihlenmekteydi 74. Hakikatte ise ekıyalar ile resmî makamlar birbirlerinin bilgisi dahilinde hareket etmekteydiler. Ruslar ve Kazaklar tarafından Zitovi den Edirne ye kadar sava esnasında igal edilen yerlerdeki Müslümanlardan toplanan silahlar Bulgarlara daıtılmıtır. General Gurko ise Balkanlar ın güneyindeki Bulgarlara adet tüfek daıtılmıtır Osmanlı-Rus savaı esnasında Müslümanların silahsızlandırılması, buna karılık da Bulgarların aırı derecede silahlandırılması Tuna ve Edirne vilayetlerinde çok tehlikeli bir durum yaratmıtır. Silahsız ve savunmasız insanlar farklı inanç ve ırka mensup olduu için yerlerinden sökülüp atılmak veya öldürülmek üzere Bulgar zulmüne maruz kalmıtır. Benzer olaylar Balkan savalarına kadar devam etmitir. 73 Nedim pek, aynı eser, s BOA. HR. SYS. 304/99: umnulu 31 âlimden Bavekâlet e arzuhâl (27 Mart 1880). 75 Nedim pek, aynı eser, s.16.

15 Bulgaristan Emareti Ve Türkler ( ) 251 b) Gayrı Menkullerin Zabtı Türklerin Bulgaristan daki arazi ve gayrı menkulleri Rus istilası sırasında ve gerekse Emaret idaresi süresince ayrı bir sorun olmutur. Ruslar, Ayastefanos un 11. ve Berlin Andlaması nın 12. maddesi hilafına köylerini terk eden kiilerin mülkiyet haklarını kaybetmi saymıtır. Berlin Andlaması nın 12. maddesi, yerlerini terk eden veya göç eden ahalinin, geriye bıraktıı mal ve mülkünü koruyabilecei ve üçüncü kiiler vasıtasıyla iletebilecei hükmünü taımaktaydı. Buna göre Bulgar idaresi, sahipleri ayrıldıı zaman bile bu mülklere el koyamayacak, Bulgar Emareti'nin sınırları içinde kalan emlakten dolayı ortaya çıkan meseleleri çözümlemek için bir Türk-Bulgar karma komisyonu oluturulacak ve komisyon bu tür ileri iki yıl içinde sonuca balayacaktı 76. Bulgaristan Emareti, Berlin Andlaması'nın mezkûr maddelerine göre her kazada kaymakam bakanlıında iki Müslüman ve iki Bulgar azadan müteekkil komisyon kurulması hususunda bir kararname çıkarttı. Buna göre söz konusu komisyonlar tapu ve ahadetname ibraz eden Müslümanlara müracaatları halinde emlaklerini teslim edeceklerdi 77. Berlin Andlaması'nın 12. maddesine ve Bulgar Emareti'nin bu konudaki sözlerine güvenen göçmen Müslümanlar ocaklarına geri dönmeye balamılardı. Gerek Müslüman göçmenler ve gerekse zulme direnerek yerlerinde kalmayı baaran Müslümanlar ellerinde tapu, senet ve ilgili vesikaları olduu halde ilgili komisyonlara mallarını idare için müracaat ediyorlardı. braz edilen belgeler Bulgarlarca türlü desiseler öne sürülerek kabul edilmiyordu. Mesela, 14 Kasım 1880 tarihinde Bavekâlete gönderilen bir arzuhale göre; Köstendil Müslümanlarının bir kısmı mal ve mülklerini tasarruf edebilecekleri ü- midiyle yerlerini terletmemiler, daha önce yerlerini terk edenlerin bir kısmı da yine bu ümitle tekrar geri gelmitir. Mal ve mülklerine sahiplik edebilmek için ilgili mercilere müracaat etmilerdi. Fakat yıllık davalarla suçlanmılar ve bir takım iftiralarla karı kar- ıya kalmılardır. Çok gayret etmelerine ramen arazi, mal ve mülklerine ait ellerindeki senetleri Bulgar makamlarına bir türlü tasdik ettirememilerdir. "Bir çar-yek mesafedeki arazilerini" bile ilemeye gidemez olmulardır. Bulgarlara kira karılıı verdikleri arazilerinin ücretlerini dahi alamadıklarını ileri sürmekteydiler. lgili makamlara ikâyet ettiklerinde ise andlama ve kanunlara hilaf cevaplarla karılaıyorlardı. Bulgar makamları verdikleri cevaplarda, çiftlikler ve gayrimenkullerle ilgili meselenin Meclis-i Mebusan'da bir kanun ha- 76 Nedim pek, aynı eser, s Nedim pek, aynı eser, s.145.

16 252 Yrd. Doç. Dr. Osman KÖSE linde düzenleneceini, fiyatları tespit edildikten sonra mal ve mülksüz Bulgar köylülerine satılacaını öne sürüyorlardı. Köstendilliler Bulgarların kendilerine teklif ettikleri fiyatların çok cüzî olduunu ve mallarına hile ile el konulduunu ikâyet edip yardım istemekteydiler 78. Nisan 1880'de Sofya'ya Osmanlı komiseri tayin edilen Nihat Paa Müslümanların arazi ve emlak meseleleri ile de yakından ilgilenmi ve Bulgar yetkililerle bir dizi görümelerde bulunmutur. Bulgar makamlarının Nihat Paa'ya verdii bilgilere göre, çiftlik ve gayrı menkulleri hükümet bir fiyat belirleyerek satın alacak ve Bulgar köylülerine parça parça satacaktı. Bu konuda Bulgar Meclisi mebusanına bir kanun layihası verilmiti. Nihat Paa, kanun maddesinin çıkarılmasına kadar, çiftlik ve gayrı menkullerin geçici olarak asıl sahipleri olan Müslümanlara devredilmesini, kendilerinin perian, durumda olduklarını teklif etmi, Bulgar makamları ise bazı sözlerle meseleyi geçitirmilerdir. Nihat Paa nın stanbul'a verdii bilgiye göre, kanun lâyihasının bir sureti stanbul'a da gönderilecek ve Bulgarlar Berlin Andlaması'na aykırı bir kararı meclislerinde almaya cesaret edemeyeceklerdi 79. Nihat Paa'nın bu iyimserliine ramen Müslümanlar bir türlü arazi ve emlaklerine kavuamıyorlar, bilakis sürekli Bulgarlar tarafından "yerlerinden sürülmek" ve "öldürülmekle" karı karıya bulunuyorlardı. Bulgar meclisi mebusanında yapılan düzenleme ile Emaret idaresi, Berlin Andlaması'nın 12. maddesi ve Osmanlı hükümetinin diplomatik baskılarına ramen komisyonlar tekil etmeye baladı. Bu komisyonlar, Müslümanların tapulu arazilerini ve emlaklerini icar ekliyle ve gasp yoluyla kullanan, bunu da yalancı ahitlerle belgeleyen Bulgarlara cüzî paralar karılıı satmaya baladı. Ayrıca komisyon, arazi alan Bulgarlara el altından da aldıkları arazilerin karılıı olan taksitlerini Müslümanlara ödememelerini tembihliyordu. Aslında Bulgarlara "pe-ke" çekilen bu araziler Müslümanların atalarından kalma ve bir kısmı da daha sonra ücret ile satın aldıkları tapulu ve senetli arazileriydi Osmanlı-Rus savaı öncesi bizzat kendileri ilemekte veya ücret karılıı iletmekteydiler. Rus istilasından sonra ise "adet olduu üzere" icar karılıı iletilmek üzere Bulgar köylülerine vermilerdi. Müslümanlar haklarını aramak üzere komisyonlara ve ilgili yerlere müracaat ediyorlarsa da bir cevap alamıyorlardı. Mesela, arazileri gasledilen Vidin Müslümanlarından 334 BOA. HR. SYS. 305/156: KöstendiIIi 73 Müslüman dan Bavekâlet'e arzuhal (14 Kasım1880); 304/112-99Köstendil halkından Babıâli'ye telgraf (11 Nisan 1880). 79 BOA. HR. SYS. Sofya daki Osmanlı komiseri Nihat Paa dan Bavekâlet'e (7 Aralık 1880).

17 Bulgaristan Emareti Ve Türkler ( ) 253 Hurid, Osman, Ömer, Seyid Mehmed Rıza, Ali Rıza, Osman Muhammed ve Hasan isimli arazi sahipleri, Sofya dan gelen komisyona haklarının iadesi için 20 Ekim 1884 e müracaat etmilerdir. Komisyondan bir cevap alamayınca, Vidin deki Osmanlı Tüccar Vekâleti vasıtasıyla ikâyetlerini Babıâli'ye iletmilerdir 80. Bulgaristan'da bu tür olayların ve ikâyetlerin arkası "Türkleri yerlerinden söküp atana kadar hiç" kesilmeyecektir. Vidin Müslümanlarının söz konusu olan arazileri, Ocak 1851 yılında Osmanlı hükümetinin gospodarlık arazilerinin reayaya satılması ile ilgili yaptıı düzenlemeden sonra ellerinde kalan arazilerdi. Osmanlı hükümetinin aynı tarihte çıkardıı kanunla gospodarların ellerindeki araziler mirîye devrolunmu ve karılık olarak kendilerine hazineden esham bedelleri verilmitir. Devletin, gospodarlardan aldı- ı bu yerler, tapu ile ahaliye daıtılmı ve bu daıtma ilemine Vidin'e gelen Defter-i Hakanî memuru Arifi Efendi bizzat refakat etmitir 81. te Bulgarların yaptıı, bu araziler üzerinde, istila sonrası 1881 ve 1883 tarihlerinde ziraatla uraan ve tasarruf sahiplerinin menfaatleri dorultusunda yapılan nizamname hükümlerini feshederek yeni bir gospodar çiftlikleri arazileri talimatı hazırlamak olmutur. Talimat hazırlandıktan sonra bu dorultuda komisyonlar oluturulmutur. Bata Vidin olmak üzere Bulgaristan'daki Müslümanların arazileri ve emlakleri talimattaki çiftlik tanımına uyup uymadıına bakılmaksızın gasp edilmeye balanmıtır 82. Komisyon, gasbettii bu yerleri cüzî bir fiyat karılıı ve tapusu ile beraber Bulgar köylülere daıtmaktaydı. Arazi ve emlaklerin eski sahiplerine de bu yerlerle ilikilerinin kesildii tebli edilmekteydi. Bulgar köylüler, uzaktan ve yakından komuları olan Müslümanların ellerindeki arazi ve emlakleri gasledebilmek için sahte ahitler bulmakta, bu ahitlere on-onbe yıldır arazileri kendilerinin kullandıını beyan ettirmekteydiler. Komisyonlara verdikleri defterlerde hane nüfuslarını olduundan çok göstererek, fazla mal almak için yarımaktaydılar. Buna benzer bir olay 8 Kasım 1884 tarihinde Vidin'in Sezar Mahallesi'nde oturan 25 nüfuslu ve 391 dönüm arazisi olan bir Müslümanın baından geçmitir. Bulgaristan Reis-i Müdiranı Karavalof a verdii bir arzuhalde, arazisinin Vidin'e gelen Köstendil Çiftlikat Reisi tarafından alıkonulduunu, yalancı ahitlerin de ahadetiyle Bulgar köylülere daıtıldıını beyan etmektedir. Bulgar 80 BOA. HR. SYS. 306/281: Köstendillî 8 Müslüman dan Vidin'deki Osmanlı Tüccar Vekâleti'ne arzuhal (20Ekiml884). 81 M.Hüdai entürk, aynı eser, s BOA. HR. SYS. 306/254: Gospodar çitlik arazileri hakkında talimat.

18 254 Yrd. Doç. Dr. Osman KÖSE köylülerin nüfuslu köyleri fazla nüfuslu göstererek 5-6 bin dönüm arazi sahiplendiklerini beyan eden bu Müslüman, kanuna göre nüfus baına 61 dönüm arazisi olması gerekirken, kendisinin arazisinin 25 nüfustan be-altı tanesine yetmeyeceini ve arazilerinin geri verilmesini istemektedir 83. Bulgaristan Müslümanları bu konudaki ikâyetlerini Bulgaristan'daki Osmanlı komiserliine ve Bulgaristan Prensi'ne de zaman zaman arz etmekteydiler. Ancak ikâyetlerine Bulgar makamlarınca hiç bir ekilde cevap verilmiyordu 84. Bulgarların amacı Türkleri bu ekilde ümitsizlik ve belirsizlie sevk ederek Bulgaristan'ı terke zorlamak veya Bulgar çetelerince katledilmelerine imkân salamaktı. Bulgaristan Emaret daresi, yeni kanun maddeleri düzenleyerek Müslümanların arazi ve emlaklerini gasp etmeyi kanunî bir zemine dayandırmaya çalıırken, dier yandan Bulgar memurları da Müslümanları göçe zorlamak amacıyla korkutmak, ev ve üzerlerini soymak, kadınlara tecavüz etmek gibi zulümlerde bulunuyorlardı. Müslümanlar ikâyetlerini, kendilerine karı gasp, soygun, ikence ve öldürme olaylarını yöneten bu idarecilere yapmaktaydılar. Bu yüzden yaptıkları ikâyetlere itibar edilmiyordu 85. c) Askere Alma Bulgar anayasasının 71.maddesine göre, Bulgaristan sının dahilinde yaayan ya gurubundaki her erkek, din ayrımı yapılmaksızın askerlik yapmakla mükelleftir. Bu maddeye istinaden Bulgar hükümeti, 1879 ve 1880'de Türk gençlerini de askere almaya te- ebbüs etti. Türkler, 93 Harbi esnasında ve sonrasında içinde bulundukları durum ve göç hareketleri nedeniyle, durumları düzelinceye kadar askerlikten muaf tutulmalarını istiyorlardı. Bu maksatla Bulgaristan prensi Alexsandr'a yaptıkları müracaatta kendilerinin on 83 BOA. HR. SYS. 306/262: Vidin'li bir Müslüman dan Bulgaristan Reis-i Müdiranı Karavalof a arzuhal (8 Kasım 1884). 84 BOA. HR. SYS. 306/259: Vidinli Osman Bey'in müvekkilinden Bulgaristan Komiserliine arzuhal (10 Kasım 1884); 306/260: Vidinli Hacı Ömer Aa'nın müvekkilinden Bulgaristan Komiserlii'ne arzuhal (24 Kasım 1884); 360/162: Vidinli Hacı Ömer Aa'nın vekilinden Bulgaristan meclisi mebusanuna takdim e- dilen lâyiha sureti (24 Kasım 1884). 85 BOA. HR. SYS. 304/160 1,2: Paravadi kazası jurnallerinden (3 Kasım 1879, 16 Kasım1879, 28 Kasım 1879); 304/165: Varnalı bir gurup Müslüman ahaliden sadarete tahrirat (14 Kasım 1879); 304/14: Piritine vilayetinden Hariciye Nezareti'ne telgraf(17 Temmuz 1880); 306/87: Bulgaristan komiserinden sadarete tahrirat (5 Mart 1905); Bulgar memurlarının Müslümanlardan zorla gasp ettikleri mallar için bkz. 304/161.

19 Bulgaristan Emareti Ve Türkler ( ) 255 yıl askerlikten muaf tutulmalarını istediler. Ancak istekleri reddedildi 86. Müslümanların içinde bulunduu çıkmaza bir çözüm bulmak amacıyla, Osmanlı hükümeti de Bulgaristan nezdinde teebbüslerde bulunmu, fakat tatmin edici herhangi bir sonuç alamamıtır. Bulgarların amaçları, baskılarla Müslümanları yıldırarak, hareket halinde olan göç dalgasını daha da çoaltmak, geri dönüü engellemek ve Bulgaristan'da kalmayı düünenlerin kuvve-i mâneviyelerini zaafa uratmaktı. Prens Alexsandr, Ekim 1880 tarihli kararnameyi imzaladı ve Türkler 1859 doumlular dahil askere çarılmaya balandı 87. Kanuna hilaf olarak ya grubu çocukları askere alıyorlardı. Müslümanlar tekrar Prens Alexsandr ve Osmanlı hükümeti nezdinde teebbüslerde bulundular. Teebbüslerinde, henüz hak ve hukuktan mahrum olduklarını, asayi ve ihtiyaçlarını teminde zorlandıklarını, böyle bir zamanda çocuklarının askere alınmasının ise kendilerini tamamen perian edeceini beyan ediyorlardı 88. Bu maruzatları nedeniyle, askerlikle ilgili düzenlemelerin belirli bir müddet ertelenmesini istemekteydiler. Bulgarların kararlı tutumu karısında, göç hareketinde bir hızlanma oldu. Sofya'da bulunan Osmanlı komiseri Nihat Paa, Osmanlı hükümetinin talimatıyla Müslümanların ahvali ile ilgili durumları Prens Alexsandr ve Hariciye Nazırı Mösyö Zankoff ile ayrı ayrı müzakere etti. Fakat bu giriimlerden bir sonuç çıkmadı. Yalnız Zankoff bu görümede, askerlikle ilgili hususta bazı teminatlar verdi. kinci kez verilen bu teminatlar unlardı 89 : 1-Akraba ve taallukatı hicret edecekler askere alınmı ise askerlikten çıkarılıp akrabalarına teslim olunacaktır. 2-Askerlik esnasında "âyin-i dîn-i Muhammedîye" dikkat edilecektir. 3-Geri dönen Müslüman göçmenlerden hiç kimse askere alınmayacaktır. Bulgarların bu talimatlarına ramen yine de Müslüman gençler askere alınmaya balandı. Nihat Paa daha sonraki günlerde Zankoff ile bu konuyu tekrar görümü, bu görümeler akabinde Bulgar makamları ilgili askere alma dairelerine bu dorultuda yazılar gönder- 86 Nedim pek, aynı eser. s Nedim pek, aynı eser, s BOA. HR. SYS. 305/156: Köstendil Müslümanları tarafından Bavekâlet'e gönderilen arzuhâl ( 14 Kasım 1880). 345 BOA. HR. SYS. 305/158: Sofya'daki Osmanlı komiseri Nihat Paa'dan Bavekâlet'e tahrirat (7 Aralık 1880)

20 256 Yrd. Doç. Dr. Osman KÖSE meye balamılardır 90. Müslümanlar ise Bulgar makamlarına yaptıkları sayısız müracaatlara ramen bir cevap alamıyorlardı. 1 Haziran 1880'de Prens Aleksandr'a yaptıkları müracaatta, askere alınan Müslümanlara zorla haç taktırdıklarını ikâyet etmekteydiler 91. Bulgarlar uyguladıkları baskılarla Müslümanları toptan göç ettireceklerine inanıyorlardı. Fakat Müslümanlar kanunî ve diplomatik kanallardan haklarını arama ve direnme yoluna gidince, Bulgarlar da istedikleri neticeleri alamadıklarından askere alma konusunda hafifletme yoluna gittiler yılından sonra ordudaki Türk askerlerinin sayısında azaltılmaya gidildi. Bulgar ordusunda bulunan evli veya dul, çocuk sahibi Türk askerleri askerlikten muaf tutulurken, göç etmek isteyenlerin terhis edilebilecekleri ilan edildi. Bu karar çerçevesinde 1881'de 2600 Türk askerinden 1600'ü terhis edilerek evine yollanmıtır 92. Askerlik konusunda bu uygulamalar devam ederken, Müslümanlar Bulgarlara askerlik yapmamak için tüm yolları denemekteydiler. Hatta II. Merutiyet in ilân edildii yıllarda bile Müslümanlar, Bulgar ordusundaki evlat ve akrabalarını kurtarmak amacıyla Kânûn-ı Esâsî'ye aykırı olarak ellerindeki tüm servetlerini vergi adı altında Bulgar makamlarına vererek göç etme yolunu tercih ediyorlardı 93. Bulgar makamları bu ekilde Türkleri yerlerinden kovmak ve sadece Slavlardan oluan bir Bulgar devleti oluturmak için tüm zulüm metotlarını icra ediyorlardı. d.) Müslüman Halk Üzerine Korku Salma Bulgar resmî makamları ve çeteleri, bulundukları yerleri terk etmeye zorlamak amacıyla Müslümanları sürekli korku ve endie i- çinde tutmaya çalııyorlardı. Müslümanların evlerine ve köylerine ani baskınlar yapmakla, ansızın yollarını kesip öldürmek ve yaralamakla, gece baskınlarıyla ve toplu merasimlerde dehetler saçmakla halkı korku ve endie içinde bırakıyorlardı 94. Müslümanlar, Rus istilasından beri can ve namuslarının tehlikede olması sebebiyle mal ve mülkleriyle ilikilerini kesmilerdi. çinde bulundukları endie ve korku sonucu ya göç etmek zorunda kalıyor- 90 BOA. HR. SYS. 305/153: Bavakâlet'ten Hariciye Nezareti'ne tahrirat (22 Aralık 18S0). 91 BOA. HR. SYS. 305/184: Bulgaristan Müslümanlarından Birinci Alexsandr'a arzuhal (1Haziran 1881). 92 Nedim pek, aynı eser, s BOA. HR. SYS. 304/47: Filibe Bakitâbeti'nden Hariciye Nezareti'ne tahrîrât (18 Ocak 1910). 94 BOA. HR. SYS. 304/160: Paravadi kazası vukuatı jurnallerinden (26 Kasım 1879); HR.SYS. 305/183: The Daily Telegraph gazetesi (18 Austos 1880).