Teknoloji. Yo urdunu Yemeyi Unutma! Çipin Koca Aya. Raflit Gürdilek

Transkript

1 B L M VE TEKN LOJ HABERLER Raflit Gürdilek Teknoloji Yo urdunu Yemeyi Unutma! Bazen yan m za f rça almay unuturuz; bazen de bu seferlik kals n deriz. Önemini hepimiz biliriz de, iflte nedense difllerimizi f rçalamay unuttu umuz ya da üflendi imiz zamanlar olur. Peki difllerimiz kendi kendine f rçalansa? Hatta daha da iyisi, bu ifli f rçalama eyleminin hedefine, mikroplara yapt rsak? Üstelik, bir kafl k yo urtla! sveç in Karolinska Enstitüsü nden araflt rmac lar da düflman düflmana k rd rtman n insanlar için reddedilemeyecek bir strateji oldu unu düflünerek ifle giriflmifller. Araflt rmac lar, gen mühendisli i yöntemleriyle genellikle süt ürünlerinde bulunan Lactobacillus zeae adl bakteriye, difl çürümelerinden sorumlu Streptococcus mutans diye bilinen a z bakterisine karfl antikor ürettirmeye bafllam fllar. Streptococcus, daha çok a z kurulu u olanlarda gelifliyor. Gen de iflimli Lactobacillus farelere verildi inde, bakterinin zar yüzeyindeki antikorlar fare difllerindeki mikroplara ba lanm fl ve hayvan n bo az ndan afla kayan mikroskopik topaklar oluflturmufl. mmünolog Lennart Hammarström, önümüzdeki y l ayn uygulamay, bafl ve boyun kanseri nedeniyle radyasyon tedavisi gören hastalarda oldu u gibi, tükürük bezleri yeterli ölçüde çal flmayan insanlar üzerinde de denemeyi tasarl yor. Karolinska ekibi flimdi de Lactobacillus a çocuklarda fliddetli ishale neden olan Rotavirüs e, ve mide ülseri ve kanserinden sorumlu Helicobacter pylori ye karfl da antikor üretir hale getirmeye çal fl yor. Hastalar n yapacaklar yaln zca Lactobacillus tafl yan bir hap içerek ya da yo urt yiyerek, doktor bakterilerin midelerine yerleflmelerini sa layacaklar. Hammarström, yöntemin antibiyotik tedavisine göre hem daha etkili hem de daha ucuz olaca görüflünde. Technology Review, Ekim 2002 Çipin Koca Aya Günümüzde insanl k neredeyse teknolojiye tap n r hale geldi. Teknolojinin sembolü de hiç kuflkusuz bilgisayar. Teknolojinin amac yaflam m z kolaylaflt rmak. Yaflam m z ysa, ona kaynak veren gezegenimizi y k ma u ratarak kolaylaflt ramayaca m z aç k. Ancak görülüyor ki, fark nda olmadan yapt m z da bu. Üstelik, yaflam m z en çok kolaylaflt ran bilgisayarlar eliyle. Daha do rusu revaçta bir ekolojik terim olan aya ya da ayak izi yle. Bu kavram, kullan lan teknolojinin, tüketim ve yaflam biçiminin gezegenimizin do al kaynaklar na uygulad bask n n bir ölçüsü. Gerçi modern tasar m yla, metalik görüntüsüyle, fl kl ekran yla bir bilgisayar ayaktan baflka herfleye benziyor, ama anlafl lan hayli koca bir ayak. Bilgisayar n izini böylesine büyütense akl n za gelebilecek en küçük teknoloji ürünlerinen biri: Mikroçip. Amerikal, Frans z ve Japon enerji analistlerinin hesaplar na göre en basitinden bir bilgisayar bellek çipinin üretimi ve bilgisayar n normal ömrü süresince kullan m, çipin 800 kat a rl nda fosil yak t n kullan lmas n gerektiriyor. Çipin yaflam n n, hammaddeden, tamamlanm fl ürün haline kadar geçen tüm evrelerini hesaplayan araflt rmac lar n vard sonuç: 32 megabyte l k bir bellek çipinin 2 gram olan a rl n n, üretimi ve dört y l kullan lmas için harcanan enerjinin fosil yak t maliyeti 1.6 kilogram. Araflt rmac lar, fosil yak tlardan ayr olarak her çipin üretim ve kullan m süresince 32 litre su ve 72 gram tutar nda amonyak ve hidroklorik asit gibi toksik kimyasal madde kullan ld n hesaplam fllar. New Scientist, 16 Kas m Aral k 2002

2 B L M VE TEKN LOJ HABERLER T p Kahve fieker Hastal n Önlüyor mu? Afl r yemek, özellikle hamur ifllerine düflkünlük ileri yafllarda fliflmanl k ve halk dilinde fleker hastal diye bilinen diyabet için bir davetiye. Ancak, günde en az yedi fincan kahve içiyorsan z, risk yar yar ya azal yor. Hollanda da yap lan genifl çapl bir araflt rman n sonucu olarak ortaya ç kan bulgu, diyabet derneklerince flafl rt c ve dramatik bir geliflme olarak de erlendiriliyor. Ancak gerek t p otoriteleri, gerekse de diyabetliler dayan flma ve yard mlaflma gruplar, insanlara bol kahve için önerisi konusunda ihtiyatl davran lmas gerekti i görüflündeler. Günde bir iki fincan kahvenin sa l kla ilgili bilinen bir zarar olmasa da, baz araflt rmalar afl r kahve tüketenlerin ac ya daha duyarl, telafll olduklar n ve bir kalp hastal faktörü olarak da daha yüksek tansiyonlu olduklar n gösteriyor. Kahvenin diyabet riskini azaltt n gösteren araflt rma, Hollanda Halk Sa l ve Çevre Enstitüsü nden Ron van Dam ve ekibince erkek ve kad n üzerinde yap lm fl. Araflt rmac lar, günde yedi fincan ve üzerinde kahve içenlerin, Tip 2 denen ve yetiflkinlerde ortaya ç kan diyabete yakalanma risklerinin yüzde 50 daha az oldu unu belirlemifller. Sonucun flafl rt c yan, çok kahve içenlerin genellikle diyabet riskini art ran duragan bir yaflam sürenler olmas. Ancak, Bristol Üniversitesi nden endokrinolog Edwin Gale, istatistik bulgular n yan lt c olabilece ini, örne in, çok kahve içenlerin sa l k kontrolüne daha az gittikleri için hastal klar - n n fark nda olmayabileceklerini söylüyor. Genellikle orta yafl n üzerinde görülen diyabet, fliflmanl n artmas na paralel olarak çocuklarda ve gençlerde de s kça görülmeye bafllayan bir hastal k. Diyabet, çok fazla ciddiye al nmayan, ama oldukça tehlikeli bir hastal k. Yüksek kan flekeri düzeyleri birçok organa hasar veriyor ve ileri evrelerde körlü e ve böbrek yetmezli ine neden olabiliyor. Diyabet, bedenin insüline duyarl l n n azalmas yla bafll yor. nsülin, hücrelere kandaki fazla glukozu gidermeleri talimat n veren bir hormon. Kahvenin etkin maddesi olan kafeinin 2. Tip diyabet için akla ilk gelecek tedavi arac olmayaca aç k. Çünkü kafeinin ilk etkisi, insüline olan duyarl l düflürmek. Ancak Van Dam, kafeinin uzun dönemli etkilerinin fazla bilinmedi ine iflaret ediyor. Araflt rmac ya göre koruyucu etki, kafein de il, klorogenik asit, magnezyum ve potasyum gibi öteki kahve bileflenlerinden kaynaklan yor olabilir. Bu nedenle araflt rmac ve ekibi, flimdi de kafeinsizlefltirilmifl kahvenin uzun dönemli etkilerini incelemeye haz rlan yor. New Scientist, 16 Kas m 2002 Doktorunuz Derinizde Eritropoietin ya da interfereon gibi proteinler hastal klarla savaflta güçlü araçlar da, bunlar s radan enjektörlerle olsun, bedene yerlefltirilen pompalarla olsun hedefe istenildi i gibi ulaflt rmak kolay de il. Israil de Medgenics adl bir firma, soruna çözüm bulmufl: Biyopompa. Araç ucuz; üstelik miktar da neredeyse s - n rs z. Kullanmas da kolay. Çünkü kendi deriniz. Afl r ya da eksik doz sorunlar da ortadan kalk yor; çünkü istedi iniz protein ilac n hem kendi üretiyor, hem de istenilen doza ayarlanabiliyor. Megdenics in biyopompas, hastan n derisinden al nan kibrit çöpü boyutlar nda bir flerit. Araflt rmac lar bu deri parças n al p mikro-organ diye adland r lan 400 mikrometre kal nl nda parçalara bölüyorlar. Daha sonra gen mühendisli i yöntemiyle bu parçalara, hastan n kullanaca proteini ürettiriyorlar ve günlük üretim miktar n izliyorlar. Bir hafta sonra da yaln zca hastaya gerekli toplam dozu üretebilecek say da mikro-organ tedavi gerektiren bölgeye naklediliyor. Bu biyopompalar normal olarak birkaç ay süreyle düzenli dozda protein üretebiliyor ve istendi i anda da bedenden ç kart labiliyor. Hayvan deneylerinde baflar l sonuçlar alan flirket insan deneylerine önümüzdeki y l bafllamay planl yor. fiirket, ayr ca befl y l içinde de doktorlara, hastalar için gereken ayarl biyopompa yapma olana verecek otomatik kitleri de befl y l içinde piyasaya ç kartmay umuyor. Technology Review, Ekim 2002 Aral k

3 B L M VE TEKN LOJ HABERLER Biyoloji En yi Arkadafllar m z Dünya Turunda Karda k flta çektiklerimizi paylaflan, kaderimize ortak olan, k zaklar m za kofltu umuz, önce ma aralar m z, sonra evlerimizi bekleyen sad k dostlar m z iyi tan yor muyuz? Anlafl lan, pek de il. Çünkü M s r kral mezarlar ndaki hiyerogliflerin düflündürdü ünün aksine, köpekler ilk kez Ortado u da de il, Do u Asya da evcillefltirilmifl. Üstelik tek bir kurttan de il, birço undan. Arkadafll m z n bafllad tarihse, bundan y l öncesi. Avrasya k tas nda yaflayanlar için bir haber daha. Yeni Dünya daki köpeklerin atalar da bizim evcillefltirdiklerimiz. Bütün bunlar, Science dergisinde yer alan iki araflt rman n özeti. sveçli araflt rmac lar n imzas n tafl yan çal flmalardan biri Avrasya köpekleri, ötekiyse Amerika k tas ndaki Akbabalar Ölmesin ABD de do al hayat koruma gönüllüleri yasl. Nedeni, nesli h zla tükenmekte olan Amerikan Akbabalar n n yeniden ço almas n sa lamaya yönelik bir köpeklerle ilgili. Araflt rmac lar n vard ilginç bir sonuç da, neredeyse boyu bir metreyi aflan "Büyük Danimarkal " ile 5-10 cm boylu Chihuahua aras ndaki fark n genetik temelli olmad, yaln zca son 500 y l süresince seçici çiftlefltirme sonucu ortaya ç kan tür patlamas n n uç örne i oldu u. Peki, insanlar köpeklerle böylesine yak nl k kurma gereksinimini nereden duymufl? Yeni Dünya köpekleri üzerine araflt rma yapan Uppsala Üniversitesi nden Carles Vila ya göre bunun nedeni çok aç k de il; ama dostlar m z n böylesine ço almalar, böylesine çeflitlenmeleri ve dünya üzerinde böylesine yay labilmeleri için insanlara çok önemli bir hizmet yapm fl olmalar gerekli. Vila, bu hizmetin, avlanmay kolaylaflt rmak olabilece i gibi, Yeni Dünya dahil yeni yerleflim yerlerine göçte insanlara yard m etmek program çerçevesinde do al ortamda do an ilk üç akbaba yavrusunun ölmüfl bulunmas. Araflt rmac lar, California daki Los Padres Ulusal Orman nda do an ve ilk uçufllar n yapmalar - n n beklendi i s rada ölen befl ayl k yavrular n ölüm nedenlerini belirlemeye çal fl yorlar. Asl nda ikisinin ölüm nedeni kesin gibi. Yavrular n birinin dokular nda afl - olabilece i görüflünde. Stockholm Kraliyet Teknoloji Enstitüsü nden Peter Savolainen se Asya, Avrupa ve Amerika n n Arktik bölgelerinde yaflayan kurtlardan al nm fl DNA örneklerini incelemifl. Savolainen ve ekibinin vard sonuç, bütün köpeklerin ortak bir genetik havuzdan kaynaklanmas na karfl l k, çeflitlili in en fazla Do u Asya da görüldü ü. Araflt rmac lara göre bu, köpeklerin ilk önce burada evcillefltirildi inin bir göstergesi. Ayr ca genetik araflt rmalar, Do u Asya da yaflayan insanlar n ayn de il, çok farkl kurt soylar n evcillefltirdi ini, bunun da evcilleflmenin rastlant sal de il bilinçli bir eylem oldu unu gösteriyor. Üçüncü bir araflt rmaya göre de kurtlar ve flempanzelerin aksine yetiflkin ve yavru köpekler, insanlar n sakl yiyeceklerin yerini gösteren iflaretlerini ola anüstü bir isabetle kavr yorlar. Araflt rmac lara göre bu, evcillefltirme sürecinde kazan lm fl bir yetenek olabilir. Kayna ysa insanlar n bilinçli bir biçimde zeki köpekleri üretmeleri olabilece i gibi, insanlarla iç içe yaflaman n do al bir sonucu da olabilir. Science, 22 Kas m 2002 r miktarda bak r bulunmufl. Birininse, ana ve babas n n tafl d hediyeler yüzünden öldü ü san l yor. Hayvan n midesinde bir düzine flifle kapa-, ayr ca plastik ve cam parçalar bulunmufl. Ziyaretçilerin dikkatsizce çevreye att klar bu gibi göz al c çöplerin do al yaflama verdi i zararlar, böylece daha iyi ortaya ç k yor. Araflt rmac lar üçüncü yavrunun ölüm nedenini belirlemeye çal fl yorlar. Amerikan akbabalar ndan do ada yaln zca yedi aile kald san l yor. Science, 8 Kas m Aral k 2002

4 B L M VE TEKN LOJ HABERLER Fizik Laboratuvarda Astrofizi e Do ru ngiliz Fizikçiler, dünyan n manyetik alan ndan yaklafl k 1 milyar kat daha güçlü manyetik alanlar Varl m z n Gizini Nötrino mu Çözecek? Kozmologlar, evrendeki helyum bollu uyla ilgili ölçümlerden (evrendeki normal maddenin %25 i) hareket ederek, her proton için yaklafl k 10 milyar foton bulundu u sonucunu ç kart yorlar. Evrenin bafllang ç anlar ndaysa protonlarla antiprotonlar n eflit miktarda bulundu u, ancak bunlar n birbirlerini giderek yoketti i düflünülüyor. Ve parçac klar n bozunmas ndan sorumlu zay f çekirdek kuvvetinin maddeye ve karfl maddeye davran fl nda 1/10 milyar düzeyinde temel bir asimetri nedeniyle bugüne kadar ayakta kalmay baflaranlar antiprotonlar de il, protonlar. Parçac k fizi indeki madde ve etkileflimleri betimleyen standart model, bu asimetriyi CP (Yük-eflleniklik) ihlali olarak aç kl yor. Bu, parçac klar aras ndaki etkileflimde bir parçac n elektrik yükünün laboratuvarda oluflturmay baflard klar n aç klad lar. Londra daki Imperial College ve Rutherford Appleton Laboratuvar ndan araflt rmac lar n yo un bir plazmay son derece k sa tersine çevrildi inde de özelliklerini korumas (C) ve iki parçac n koordinatlar n n de iflti inde de (birbirlerinin yerine kondu unda) özelliklerinin ayn kalmas (Parite- P) ile ifade edilen matematiksel bir tan m. Standart Model, yük-parite efllenikli inin K ve B mezonlar denen parçac klarda nas l ve hangi lazer atmalar yla (pulse) bombard man ederek oluflturduklar manyetik alan, tepe noktas nda 1 Gigagauss büyüklü ü yaklafl yor. Gezegenimizin manyetik alan n n büyüklü üyse yaln zca 1 gauss. Süper güçteki manyetik alan, Rutherford Appleton Laboratuvar ndaki VULCAN lazer kayna ndan, yo un bir plazmaya süresi yaln zca birkaç pikosaniye olan at mlar gönderilerek oluflturulmufl (1 pikosaniye, saniyenin trilyonda biri). Araflt rmac lar, önümüzdeki y llardaki teknolojik ilerlemelerin lazerlerin tepe fliddetini daha da art raca ve böylece daha güçlü manyetik alanlar n deneysel olarak oluflturulmas na olanak tan yaca konusunda umutlular. Böylesine güçlü alanlar da nötron y ld zlar n n ve beyaz cücelerin atmosferleri gibi uç koflullar laboratuvarlarda oluflturarak astrofizik modellerin s nanmas na olanak sa layabilecek. Amerikan Fizik Enstitüsü Bülteni, 20 Kas m ölçülerde ihlal edilebilece ini deneyler sonucu belirlemifl durumda (Bkz: Borçlu Oldu umuz De er, Bilim ve Teknik say 418 [Eylül 2002], s.7). Ancak baryonlar n (proton ve nötronlar) fazlal n n nereden kaynakland sorusu modelde hala aç k. fiimdiyse Japonya n n Hiroshima ve Niigata Üniversiteleriyle Kore deki Seul Ulusal Üniversitesi nden araflt rmac lar, proton fazlal n n en az ndan bir k sm n n, baz modellerde bildi imiz elektron, müon ve tau nötrinolar na ek olarak varl öngörülen a r nötrinolar n bozunmas sonucu ortaya ç km fl olabilece ini öne sürüyorlar. Fizikçiler, bu öngörü için antinötrinolardan biraz daha fazla olmas gerekti i görüflündeler. Bu ihlalin de gerçekten var olup olmad n n önümüzdeki y llar için planlanan yeni nötrino sal n m deneylerinde ortaya ç kabilece i düflünülüyor. Amerikan Fizik Enstitüsü Bülteni, 20 Kas m Aral k 2002

5 B L M VE TEKN LOJ HABERLER Gökbilim Göz Aç p Kapay ncaya Kadar Jüpiterler Gezegenlerin, oluflma sürecindeki y ld zlar n çevresindeki gaz ve toz diskinde ortaya ç kt bilinmekle birlikte, özellikle dev gaz gezegenlerinin oluflma süreci fazla aç k de il. Günefl Sistemimiz temel al narak yap lan modellemelerde flimdiye kadar Jüpiter ve Satürn gibi gezegenlerin muazzam kütlelelerini bir milyon y l aflan sürelerde kazand klar öngörülüyordu. Yayg n gezegen oluflum modellerine göre dönen diskteki gaz ve toz önce madde topaklar na dönüflüyor, bunlar da birleflerek dev gezegenlerin merkezlerini oluflturuyor. Modellerde bu sürecin yaklafl k bir milyon y l sürdü ü, bunun ard ndan ayr ca bir 1-10 milyon y l süreyle bu gezegenlerin büyük gazdan mantolar n oluflturduklar öngörülüyor. Ancak, son y llarda Günefl Sistemi d fl nda 100 kadar gezegenin keflfedilmesi, modelle ilgili sorunlar ortaya koydu. Keflfedilen gezegenlerin neredeyse tamam 1-10 Jüpiter kütlesinde gaz devleri. Bu, gezegen oluflumunun evrende yayg n bir süreç oldu unun göstergesi. Ancak gözlemlerle do rulanan bir gerçek de, bu gaz ve toz disklerinin, çevredeki büyük kütleli, genç ve s cak y ld zlar n yayd fl n m nedeniyle k sa bir sürede da lmalar. Bunun da anlam, büyük kütleli gaz gezegenlerinin oluflabilmek için ellerini çabuk tutmalar gere i. Bu gere i dikkate alan gökbilimcilerin yeni inan fllar na göre bir gaz gezegen çok k sa sürede oluflamazsa, hiç oluflamaz. Yeni görüflü savunan gökbilimciler, öngörülerini yeni ve oldukça gelifltirilmifl bir matematik modele dayand r yorlar. Bu modelle gerçeklefltirilen simulasyonlarda, gaz ve toz diski, oluflma sürecindeki y ld z n çevresinde yaln zca birkaç tur att ktan sonra parçalanmaya bafll yor ve bu parçalar içinde meydana gelen topaklar h zla olufluyor ve bunlar da çevreden h zla gaz çal p gaz gezegenlerinin üzerindeki buhar örtülerini meydana getiriyor. Sonuçta da gaz gezegenlerinin oluflum süreci ötedenberi düflünüldü ü gibi milyonlarca y l de il binlerce, hatta yaln zca yüzlerce y l al yor. Science, 28 Kas m 2002 Gökbilimde Büyük...Daha Büyük...Çok Büyük... Gökbilimde uzay teleskoplar evrenin s n rlar n gözlemeye haz rlan rken, yeryüzünde de çaplar giderek büyüyen optik ve radyoteleskoplar, yarat c teknolojilerin yard m yla daha çok fl k ve bilgi topluyorlar. Optik teleskoplar içinde k sa dönemde en büyük olmaya aday, Caltech Extremely Large Telescope (CELT). California Teknoloji Enstitüsü taraf ndan tasarlanan ve gönüllü katk larla infla edilmesi planlanan CELT, toplam 30 metre çap nda, bilgisayarlarla yönlendirilerek atmosferin bozucu etkilerini giderecek herbiri 1m çap nda 1080 aynadan oluflacak (sa da). Radyoteleskopi alan ndaysa VLT adl hareketli dizgenin (solda) pabucunu dama atacak olan bir tasar mla gene optik teleskoplardaki bileflik göz konseptini temel alan bir tasar m. fiili nin Atacama Çölü nde kurulmas planlanan ve çok say da küçük çanaktan oluflacak dizgenin toplam geniflli i 1 km olacak. Gökbilimciler, bu yeni ve güçlü araçlarla çok uzak evren bölgelerindeki gökadalar n yüksek çözünürlüklü görüntülerini elde etmenin yan s ra, yak nlar m zda Dünya benzeri gezegenler belirlemeyi de umuyorlar. CELT 10 m çapl VLT CELT Aral k

6 B L M VE TEKN LOJ HABERLER Gezgin Karadeli in Söyledi i Süpernova patlamas, dev y ld z n çöken merkezinin oluflturdu u karadeli i büyük bir h zla uzaya f rlat yor. Karadelik, ç kt uzun yolculuk s ras nda güçlü kütleçekimiyle, yem olarak yafll bir y ld z yakal yor. Süpernova patlamas art Günefl ten 4 ya da 15 kat daha a r y ld z kütleli bir karadeli in temsili resmi.

7 B L M VE TEKN LOJ HABERLER Gökadam z Samanyolu nun diskinden ak l almaz bir h zla geçip gitmekte olan bir gezgin karadelik, y ld z kütleli karadeliklerin süpernova patlamalar n n ürünü oldu u yolundaki görüfl için olas en iyi kan t oluflturuyor.gro J diye tan mlanan ve Akrep tak my ld z nda bulunan karadelik saatte km h zla yol al yor. Karadelikler, muazzam kütleçekimleriyle fl bile olay ufuklar n n içinde hapsettiklerinden varl klar ancak dolayl yollardan anlafl labiliyor. H z, çevresindeki y ld zlar n h z n n dört kat olan GRO J da kendini yan nda tafl d yol az ile belli ediyor.bu da Hubble Uzay Teleskopu nun hareketini gözledi i, karadelik çevresinde dolanan yafll bir efly ld z. Karadelik eflinden sürekli olarak madde çal yor ve bu madde karadeli in içine düflmeden önce s n p güçlü X- fl nlar yay yor. Bu kütle aktar m diski nin dönme ekseninden, z t yönlerde madde ve fl n m sütunlar f flk r yor. Bu olgu, genellikle gökadalar n merkezlerinde bulunan milyon, hatta milyarlarca Günefl kütlesindeki süperdev karadeliklerde gözlemlendi inden, GRO J ender görülen ve mikrokuasar denen y ld z kütleli bir karadelik s n f na ait say l yor. Karadelik, bu büyük h z n nas l kazanm fl? Gökbilimcilere göre bu h z asimetrik bir süpernova patlamas n n miras. Gökada diskinin iç k s mlar nda dev kütleli bir y ld z n k sa ömrünü tamamlamas ndan sonra çöken merkez sonsuz yo unlukta bir matematiksel noktaya dönüflürken, çok fliddetli bir flok dalgas (süpernova patlamas ) y ld z n d fl katmanlar n uzaya saçm fl ve merkezdeki karadeli e de güçlü bir ilk h z vermifl. NASA Bas n Bülteni, 18 Kas m 2002 GRO J , Samanyolu diskinin merkeze yak n bir bölgesinde, Akrep Tak my ld z alan nda yolculu unu sürdürüyor. Küçük resimde, bölgenin daha yak n görüntüsü veriliyor.sol altta, Samanyolu nun merkez bölgesi yer al yor.

8 B L M VE TEKN LOJ HABERLER GRO J adl karadeli e efllik eden y ld z n, Samanyolu içindeki yeri (k rm z daire). Ok, karadeli in y l sonra varaca yeri gösteriyor. Samanyolu nun Yay Tak my ld z bölgesinde kal n gaz ve toz bulutlar yla perdelenen merkezinde, Sagittarius A* ad verilen, olay ufkunun çap, yaln zca kendi Günefl Sistemimizin çap kadar olan 2,6 milyon Günefl kütlesinde bir dev karadelik bulundu unu gösteren güçlü kan tlar var. Karadeli in varl, çevresindeki y ld zlar n ola anüstü h z ndan anlafl l yor. Ancak, son bulgular karadeli in, yeterli yiyecek bulamad için çok az fl ma yapan bir uyku durumunda oldu unu gösteriyor. Bir Karadeli in Öyküsü Efl y ld z X- fl nlar Aktar m diski Karadelik Çöken bir gaz ve toz bulutunun merkezinde 25 Günefl kütlesinde bir y ld z oluflmaya bafll yor. 5 milyon km yar çap 50 milyon km yar çap O s n f, k sa ömürlü, s cak, Merkezinde mavi y ld z. Merkezinde 10 1 milyon y l süreyle milyon y l kadar hidrojen helyum yak yor. yak yor (helyuma çeviriyor). Karadelik, süpernova patlamas s ras nda bir hareket kazanm flsa, gökada içinde, milyonlarca hatta milyarlarca y l sürebilecek yolculu una bafllar. Yolculuk s ras nda yak n ndan geçti i bir y ld z kütleçekimiyle yörüngesine hapseder ve zoraki eflinden kütle çalmaya bafllar. Bazen de gezgin bir y ld z, sabit karadeli in yak nlar na sokularak, av olur. Karadeli in av ndan kopard madde (gaz bulutu), bir kütle aktar m diski oluflturarak yavafl yavafl karadeli in olay ufku içine girerek yutulur. Bundan önce, karadelik yak nlar ndaki disk bölgesinde bulunan madde parçac klar ola anüstü h z ve s cakl a eriflerek, güçlü X- fl nlar yayar ve karadeli in varl bu dolayl iflaretle belirlenir Y ld z kütleli karadelik. Olay ufku deli in kütlesine ba l olarak 10 km yar çap nda ya da daha genifl olabiliyor. Demirle nükleer tepkime süremedi inden merkez çöküyor ve süpernova patlamas meydana geliyor. E er çökme sonunda merkez 3 Günefl kütlesinden a r kal rsa, çökerek karadelik oluflturuyor. 700 milyon km yar çap 1000 y l süreyle Merkez karbon, neon, oksijen daha sonra silikon yak yor ve sonunda demire dönüflüyor. 12 Aral k 2002

9 B L M VE TEKN LOJ HABERLER Samanyolu nun ve gezgin karadeli in izledi i rotan n temsili resmi. Samanyolu, en az 100 milyar y ld z bar nd ran büyük bir sarmal gökada. Yafll y ld zlardan oluflan küçük bir merkezi topa ve genç y ld zlar içeren üç büyük sarmal kolu bulunuyor. Topa n merkezinde, hemen tüm gökadalarda oldu u gibi dev kütleli bir karadelik bulunuyor. GRO J n ve efl y ld z n n Hubble Uzay Teleskopu taraf ndan saptanan görüntüsü. GRO J sisteminin yak n çizimi. Karadeli in eflinden çald gaz n oluflturdu u kütle aktar m diskinden, disk düzlemine dik ve z t yönlerde f flk ran madde sütunlar görülüyor. Ifl k h z na yak n h zlarda çok uzak mesafelere kadar ç kan bu madde sütunlar n n, aktar m diskinde oluflan manyetik alanlarca püskürtüldü ü düflünülüyor.

10 Antimadde Yar fl k ran k rana Evreni kateden uzay gemilerinin yak t olarak bilimkurgunun vazgeçilmez kliflesi olan antihidrojen, laboratuvarda kontrollü olarak üretilmeye baflland. Ancak Avrupa Parçac k Fizi i Laboratuvar CERN de yar flan iki rakip ekibin hedefi daha dünyevi. Birkaç ay aral kla de iflik yöntemlerle ayn baflar ya imza atan ATHENA ve ATRAP ekiplerinin amac, antihidrojenin içsel özelliklerini inceleyerek bunun getirece i muhakkak olan Nobel ödülünü almak. Hidrojen, tümüyle Büyük Patlama da yarat - lan ve evrende en bol bulunan madde. Hidrojen, ayn zamanda en basit atom yap s na sahip bulunma ve en hafif element olma özelliklerini tafl yor. Hidrojen atomu, yaln zca tek bir proton ve onun çevresinde dönen tek bir elektrondan olufluyor. Parçac k fizi inin baflar l kuram Standart Model e göre, her madde parçac - n n, temel özellikleri ayn, ancak elektrik yükü ters olan bir karfl madde parçac bulunuyor. Pozitif elektrik yükü tafl yan protonun karfl parçac, negatif yüklü antiproton. Elektrik yükü negatif olan elektronun karfl parçac - ysa, bunun pozitif yüklü kardefli olan pozitron. Gelgelelim, bu kardefllik laf n gelifli. Bir kere bunlar birbirlerine son derece düflman. Bir araya geldiklerinde hemen birbirlerini yokediyorlar. Büyük Patlama da eflit miktarda yarat lm fl olan madde ve karfl madde aras ndaki kavga hemen ilk anlarda bafllam fl ve hemen sonuçlanm fl. Dört temel do- a kuvvetinden biri olan zay f çekirdek kuvvetinin taraf tutmas yla kavgadan çok küçük bir farkla madde üstün gelmifl. Evreni dolduran tüm madde, gökadalar, y ld zlar ve biz canl lar, varl m z maddenin bu çok küçük fark na borçluyuz. Karfl maddeyse do ada en az ndan bildi imiz evrende- bulunmuyor; ancak parçac k çarp flmalar ya da bozunmalar nda k sa süreyle ortaya ç k p yok oluyor. Fizikçiler evrenin resmini tam olarak oluflturabilmek için uzun y llard r bu madde fazlal n n nas l ortaya ç kt n çözümlemeye çal fl yorlar. Standart Modele göre madde parçac klar n n elektrik yükünün de iflmesi halinde öteki özelliklerinde hiçbir de iflme olmamas gerekir (Charge Conjugation ya da Yük Birli i, k saca C). Yine parçac klar n koordinatlar n de ifltirseniz, üsttekini alta alttakini üste getirseniz, sa a bakan sola çevirseniz, özelliklerinin de iflmemesi gerekir Evrendeki Asimetrinin Peflinde Tümüyle simetrik bir evren, bofl bir evren olurdu. Çünkü eflit miktardaki madde ve karfl madde, birbirini yok ederdi. fiimdiki bilgilerle görünen o ki, madde, evrende daha fazla. Fizikçilerse, asimetriyi aç klamak için parçac klar n davran fllar ndaki küçük farkl l klar n peflindeler. 1 MADDE ve KARfiIMADDE Bilimadamlar, parçac klar birbirleriyle çarp flt rarak enerji patlamalar oluflturabiliyorlar. Bu tür patlamalarla hem madde hem de karfl madde oluflabiliyor. ENERJ KARfiIPROTON (KARfiIMADDE) Protonun karfl parçac Kütle ayn, ancak z t yük tafl yor. Bir parçac k ve onun karfl parçac, karfl laflt klar nda birbirlerini yok ederler; çarp flma enerjisiyse fl n ma dönüflür. Madde Proton (Madde) Yok olufl Saf bir enerji durumundan kaynaklanan Büyük Patlama da parçac k ve karfl parçac klar n ayn miktarda ortaya ç kt ve daha sonra bunlar n birbirini yok etti i düflünülüyor. Karfl Madde Büyük Patlama Ancak, evren maddeyle dolu oldu una göre, maddenin lehine, onun üstün gelmesini sa layan bir dengesizlik olmal Madde (Parity Inversion ya da eflleniklik tersinmesi, k - saca P). Parçac klar zamanda ileri ya da geri gitse de özelliklerinin de iflmemesi gerekiyor (Time Reversal ya da Zaman Tersinmesi, k saca T). Bu üçüne birlikte CPT de iflmezli i deniyor. Yani bu üç özelli in birlikte ifllemesi halinde ayn fizik kurallar n n geçerli olmas gerekiyor. Ancak Standart Model de herfley kitab na uygun gitmiyor. Bunun en aç k kan t, maddenin, yani bizlerin varl. Bilinen dört temel do a kuvvetinden üçü için (atom çekirdeklerinin içindeki parçac klar ba layan fliddetli çekirdek kuvveti, çekirdeklerle elektronlar ba layan, yani atomla- Madde Karfl Madde B mezonlar Bu dengesizli i aç klamak için gelifltirilen kuramlar madde ve karfl maddenin davran fllar ndaki farkl l klar üzerinde yo unlafl yor. Bu farkl l klar aras nda madde ve karfl maddenin bozunma h zlar ndaki küçük farkl l k da bulunuyor. Madde ve karfl madde aras ndaki farkl l klar belirleyebilmek için araflt rmac lar elektronlarla, bunlar n karfl parçac klar olan pozitronlar çarp flt r yorlar. Elektron B mezonlar ve karfl B mezonlar çarp flma ürünü olarak ortaya ç kan ender parçac klar. Bunlar k sa sürede çeflitli parçac klara bozunuyorlar. Karfl B mezonlar Karfl Madde Pozitron B mezonlar ve karfl B mezonlar çok küçük farkta h zlarla bozunabildiklerinden, araflt rmac lar bunlar n milyonlarcas n üretip bu fark de erini bulmaya ve bu sayede evrendeki dengesizli in s rr n çözmeye çal fl yorlar. Bozunma B mezonlar 14 Aral k 2002

11 zitif elektrik yüklü pozitronlar tek olarak gördükleri vadi (potansiyel kuyusu) içinde tutulurken, antiprotonlar da kendi vadileri (potansiyelleri) içinde ileri geri gidip gelerek pozitron bulutunun içinden geçiyorlar. Bu gelifl gidifller s ras nda da arada antiprotonlar n birkaç, bir pozitronu yakalay p yörüngesine alarak bir antihidrojen oluflturuyor. Buraya kadar ifller rakip ekipler için ayn yolda ilerliyor. Farkl l ksa, antihidrojenlerin belirlenmesinde. Yar fl Eylül ay nda kazanan AT- HENA ekibinin antihidrojenleri belirleme yöntemi dolayl. Ayr ca elde edilen antiatom say s da görece s n rl. Bir antiproton bir pozitron yakalad - nda, ters elektrik yükleri birbirini götürdü ünden, oluflan yüksüz antiatom art k manyetik alanlarca tutulam yor ve tuzak d fl na kaç yor. Daha do rusu kaçam yor; çünkü hem antiproton hem de pozitron, tuzak duvar ndaki madde karfl l klar yla (proton ve elektron) etkileflerek yok oluyorlar. Antiproton-proton yokoluflunda ortaya üç adet pion adl parçac k ç k yor. Bu pionlar, tuza çevreleyen çok katl bir dedektörün iç bölümünde bulunan silikon bant dedektörlerinin iç ve d fl duvarlar n geçerken, ayr ayr saptan yorlar. ç ve d fl duvarlardaki izler birer çizgiyle birleflti indeyse proton-antiproton çarp flmas n n gerçekleflti i nokta belirleniyor. Antiprotonlar n yörüngesindeki pozitronlar da kendi düflman kardefli elektronla giriflti i ortak intiharda yok oluyor. Bu yokoluflun kan t da ters yönlerde ç kan, 511 Kev (kiloelektronvolt) tipik enerjisinde bir gama fl n foton çifti. Bu fotonlar da dedektör silindirinin d fl k sm nda bulunan sezyum-iyodür kristallerinden geçerken, saç l p fl ma yaparak belirleniyorlar. ATRAP ekibiyse, önde götürdü ü yar fl son anda kaybetmenin buruklu u içinde. Ama ilk finifl çizgisini rakibinden bir ay sonra geçmifl olsa da, temel hedef olan antihidrojen tayf n n incelenmesine daha yak n oldu u görüflünde. Antihidrojen tayf, Standart Modelin öngörülerine gör bir arada tutan elektromanyetik kuvvet ve y ld zlar n, gezegenlerin gökadalar n da lmamas n sa layan kütleçekim kuvveti) bu simetrinin varl - geçerli. Ne var ki, atomlar n bozunmas na yol açan zay f çekirdek kuvveti sorunlu. CP ihlali denen bu simetri bozulmas, zay f etkileflimde kendini gösteriyor. K ve B mezonlar denen ve kendileri ile karfl madde karfl l klar aras nda gidip gelen parçac klarla yap lan deneylerde zay f kuvvetin, sürekli evsahibi tak m n lehine düdük çalan bir hakem gibi, madde lehine karar verdi i görülüyor. Araflt rmac lar, bu ihlalin de erini bile saptam fl bulunuyorlar. Sorun da bu de erden kaynaklan yor. Bu de- er son derece küçük ve evrende maddenin hakimiyetini tek bafl na aç klayam yor. Bu nedenle fizikçiler, mezonlar yerine, baryon denen, proton ve nötron gibi s radan maddelerde bu simetrinin var olup olmad n gözlemek istiyorlar. Örne in bir kütleçekim alan nda bir baryonla antimadde karfl l n n ayn h zla düflüp düflmedi inin bilinmesi gerekiyor. Bu ve karfl maddenin baflka özelliklerinin belirlenmesi için fizikçiler y llard r birilerinin, hidrojen gibi en basit ve en hafif karfl - madde elementi olan anthidrojeni oluflturup, incelenmeye uygun düzeyde bir h z ve s cakl a düflürmesini bekliyorlard. flte CERN deki rakip ekipler, bilime biraz ayk r düflen keskinlikte bir rekabetle ve yarat c yöntemlerle bu ifli baflarm fl bulunuyorlar. Gerçi antihidrojen, ilk kez elde edilmiyor y l nda önce CERN de baflka bir ekip dokuz adet antihidrojen atomu elde etmeyi baflarm fl, daha sonra da CERN in bafl rakibi olan ABD deki Fermi Ulusal Laboratuvar antihidrojen oluflturmufltu. Bir antiproton demetinin a r metalden bir hedefe çarpt r lmas sonucu, ortaya elektronlarla birlikte bir miktar pozitron da ç - k yor ve bunlar n birkaç, ana antiprotonla ayn yönde ve ayn h zda yol almas kofluluyla antiprotona yakalan p yörüngesine yerlefliyordu. Ancak böyle oluflan antihidrojenin özelli i, fl k h z - na yak n h zda yol almas yd ki, bu da araflt rmac lara kendisini inceleme olana tan m yordu. CERN deki yeni deneylerin sonunda elde edilen karfl atomlar n özelli iyse, araflt rmaya elverecek yavafll k ve so- uklukta olmalar ; bir de oldukça fazla miktarlarda elde edilebilmeleri. Bu ifl için yar flan CERN ekiplerinden, karfl - madde atomlar n so utan, yavafllatan ve tuzaklayan teknolojileri gelifltirenin ATRAP ekibi olmas - na karfl n, bunlardan yararlanarak ipi geçti imiz Eylül ay nda ilk gö üsleyen ATHENA oldu. Her iki ekip de, antiproton demetinin h z n düflürmek için ATRAP taraf ndan gelifltirilen antiproton yavafllat c s ndan, bunlar so utup tuzaklamak için de gene ATRAP n damgas n tafl yan ve Penning tuzaklar diye adland r lan elektromanyetik silindirlerden yararland lar. Antiproton yavafllat c s nda önce h zlar fl k h z n n onda birine düflürülen antiproton demeti, daha da yavafllat l p tuzaklanmak üzere ince bir alüminyum folyo tabakas ndan geçirilerek bir Penning tuza na ATHENA ekibinin deneyinde ortaya ç kan antihidrojenin dolayl kan tlar : Penning tuza içinde oluflan, antihidrojen tuzak çeperinde maddeyle etkileflerek yok oluyor (sar y ld z). Antiprotonun, protonla etkileflmesi sonucu 3 adet pion ortaya ç k yor ve dedektörün iç kesimindeki silikon bantlar n iç ve d fl nda belirleniyor (yeflil daireler). Bu daireleri birlefltiren do rular, çarp flman n oldu u yeri gösteriyor. Antiproton çevresinde dolanan pozitronun, bir elektronla etkileflmesi sonucu oluflan gama fl n fotonlar ysa, d fl dedektördeki sezyum iyodür kristallerinde saç larak fl ma yap yor (yeflil çizgiler). al n yor ve mutlak s cakl n (-273,15 C) birkaç derece üzerine kadar so utuluyor. Bu silindirlerin içinde elektromanyetik alanlar antiprotonlar silindir duvar na de meyecek (dolay s yla duvardaki protonla çarp fl p yok olmayacak) biçimde hapsederken, elektrik alanlar da silindir ekseni CERN deki ATHENA deneyinde ortaya ç kan antihidrojen atomunun dolayl belirtileri. Antiprotonlar Pozitronlar Enerji sönümlendirici Antiprotonlar Afla Penning tuza Antiprotonlar Penning tuza n n merkezi yonizasyon kuyusu 3 kat fl ma fiberi yonizasyon kuyusu Tuzak Pozitron birikmesi Pozitron Yukar Dönen elektrod do rultusunda tutuyor. Radyoaktif sodyum-22 izotopunun do al bozunumu sonucu ortaya ç kan pozitronlar da ince bir kat neon levhaya çarpt r l yor. Levhan n daha dar bir enerji aral yla yeniden yay nlad pozitronlar, daha sonra gaz molekülleriyle etkileflip so utulup baflka bir Penning tuza na al n yor. ATHENA ekibi her befl dakikal k döngüde 150 milyon pozitron tuzaklamay baflarm fl. Daha sonra, birinde antiproton, birinde de pozitron tutulan bu Penning tuzaklar bir kar flt rma tuza n n iki ucuna yerlefltiriliyor. Bu tuza n özelli i de ortas nda iki farkl elektrik potansiyeli bulunmas. Pozitronlar n gözüyle bu tuzak, iki tepeyle çevrelenmifl bir vadi; antiprotonlar n gözüyleyse bir tepeyle ayr lm fl iki vadi. Po- Aral k

12 Fanteziden Gerçe e Do ru Uzay gemilerine karfl madde itkisi, yak n gelecek için bir bilimkurgu fantezisi olarak kalmaya mahkum görünüyor. Pennsylvania Eyalet Üniversitesi ICAN-II motoru araflt rmac lar, gelifltirdikleri bir antimadde bitki Nükleer yak t topu tasar m. Araflt rmac lar, antiprotonlar n, atomun yon topu parçalanmas na yol açt n keflfettiler. Bilinen nükleer fisyon, bir uranyum kalpten çevresindeki kimyasal yak ta yaln zca s Antiproton topu transfer ederken, antiprotonun katalize etti i mikrofisyon, çekirdek parçalanmas tepkimelerinin tüm enerjisinin itki için kullan lmas na olanak sa l yor. Sonuçta gezegenleraras insanl seferlerde kullan labilecek daha rand manl bir motor ortaya ç k yor. Pennsylvania Eyalet Üniversitesi nde tasarlanan ICAN-II uzay arac böyle bir motorla Mars a insanl uçufl için planlanm fl. Uzay arac, yaln zca 140 ng (nanogram) karfl madde ile 30 gün çal flacak bir motorla tasarlanm fl. re hidrojenle ayn olmal. Ama e er de ilse, fizi- in temel ilkelerinden biri olan CPT simetrisini bir kenara atmak gerekecek. Bu da, fizikçileri atomalt parçac klar n nitelikleri ve iflleyiflleri için yepyeni bir model kurmak zorunda b rakacak. ATRAP, antihidrojenin yeterli biçimde incelenebilmesi hedefine kendini niçin daha yak n görüyor? Çünkü bir kere, antihidrojen üretimi daha yo un. ATHENA ilk olarak 100 antiatom üretti ini aç klad ktan sonra bu say y sonunda e kadar yükseltmifl. ATRAP ekibiyse, deneyde atom üretti ini aç kl yor. Sonra ATRAP, antihidrojeni farkl süreçlerden de kaynaklan yor olabilecek dolayl etkilerinden de il, do rudan, alan iyonizasyonu denen bir yöntemle belirliyor. Süreç söyle iflliyor: Tuza n merkezinde olufltuktan sonra yüksüz antihidrojen atomlar, manyetik alan n etkisinden kurtulup istedi i yere gidebiliyor. Bunlardan baz lar çevreyle etkileflip yok olurken, baz lar da iyonizasyon kuyusu denen bir bölgeye sürükleniyor. Bu bölgede güçlü elektrik alanlar, antihidrojen atomunu iyonize ediyor. Yani pozitronunu antiproton çevresindeki yörüngesinden söküp at yor. Pozitron baflka bir yere sürüklenip elektronla etkileflerek yok oluyor; antiprotonsa tuzak içindeki tuzakta hapis kal yor. Demet içinde serbest dolaflan (pozitron yakalay p nötr hale gelememifl), dolay s yla negatif elektrik yükünü koruyan antiprotonlar, tuzaktaki manyetik alandan kurtulamad klar için bu ikinci tuza a yaklaflam yorlar bile. Tuza a yakalanan antihidrojen atomlar da iyonizasyon nedeniyle pozitronlar n kaybettiklerinden, araflt rmac, iyonizasyon kuyusu içinde hapsolmufl antiprotonlar sayarak, hiçbir rastlant sal etki ya da hata pay olmadan, oluflmufl antihidrojen atomlar n n minimum say s n do ru olarak belirleyebiliyor. ATRAP yönteminin ikinci bir avantaj, pozitronu yörüngesinden koparan elektrik alan n n fliddetiyle oynayarak anthidrojen atomunun içsel (kuantum) durumu hakk nda bilgi edinilmesine olanak vermesi. Nitekim ATRAP deneyinde, yakalanan antihidrojen atomlar ndaki temel kuantum say s (n) aral nda belirlenmifl. Oysa, hidrojenin en düflük enerji düzeyi, n=1 de eriyle gösteriliyor. Bir baflka deyiflle ATRAP yöntemi, antihidrojen atomunda antiprotonun, pozitrona ne kadar güçlü ba land n da ölçebiliyor. Bu, antihidrojenle ileride yap lacak deneyler bak m ndan önemli. Çünkü, antihidrojenin tayf - n n tam olarak belirlenebilmesi için, hidrojenin n=2 enerji durumundan n=1 (en düflük enerji) durumuna düflerken ölçülen tayf nda belirlenen 100 trilyonda bir hata payl kesinli e eriflilebilmesi gerekiyor. Oysa ATHENA ve ATRAP ekiplerinin deneyleri, antihidrojen oluflumunun mekanizmas n tam olarak aç klamad gibi (ör. hangi parçac klar n de ifl tokufluyla), ATRAP deneyinde gözlenen yüksek kuantum say lar, pozitronlar n, antiprotonlar çevresinde yüksek orbitallerde doland n gösteriyor. Bu da, çekirdek ve pozitron aras ndaki ba n gevflek oldu u bir yüksek enerji durumunun iflareti. Fizikçilerin bu aflamadan sonraki ilk hedefi, bu yüksek enerji durumunun nedenini aç klayabilmek. Bir aday, üç cisim tepkimesi denen bir süreç. Bu, antiprotonun çevresinde dolanan ve ba lanma enerjisini d flar ya tafl yan fazladan bir pozitron bulunmas demek. Üç cisim tepkimesiyle oluflan atomlar genellikle yüksek enerji düzeylerinde oluyorlar, ve bunlar n en düflük enerji düzeylerine geçifl s ras ndaki özelliklerinin ölçülebilmesi için, enerjilerinin düflürülmesi gerekiyor. Bu da oldukça uzun bir zaman ald ndan, tuzaklanan antihidrojen atomlar n çevreyle etkilenip imha olmadan önce dakikalar, saatler, hatta daha uzun süreler boyunca korumay gerektiriyor. Araflt rmac lara göre de elde var olan donan mla bu ifli gerçeklefltirmek olanakl de il. Yeni deneyler için uzunca bir aray zorunlu k lan bir baflka neden de, rakip ekiplerin girifltikleri k ran k rana yar flta, ellerindeki antiproton stoklar n tüketmifl olmalar. Bu nedenle yar fl n bir sonraki aflamas ancak gelecek y l bafllayabilecek, ve görünen o ki gene fazla uzun süremeyecek. Çünkü kaynaklar n fizikte çok büyük aç l mlar yaratmas beklenen Büyük Hadron Çarp flt r c s n n 2007 y l na kadar tamamlanmas için seferber eden CERN deki bütçe k s tlamalar, antiproton yavafllat c s n n bir y l devre d fl kalmas na yol açacak. Görülüyor ki, bilimkurgu filmlerindeki uzay gemilerinin antimadde itkisi için gerçekte gereken süpertankerler dolusu antihidrojenin elde edilmesi, öyle bugünün, yar n n meselesi de il. Ancak yine görülüyor ki, tüm bu cans k c gecikmelere karfl n antihidrojen yar fl ndaki ekiplerden birinin Nobel i götürmesi yaln zca birkaç y - l n meselesi Raflit Gürdilek Kaynaklar Seife, C., Antihydrogen Rivals Enter the Stretch, Science, 15 Kas m 2002 Levi, B.G.,CERN Group Detects More than 100 Antihydrogens, Physics Today, Kas m 2002 Amerikan Fizik Enstitüsü Bülteni, 18 Eylül 2002 Amerikan Fizik Enstitüsü Bülteni 29 Ekim Aral k 2002

13 N E R E D E N E V A R G ü l g û n A k b a b a Cumartesi Toplant lar Özel Keçiören Hastanesi Halk Sa l Okulu nun düzenledi i Cumartesi Toplant lar devam ediyor. Halk bilinçlendirme ve bilgilendirme amaçl bu toplant lar n Aral k program flöyle belirlenmifl: 7 Aral k, Op. Dr. Ergün Da l o lu, "Bel A r lar ve Bel F t "; 14 Aral k, Doç. Dr. Aliye Mavili Aktafl, "Aile çi fiiddet"; 21 Aral k, Mustafa Bektafl, "K rsal Kalk nma ve Halk Sa l liflkileri"; 28 Aral k, Doç. Dr. Gelengül Haktan r, "Çocuk Cinselli i ve Bilmediklerimiz". Saat 14 te bafllayacak olan bu toplant larla ilgilenenler için: Özel Keçiören Hastanesi Ayfle Ana Toplant Salonu, Anavatan Cad. No:20 Keçiören Ankara Tel: (312) / 1122 Faks: (312) Ulusal Beton Kongresi nflaat Mühendisleri stanbul fiubesi, Ulusal Beton Kongreleri'nin 5.sini, Ekim 2003 te, stanbul'da gerçeklefltirecek. Yaflanan depremlerle birlikte önemi her geçen gün biraz daha iyi anlafl lan "Betonun Dayan kl l (Dürabilitesi)", 5. Ulusal Beton Kongresi'nin ana konusu olarak seçildi. Kongre, günümüzde yap lar n yaln zca dayan ma göre de il, dayan kl l a (dürabiliteye) göre tasarlanmas n n önemini de göz önüne alarak, beton ve hammadeleri olarak çimento, agrega ve katk lar n dayan kl l k aç s ndan teknolojisini, kalitesini, verimlili ini, kullan m alanlar n ve ilgili standartlar ele almay amaçl yor. Bildiri say s na ve benzeri etkinliklere ba l olarak kongrenin 3 veya 4 gün sürece i düflünülmekte. lgilenenler için: Halkbilim Müzecili i Sempozyumu Türkiye de Halkbilim Müzecili i ve Sorunlar Sempozyumu ve Türk Halkbilimi Müzesi ne Do ru Sergisi, Aral k ta, Gazi Üniversitesi Mimar Kemalettin Konferans Salonu nda, ve sergi de ayn tarihlerde Rektörlük Sergi Salonu nda gerçeklefltirilecek. Sempozyum, Gazi Üniversitesi Türk Halkbilimi Araflt rma ve Uygulama Merkezi nce, halkbilim müzelerinin ülkemizde kurulmas n n önündeki bilimsel ve kurumsal altyap sorunlar n tart flmak, çözüm önerileri ve uygulama alanlar oluflturmak amac yla düzenleniyor. lgilenenler için: Prof. Dr. M. Öcal O uz, G.Ü. Fen Ed. Fak. Teknikokullar/Ankara, Tel: (312) /2899 Faks: (312) e-posta: ocaloguz@gazi.edu.tr S rr Erinç Sempozyumu.Ü. Deniz Bilimleri ve flletmecili i Enstitüsü ile Edebiyat Fakültesi, Co rafya Bölümü ortaklafla olarak, Mart 2003 tarihleri aras nda I. S rr Erinç Sempozyumu nu düzenleyecek. lgilenenler için web: Atmosfer Bilimleri Sempozyumu stanbul Teknik Üniversitesi Uçak ve Uzay Bilimleri Fakültesi Meteoroloji Mühendisli i Bölümü, Atmosfer Bilimleri Sempozyumu nu, Mart 2003 te, TÜ Süleyman Demirel Kültür Merkezi Maslak, stanbul da gerçeklefltirecek. Sempozyumun amac, ülkemizde atmosfer bilimleri alan nda yap lanlar ile yap lmas gerekenleri belirlemek ve bu konuda çal flanlar bir araya getirmek. lgilenenler için: Dr. Hüseyin Toros TÜ, Uzay ve Uçak Bilimleri Fakültesi, Meteoroloji Mühendisli i, Maslak 80626, stanbul Tel: (212) Faks: (212) e-posta: toros@itu.edu.tr Kivi ve Üzümsü Meyveler Sempozyumu Ülkemiz kivi ve üzümsü meyveleriyle ilgili olarak yetifltiricilik, ekonomi, muhafaza ile hastal k ve zararl lar konular nda, kamu ve özel sektörde çal flan bilim adamlar, araflt r c lar, uzmanlar ve üreticileri ulusal düzeyde bir araya getirmek, sorunlar, geliflmeleri ve çözüm yollar n bilimsel bir düzeyde tart flmak ve k sa, orta ve uzun vadede ülkemiz kivi ve üzümsü meyvelerinin yetifltirilmesine yönelik projeksiyonlar ortaya koymak amac yla, Karadeniz Teknik Üniversitesi Ordu Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü, Ulusal Kivi ve Üzümsü Meyveler Sempozyumu nu, Ekim 2003 te düzenleyecek. lgilenenler için: Yrd. Doç. Dr. Rüstem Cangi-Dr. Ali slam KTÜ Ordu Ziraat Fak.Bahçe Bit. Böl Ordu Tel. (452) Faks: (452) e-posta: uzumsu@ktu.edu.tr web: Jeoloji Sempozyumu May s 2003 tarihleri aras nda, Süleyman Demirel Üniversitesi Mühendislik Mimarl k Fakültesi Jeoloji Mühendisli i Bölümü, 20. Y l Jeoloji Sempozyumu nu gerçeklefltirecek. Süleyman Demirel Üniversitesi Bat Kampusü nde gerçekleflecek sempozyumda ö renci sunumlar da yer alacak ve sunumlar ülkemizdeki tüm jeoloji mühendisli i bölümlerinde okuyan lisans ö rencilerine aç k olacak. lgilenenler için: Arafl. Gör. Kubilay Uysal Süleyman Demirel Üniversitesi Mühendislik Mimarl k Fakültesi Jeoloji Mühendisli i Bölümü Isparta Tel: (246) Faks: (246) e-posta: kubilay@mmf.sdu.edu.tr Ulusal Yönetim ve Organizasyon Kongresi Afyon Kocatepe Üniversitesi, 11. Ulusal Yönetim ve Organizasyon Kongresi ni, May s 2003 tarihleri aras nda Afyon'da gerçeklefltirecek. Kongrede, giriflimcilik, yönetici özellikleri, örgüt teorisi, örgütsel davran fl, insan kaynaklar yönetimi, stratejik yönetim, ifl eti i ve sosyal sorumluluk gibi konular irdelenecek. lgilenenler için: Okulda Avrupa Projesi Avrupa Konseyi, Avrupa Komisyonu, Avrupa Kültür Fonu ve Avrupa Parlamentosu'nca desteklenen ve merkezi Bonn'da bulunan Koordinasyon Ünitesi'nce organize edilen "Okulda Avrupa Projesi" etkinlikleri ülkemizde Milli E itim Bakanl taraf ndan yürütülüyor. "Okulda Avrupa" çal flmalar, Avrupa Konseyi'ne üye ülkelerdeki ö retmen ve ö rencileri Avrupa düflüncesine duyarl hale getirmeyi amaçl yor. Bu çerçevede tüm üye ülkelerde oldu u gibi, ülkemizde de ilkö retim ve ortaö retim kurumlar nda 10-13, ve yafl grubu ö rencileri aras nda resim ve kompozisyon yar flmalar düzenlenecek. Yar flmalar n konular ülkemizin de aktif olarak kat ld Avrupa Komiteleri toplant lar nda saptan yor. Geçen y l yap lan Avrupa Komitesi toplant s nda, ö retim y l için "Okulda Avrupa Yar flmas "n n ortak ana temas "Dünyada Avrupa: flbirli i ve Dayan flma, Anlay fl ve Hoflgörü: Gelecek çin U rafl" olarak belirlendi. Kat l mc lar n çal flmalar, Milli E itim Bakanl l Millî E itim Müdür Yard mc lar ndan birinin baflkanl nda kurulacak jüri taraf ndan, belirlenen koflullara uygunlu u göz önüne al narak de erlendirilecek. Her yafl kategorisinden seçilecek resim ve kompozisyonlar il kontenjanlar na göre hesaplanarak en geç 7 Mart 2003 tarihine kadar Milli E itim Bakanl n n D fl liflkiler Genel Müdürlü üne gönderilecek. lgilenenler için: nternet Konferans VIII. Türkiye'de nternet Konferans, Aral k ta, stanbul Askeri Müze/Harbiye Kültür Sitesi nde gerçekleflecek. Konferans n bafll, E-türkiye+: Türkiye'yi nternet e Tafl mak. Türkiye'de nternet ile ilgili gruplar biraraya getirerek nternet'i tüm boyutlar yla tan tmak, gelifltirmek, tart flmak, nternet teknolojileriyle toplumsal verimlili i art rmak ve toplumun dikkatini olabildi ince bu yöne çekmek amaçlar yla, bu konferans düzenleniyor. lgilenenler için: e-posta: bilgi@inet-tr.org.tr 18 Aral k 2002

14 Avrupa Birli i 6. Çerçeve Program Türkiye nin yeni teknolojiler üretimine f rsat yaratacak ve teknoloji projelerine kat l mda olanaklar sa layacak Avrupa Birli i 6. Çerçeve Program n n Mutabakat Zapt, 29 Ekim de, Brüksel de imzaland. Böylece Türkiye Avrupa Birli i ne aday ülkelerden biri olarak, bu mega projeye kat lm fl oldu. AB ye aday 13 ülkenin ilgili bakanlar n n kat ld bu toplant ve törendeyse ülkemizi TÜB TAK Baflkan Prof. Dr. Nam k Kemal Pak, Büyükelçi O uz Demiralp ve Prof. Dr. Taner Demir den oluflan heyet temsil etti. 6. Çerçeve Program çerçevesindeki proje baflvuru ça r lar n n Aral k ay nda bafllamas bekleniyor. Proje baflvurular AB Komisyonu Baflkanl na yap lacak. Ocak

15 BilimNet Kafa Derisinin Alt ndakiler Adresi t klad n zda karfl n za gelen gülümsemenin rüyalar n za girmesini istemeyebilirsiniz. Ancak, kafataslar n n de iflik hayvanlar hakk nda söylediklerini kaç rmak isteyece inizi sanm yoruz. çimizi Nas l Bilirdik? nsan n içinde ne oldu unu merak etmesi do al. Ancak yüzy llar boyunca aç p da bakan birkaç hekim ya da öncülü d fl nda bunu pek bilen ç kmad. Sorun yaln z bilmekle bitmiyor. Nas l anlatacak, nas l ö reteceksiniz? B rak n s radan insanlar, t p ö rencileri için bile kadavra dersi, en az ndan ilk bafllarda çok hofl olmayan bir tecrübe. Bunun için, 17. yüzy l t pç lar çareyi güleryüzlü kadavralar çizmekte bulmufllar. Derileri, kaslar organlar sarkarken size bak p gülümseyen kadavralar!. ABD nin Bethesda kentindeki Ulusal T p Kütüphanesi nde aç lan bir serginin online türü olan sitede eski M s r dan günümüze kadar insan anatomisiyle ilgili görüntüleme çal flmalar n n evrimini izleyebilirsiniz. Çeflitli hayvanlara ait kafataslar n, üzerine t klay p tutarak 360 derece döndürebiliyor, ayr ca hayvan n giydirilmifl görüntüsünü inceleyebiliyor, kafatas n n yap s ndan hayvan n davran fl ve evrimi konusunda bilgi edinebiliyorsunuz. Dokular m z Tan yal m Bu site de t p ö rencileri ve amatör doktorlar için. Doku bilimi ya da patoloji için ders kitaplar ndaki bilgilerle yetinecek olursan z, potansiyelinizi yeterince kullanmam fl olursunuz. Oysa Illinois T p Koleji ve Iowa T p Fakültesi araflt rmac lar nca düzenlenmifl sitelerdeki araçlar kullanarak bir doku örne i üzerine zoom yap p dokulardaki en ince detaylar görebiliyorsunuz. Böcek, Böcek, Daha Çok Böcek... Hem de istemedi iniz kadar adet yüksek çözünürlükte dijital görüntü. Her görüntüde böce in taksonomik özellikleri, yaflam nda hangi evrede bulundu u, zararl m oldu u, istilac m yerli mi oldu u konusunda bilgiler, sizi içinden kolay ç kamayaca n z bir dünyaya tafl yor. Konta çevirdi inizde... Ço umuz için kontak anahtar n çevirdi imizde motorun sesini duymak yeterlidir. Gerçi motor bizim istemimiz d fl nda durdu unda en iyisi oras yla buras yla oynamay p bir tamirci ça rmak; ama gene de ne oluyor, ne bitiyor en az ndan kaba bir fikrimizin olmas nda yarar var. stedi iniz kadar metin okuyun, istedi iniz kadar resim izleyin, hiçbiri hareket halindeyken motoru içiyle d fl yla görmenin yerini tutmuyor. Bu siteye bir ziyaret, sizi motorunuzu tamir edecek yetene e kavuflturmaz, ama, en az ndan biraz bilgiçlik taslaman za olanak verece i kesin. Üstelik yaln zca araba motoru da de il, turbo jet nas l çal fl r, roket nas l yükselir, kolayca izlenebilen hareketli görüntülerle istedi iniz kadar yüksekten uçabilirsiniz Aral k 2002

16 BilimNet Acaba Hangisi? Eskiden asteroid nedir bilmez, kuyrukluy ld zlar da arada s rada gökyüzünde hayal meyal görebildi imiz acaip varl klar olarak düflünürdük. Dünyam z güvenliydi. Daha sonra, yüz milyonlarca y l önce olmufl bitmifl sand m z büyük çarpmalar n asl nda çok daha k sa aral klarla meydana geldi ini, kuyrukluy ld zlar n da uzaktan göründükleri kadar romantik olmad klar n okuduk. Sonra dev teleskoplarla bunlar gözledik, üzerine yumuflak inifl yapan araçlardan canl yay nlar izledik. Ancak, zaman zaman flu asteroid, flu kadar y l sonra Dünya ya çarpabilir gibisinden haberler okusak da, nedense tehlike o kadar yak n görünmüyordu. Ta ki, flöyle yak n çevremizdeki nüfusa topluca bir göz at ncaya kadar. Sitedeki haritalar, bilinen tüm asteroidlerin yerlerini günü gününe izlemenizi sa l yor. Hatta haritalara (fazla s k olmayan) düzenli aral klarla bakarak, gözünüze kestirdi iniz bir asteroid ya da kuyrukluy ld z n yörüngesini hesaplayabilir ve tedbirinizi alabilirsiniz... sterseniz de Günefl sistemindeki küçük gezegen olarak adland r lan bu gökcisimlerinin herbirinin tan mland, özelliklerinin belirlendi i listelere ulaflabilirsiniz. cfa- Hawking le Kozmoloji Kuzey Ifl klar Viking mitolojisinde Kuzey Ifl klar (Aurora Borealis) ölümlülerin dünyas n tanr lar n kat Åsgard a ba layan köprü olarak tan mlan rm fl. fiimdiyse kutba yak n kuzey enlemlerde ortaya ç kan bu görkemli ve gizemli fl klar n, dünyan n manyetik alan na yakalanm fl elektrik yüklü parçac klarca oluflturuldu unu biliyoruz. Yine de bunlar n güzelli i, gerçekle gerçeküstü aras nda bir köprü kuruyor. Günefl Sistemi S k s k ziyaret ediyoruz, ama evimizi ve komflular m z iyi tan mam z gerek. Bu sitede de Günefl ve gezegenleriyle ilgili en yeni bilgilere, görüntülere, gezegenlerin hareketiyle ilgili çizimlere ulaflabiliyorsunuz. Merakl s, komflular m - z n ve aylar n n mitolojideki yerini de ö renebilir. Zaman n K sa Tarihi, belki de dünyan n en popüler kozmoloji kitab. Ço umuzun bilimle tan flmas na vesile olan eser. Yazar n da hepimiz tan yoruz: Ender bir hastal n hareketsizlefltirip koltu a, ve d fl dünyayla temas için özel bir bilgisayara mahkum etti i ünlü fizikçi. Stephen Hawking i karadeliklerle ilgili çal flmalar ndan, güçlü kütleçekimleriyle fl bile hapsedebilen bu kozmik canavarlar n s rlar n aç klamas yla, bunlar n asl nda fl d klar n kan tlamas yla tan yoruz. Peki, bu dahinin söylediklerine, bunlarla ne anlatmak istediklerine daha yak ndan bakmak istemez misiniz? Üstelik linklere t klayarak Hawking in son y llardaki konferans özetlerine, kozmosla ilgili yeni düflüncelerine eriflebilecek, isterseniz sa l k durumunu ö renebilecek, hatta kendisine e-posta gönderebileceksiniz. Aral k

17 Tekno Pazar Asl Zülâl Robot Elektrik Süpürgesi Siz gazetenizi okurken irobot yerleri süpürsün. Ak ll elektrik süpürgesi, seçilen oda büyüklü üne göre dakika boyunca etrafta dolaflarak her türlü zemini temizliyor. Yere gönderdi i k z lötesi fl nlar yard m yla, merdiven gibi engebeli bir alana yaklaflt nda yönünü de ifltiriyor. Tamponundaki al c yard m yla da eflyalar n ve duvarlar n yan ndan çarpmadan geçiyor. Oday temizlemeyi bitirdi inde kendi kendine kapan yor. ABD deki sat fl fiyat 2000 dolar. nternetli Mutfak Teknolojisi Buzdolab n n üzerine yap flt r lm fl, çekmeceye üst üste konmufl yemek tariflerini mi tercih edersiniz, yoksa sürgülü, dokunmatik bir ekran m? Mutfak dolaplar n n alt na monte edilen ayg tla, yemek tariflerine CD den ya da nternet ten bakabilirsiniz. Televizyon, DVD ve CD çal c ifllevleri olan ayg t, nternet e de ba lan yor; e- posta al p göndermek için de kullan l yor. Su geçirmez kablosuz bir klavyesi, uzaktan kumandas var. Baflka odalarda ne olup ne bitti ini izleyebilmek için, gerekli eklemelerle kapal devre televizyon sistemi olarak da kullan labiliyor. FlipScreen adl ürünün ABD deki fiyat 3000 dolar. Evyenin çinde Bulafl k Makinesi Baz evlerde sürekli bulafl k ç kar ama bunlar hiçbir zaman bulafl k makinesini tam doldurmaya yetmez. Bulafl k makinesinin kaplad koca alan da cabas. Briva, evye-bulafl k makinesi iflte bu soruna çözüm getirmek için tasarlanm fl. Paslanmaz çelikten çiftli evyenin bir bölmesi, bulafl k makinesine dönüflüyor. Normal bulafl k deterjanlar yla çal fl yor ve çok kirli bulafl klar 30 dakikada, normal kirlileri 18 dakikada y kayabiliyor. ABD de sat fla sunulmufl ürünün fiyat, 2500 dolar Aral k 2002

18 Tekno Pazar Hoparlör Niyetine Soundbug, hoparlör yerine kullan lan avuçiçi büyüklü ünde bir ayg t. CD ya da mp3 çal c n n kulakl k ç k fl na tak l yor. Alt ndaki vantuzla, fayans kapl bir duvar ya da pencere gibi bir yüzeye yap flt r l yor; müzi i, yap flt r ld yüzeyde titreflimler yaratarak d flar veriyor. ABD ordusunca denizalt lar n sonar sistemleri için gelifltirilmifl teknoloji kullan larak üretilmifl. ABD deki fiyat 50 dolar. Say sal Köpek Markas Pille çal flan Dog-e- Tag, köpe iniz kayboldu unda bulanlar n size ulaflmas için gerekli adreslerin ve telefon numaralar n n yan s ra, 40 sat r kadar da fazladan bilgi depoluyor. Köpe inizin sa l k durumu, afl lar, nelerden hoflland ve veterinerinizin telefonu gibi. Ekrandaki bilgiler, dü meler yard m yla afla -yukar hareket ettiriliyor. Girdi iniz bilgilerin baflkalar nca de ifltirilmesini engellemek için, bilgiler güncellenirken sorulacak kiflisel bir flifre de kullanabilirsiniz. Dog-e-Tag, ngilizce den baflka dört farkl dilde programlanabiliyor. Ayg t n, floklara ve "kafl nma"ya dayan kl özel bir k l f var ve su geçirmiyor. ABD deki fiyat 40 dolar. Yard mc Kaptan Pioneer firmas, "Uzay Yolu"ndan bildi imiz yön bulma sistemini otomobillere tafl m fl. Ses kontrol sistemi, DVD çal c ve ABD ve Kanada daki kentle ilgili bilgiler... Kontrol paneline tak lan LCD ekranda, gidilen yerlerle ilgili üçboyutlu görüntüler ve haritalar izlenebiliyor. AVIC-90DVD adl ürünün ABD deki fiyat 1900 dolar. Yedek Disk Gibi 128 Megabaytl k Nomad MuVo tafl nabilir mp3 çal c n n bellek kart, tafl nabilir hard disk gibi, kablo kullan lmadan, özel bir programa gereksinim olmadan bilgisayar n USB girifline tak l yor. Bellek, dört saat müzik çalacak kadar mp3 dosyas depoluyor. Ayg t n ABD deki fiyat, 170 dolar.

19 Bilim ve Teknik Kulübü G ü l g û n A k b a b a Art k Her Üniversitede Bir Robot Toplulu u Olacak! Her geçen gün geliflen teknolojiyle birlikte robotlar n hayat m zdaki yeri ve önemi daha da art yor. Bunun bilincindeki bizler, yani ODTÜ ö rencileri 2000 y l nda ODTÜ Robot Toplulu u nu kurduk. Amac m z Türkiye de robot bilincini yerlefltirmek, robot teknolojisine olan ilginin artmas na katk da bulunmak ve ülkemizin bu alanda geliflmesinde etkili olmak. Bizler bu amac m za, di er üniversitelerdeki arkadafllar m z n iflbirli iyle daha h zl ulaflabilece imizi düflünerek, ODTÜ Robot Toplulu u (ORT), TÜB TAK Bilim ve Teknik Dergisi iflbirli iyle Her Üniversitede Bir Robot Toplulu u projesini bafllatt k. Kuruluflundan bu yana birçok etkinli e kat lm fl ve son olarak ODTÜ Robot Günleri ni düzenlemifl olan ORT birçok üniversitede robot toplulu u kurulmas nda etkili oldu. Bu topluluklarla halen iletiflim içerisindeyiz. Bunun yan s ra üniversitelerinde robot toplulu u kurmak isteyen birçok arkadafl m z var. flte flimdi ça r m z sizlere; okullar nda robot toplulu u kurmak isteyen ya da robotlara ilgi duyan gençlere... Siz de üniversitenizde bir robot toplulu u kurun, hep birlikte robotlar n dünyas na girelim ve ortak amac m z gerçeklefltirelim Ekim tarihlerinde ODTÜ Kültür Kongre Merkezi nde düzenledi imiz ODTÜ Robot Günleri 2002 kapsam nda yapt m z toplant da, projenin ilk ad m n att k. Yaklafl k 50 üniversite ö rencisi ve Bilim ve Teknik Dergisi nden Gülgûn Akbaba n n da kat l m yla gerçekleflen toplant da projemizi tart flt k.ort nin kurulufl amaçlar ndan biri de, robot topluluklar n n üniversitelere yay lmas nda öncü olmakt r ve de bu projeyle birlikte bu amac m z gerçeklefltirmek istiyoruz. Aram za yeni kat lacak olan ve mevcut robot topluluklar yla birlikte ayn platformda yer alma flans m z olacak ve birlikte birçok etkinli e imza ataca z. Yapaca m z robotlarla, düzenleyece imiz etkinliklerle ve elbette aram zdaki dayan flmayla, ülkemizde robot teknolojilerinin geliflmesine katk da bulunaca z ve bu alanda kendini kan tlam fl ülkeler aras na girece iz. ODTÜ Robot Toplulu u olarak, TÜB TAK Bilim ve Teknik Dergisi-Bilim ve Teknik Kulübü iflbirli iyle yeni kurulacak olan topluluklara yard mc ve rehber olaca z. Bu proje için, öncelikle Bilim ve Teknik Dergisi web sayfalar ndaki kulüp projelerine ait bölümde ( kurulufl ve idari ifllerle ilgili yararl baz bilgiler verece iz; bu bilgiler sizlerin robot toplulu unuzu resmilefltirmede oldukça iflinize yarayacak. Ayr ca bu sayfada robot tasar m konusunda pek çok bilgiye de eriflebileceksiniz. lgili arkadafllar m z bize ulaflabilir ve projemize kat labilir. Hakk m zda daha fazla bilgi edinmek için ve adreslerini ziyaret edebilirsiniz ve robot@metu.edu.tr adresinden mesajla bizlere ulaflabilirsiniz. Hayallerinizi gerçeklefltirmenin zaman. Hadi, harekete geçin... Asl han Arslan e-posta: e127479@metu.edu.tr Bilim Örgütlenmeleri...Bilim Örgütlenmeleri...Bilim Örgütlenmeleri... Astronomi Toplulu u Astronomi Toplulu u, astronomiyle ilgilenen ve araflt rmalar n bu alanda yapmak isteyen Çukurova Üniversitesi ö rencileri taraf ndan kuruldu. Topluluk 15 günde bir toplanarak gözlemler yapmakta, yap lan bu gözlemlerde astronomiye merak duyan ö renciler ve üniversite d fl ndan kat lan amatör astronomlar, teleskoplar arac l yla gök cisimlerini gözleme ve merak ettiklerini dan flman hocalara sorma f rsat buluyorlar. Astronomi Toplulu- u çal flmalar n Çukurova Üniversitesi Kampüsü içerisinde, 1980 y l nda Prof. Dr. Hakk Ögelman taraf ndan Günefl Evi olarak yapt r lan ve 1991 y l nda Prof. Dr. M. Emin Özel taraf ndan Günefl Evi ve Uzay Bilimleri Uygulama Merkezine çevrilen, k sa ad UZAYMER olan araflt rma merkezinde sürdürmekte. Topluluk, araflt rmalar nda Ç.Ü Merkez Kütüphanesi nden ve UZAYMER de bulunan kütüphaneden yararlanmakta. Astronomi Toplulu u gözlemlerinde 25 cm lik ve 10 cm lik teleskoplar, baz gözlemlerde kullan lmak üzere de teleskopa ba l kamerayla bilgisayarl gözlemler yapmakta. Gözlemler, dan flman ve UZAYMER müdürü Doç. Dr. Aysun Akyüz ve Yrd. Doç. Dr. Nuri Emraho lu taraf ndan sürdürülmekte. Çukurova Üniversitesi Astronomi Toplulu u nun hedefi, astronomiyle ilgilenen daha çok insan bir araya toplamak ve baflta üyelerine olmak üzere seslerini duyarabildikleri herkese, gökyüzünü kulaktan duyma bilgilerle de il, bilimsel yollardan tart flarak ö retmek. Astronomi Toplulu u na dileyen herkes üye olabilir. lgilenenler çin: Çukurova Üniversitesi Astronomi Toplulu u web: e-posta: astro_cu@yahoogroups.com Bilim ve Teknik Kulübü hakk nda ter türlü bilgiyi, mektup, telefon, faks ya da e-posta arac l yla edinebilirsiniz. letiflim kurabilece iniz adreslerse flöyle: Bilim ve Teknik Kulübü, Atatürk Bulvar No:221 Kavakl dere- Ankara, Tel: (312) /1067, Faks: (312) e-posta: agulgun@tubitak.gov.tr 26 Aral k 2002

20 Maymun Evi Projesi Sergi Aç l fl deal Hayvanat Bahçesi Projesi etkinlikleri kapsam nda yürütülmekte olan Maymun Evi Projesi tasar mlar n n sergi aç l fl n n haberini sizlere geçti imiz Ekim ay nda iletmifltik. 23 Ekim Çarflamba günü yap lan aç l fl, oldukça keyifli geçti. Mimarlar Derne i 1927, sergi aç l fl n düzenledi ve deal Hayvanat Bahçesi Projesi kapsam nda yürütülmekte olan Maymun Evi projelerine sergi mekân - n sa lad. Aç l flta dernek yönetim kurulu baflkan Tevfik Gürsu ve Cem Aç kkol konuflma yapt lar. Sergiye, mimarl k, biyoloji gibi çeflitli disiplinlerden insanlar n kat l m, tasar mlar n çok farkl aç lardan de- erlendirilmelerini sa lad. Ayr ca proje ekibimizin haz rlad bir an defterine, isteyen herkes, tasar mlarla, projeyle ya da aç l flla ilgili düflüncelerini yazd. TBMM Çevre Koruma Komisyonu Baflkan Cemal Özbilen den sergimiz için bir kutlama telgraf ald k. Sergiye ayr ca Ankara Hayvanat Bahçesi veteriner hekimi de kat ld. Bir hafta boyunca devam eden sergiyi, projeyle ilgilenen herkes gezebildi. Tasar mlar n çeri i Bildi iniz gibi Ankara Hayvanat Bahçesi nde bulunan maymun türleri esas al narak 8 tane maymun evi tasar m gerçeklefltirilmiflti. Bu tasar mlar n hepsi de "konsept tasar m" olarak haz rlanm flt. Bunun sonucu olarak tasar mlarda, örne in nerede hangi malzemenin kullan laca gibi çok fazla ayr nt bulunmuyor. Cem Aç kkol, bunun amac n n ö rencileri ayr nt larla yormamak ve fikirleri k s tlamamak oldu- unu söylüyor. Projelerde genellikle do al görünümlü, topografik ö elere a rl k verilmeye çal fl lm fl ve maymun türlerinin yaflam koflullar, davran fl biçimleri gibi konular göz önünde bulundurulmufl. Kimi tasar mlardaki k fll k iç mekân sergilerinde hayvanlar n insanlar göremedi i, fakat insanlar n onlar rahatl kla gözlemleyebildi i camlar ve fl kland rma sistemleri kullan lm fl. Ayr ca aç k bar naklar n çevrelerinde derin hendek sistemlerine yer verilmifl; fakat Ankara n n so uk hava koflullar nda donma olas l göz önünde bulundurularak bu hendeklerde hiç su kullan lmam fl. Tasar mlar n hepsi de asl nda maymun evi için ilk ad m say labilir. As l amaç, bu noktadan yola ç karak çeflitli bilim insanlar n n ve mimarlar n kat l mlar arac l yla tasar mlar n gelifltirilmesi, en uygun ve en uygulanabilir hale getirilmesi. Hayvanat bahçelerine sunulmak üzere, tasar mlar n topland bir kitapç k oluflturulmas da söz konusu. Bizler biyoloji, mimarl k, inflaat mühendisli i ve ilgili di er alanlarda çal flmalar n yürüten herkesin deste ini bekliyoruz. Bundan sonraki aflama Maymun Evi tasar mlar ndan birinin hayata geçirilmesi. Bunun için Ankara Hayvanat Bahçesi ile görüflmelerimiz devam ediyor. Yani Ankara Hayvanat Bahçesi yönetimini bu projelere s nd rmaya çal fl yoruz! Tasar mlarla lgili Yorumlar... O gün de, proje ekibi olarak bofl durmad k ve aç l fla kat lan ö retim görevlileri ve mimarlarla söylefltik, yorumlar n ve elefltirilerini dinledik. Tasar mlar n sahibi ö renci arkadafllar m zla da, yapt klar çal flmalar hakk nda konufltuk, bilgi ald k. Aç l flta bulunan kiflilerin genel kan s, do ala en yak n olan tasar mlar n en uygun tasar mlar oldu u yönündeydi. Bu konuda Hacettepe Üniversitesi Biyoloji Bölümü Ekoloji Anabilim Dal ö retim üyesi Doç. Dr. Behzat Gürkan, bizlerle fikirlerini flöyle paylaflt : BTK: Bu sergi hakk nda neler düflünüyorsunuz? Tasar mlarla ilgili yorum ve önerilerinizi alabilir miyiz? BG: Sergi, anlay fl aç s ndan çok güzel. Ama bu sergiyi haz rlayanlar ve uygulayanlar aç s ndan öncelikle biraz daha biyoloji ve biyoekoloji bilgisine gereksinim duyuldu unu hissediyorum. Deftere de yazd m gibi, insan merkezli bakarak, kendimizi mutsuz etti imiz betonlar n aras na hayvanlar hâlâ sokmaya devam etmememiz gerekiyor. Öyleyse durumu, "hayvan evi", "maymun evi"nden çok "maymun habitat " mant nda de erlendirmemiz gerekiyor diye düflünüyorum. nsanlar o hayvanlar n aras nda dolaflmak zorunda de il, manzara seyir noktalar ndan gözlemleyebilirler. Art k bu insan merkezli bak fl aç s ndan vazgeçelim diyorum. Defterimize, mimar Sait Kozac o lu taraf ndan yaz lan bir yorumsa flöyle: "Elbette mimarl k, kültürümüzün yüzü, bar naklar m z n da tekni i. Ekolojik dengelerin sapt r ld, ya mur ormanlar n n yok edildi i bir zamanda hayvanat bahçesinin kültürümüzdeki yerini tart flal m, ama bu bar naklar n da tekni ini düflünelim. Genç arkadafllar m n heyecan n ve yeniyi düflünme çabas n kutlar, baflar lar dilerim." Bizler deal Hayvanat Bahçesi Projesi ekibi olarak bu tasar mlar n gerçeklefltirilmesinde eme- i geçen arkadafllar m za ve Cem Aç kkol a, aç l - fl gerçeklefltirip sergi salonunu sa layan Mimarlar Derne i 1927 ye, yorumlar n ve önerilerini bizlerden esirgemeyen tüm hocalar m za, mimarlar m za, sergiye kat lan ve ilgi gösteren herkese, ayr ca gece haberlerinde sergi aç l fl na yer veren NTV ye teflekkür ediyoruz. Bizce Maymun Evi Projesi nin geldi i bu aflama, gönüllü yürütülen bir proje sayesinde, hayvanat bahçeleri ve benzer kurumlar n üniversitelerle ortaklafla olarak böyle güzel çal flmalar ortaya koyabilece inin somut bir göstergesidir. Umuyoruz ki, bu türden çal flmalar ülkemizde her alanda gerçekleflsin ve herkes gönüllü çal flmalar n bir parças olarak ülkemiz için elinden gelen katk y ortaya koysun. B. Duygu Özpolat Farkl Bak fllar....ü. Veteriner Fakültesi mezunuyum. Ben ilk önce negatif yönlerinin duyurulmas gereken bir konuyu, pet shoplar irdelemek istiyorum. Yaklafl k 15 y ld r bu sektörün içerisindeyim ve yaflanan trajediye bir hekim olarak müdahale yetkim yok. Akvaryum ve kufl üretimi hem hobim, hem mesle imin bir parças ve okulda da bu konuda hiçbir e itim almad m! Veteriner fakültelerinde hayvan sat fl yap lan yerlerle ilgili hiçbir bilgi ya da araflt rma yok. Bu konu insan sa l aç s ndan da önemli; pet shoplar ya da aç k hayvan sat fllar n n yap ld yerler, insana da bulaflabilen birçok zoonoz hastal n kayna konumunda. Buna kurban bayram trajedisi de dahil (asl nda bu konu da, yaln zca olay yo un olarak yans tt - için gündemde gözükmeyi baflar yor). Lüks semtlerdeki dükkanlarda pek bir sorun yok; stanbul da, Eminönü, Kad köy ve orta gelirli semtlerdeki sat fl yerlerinde bilinçsiz, denetimsiz, usulsüz birçok olay var y l nda Tar m ve Köy flleri Bakanl, Resmi Gazete de yeniden ruhsatland rma için hekim denetimi koflulu getirdi. ki kere ikaz gönderildi; fakat kimse, belki de ekonomik koflullar öne sürerek yaklaflamad bu "yeni" uygulamaya. Hâlâ hiçbir k p rt yok. Bu siyasi koflullara ba lan p geçifltirilebilir, fakat yanl fl uygulamalar devam ediyor. Bunlardan baz lar n özetleyebilirim. Sat c lar n büyük bir yüzdesi, e itim düzeyi düflük, hayvanlar n do al habitatlar ndan habersiz, müflterileri bilinçlendirmekten yoksun olduklar gibi, yaln zca sat fl yapmak için yalandan da kaç nm yorlar. Bilgileri olmad halde veteriner ilaçlar n rahatça sat yorlar; etiket fiyat na ald rmadan. Kufl pazarlar nda bunu meslek edinmifl insanlar var! Ne ifle yarad n, nas l uyguland n bilmeden ilaç sat fl yapabiliyorlar. (Ecza depolar ndan rahatl kla temin edebiliyorlar. Tarihi geçmifl olan ilaçlar da satabiliyorlar.) Meslek odalar n n bir giriflimi yok. Sa l k kontrolü yap lmam fl kaçak hayvan ticareti, sa l ks z bar nma koflullar, hiçbir besin de eri olmayan "Türk yap m " yemler. Benim en çok gözüme batan, akvaryum bal klar n n çekti i sefalet; günlerce yem yemiyor ya da kalitesiz yemlerle besleniyorlar. Sat lan bal - n %95'i Uzakdo u dan ithal ve bal klar morfinlenerek geliyorlar. Bir köpük kutuya binlerce bal k konulup, adedi çok az gösterilerek gümrükten geçiriliyor ve bal klar n %25 i ölüyor (yetersiz oksijen ve s k fl kl ktan), ay lanlar n yar ya yak n pet shoplarda ölüyor, kalanlar da bilinçlendirilmemifl akvaryum merakl s n n ellerinde. Ve k sa süre sonra akvaryum hobisi de son buluyor. On y l içinde akvaryum hobisi onda bire indi diyebilirim. Bu konuda çevreyi gezip haber haz rlamak benim görebildi im tek çare; insanlar n bilinçlenmesi ve hayvanlar n yaflamlar aç s ndan. Yetkili mercilerimizin baflka türlü harekete geçmeyece inden eminim. Modern yaflam n insan do adan koparmas - n n, do aya ve insana yapt negatif etkiye bir alternatif hayvanat bahçeleri ve evcil hayvanlar. Konuyu yaln zca mesle im aç s ndan bakm yor, bunu insani bir yükümlülük olarak alg l yorum ve deste- inizi bekliyorum. Vet. Hek. Hasan Cem Akyol Aral k