İÇİNDEKİLER ÖN SÖZ...19

Transkript

1 İÇİNDEKİLER ÖN SÖZ...19 GİRİŞ HADİS VE HADİSLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR / Hüseyin Kahraman 1. HADİSİN DİNDEKİ YERİ VE MÜSLÜMANLAR AÇISINDAN DEĞERİ Hadisin Önemi ve Değeri Allah ın Hz. Peygamber e Verdiği Görevler HADİSLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR Hadis Hadisin Tanımı Hadisin Çeşitleri Hadisin Kısımları Sünnet Haber Eser HADİS İLMİ VE İLGİLİ KAVRAMLAR İlmü l-hadîs İlmü Rivâyeti l-hadîs İlmü Dirâyeti l-hadîs BÖLÜM HADİS TARİHİ 1. HADİS RİVAYETİ DÖNEMİ (HİCRÎ I.-V. ASIRLAR) Hadis İlminin Oluşum Dönemi Hz. Peygamber ve Sahabe Döneminde Hadis / Bünyamin Erul Hadislerin Ortaya Çıkışı Hz. Peygamber ile Beraberlikleri Sahabe ve Hadis Rivayeti Sünnet ve Hadislerin Korunmasında Sahabe...45

2 Sahabe ve Zabt Problemi Sahabede Hadis ve Sünnetlerin Farklı Anlaşılması Sahabenin Hadis ve Sünnet Anlayışı Tâbiîn ve Tebe-i Tâbiîn Dönemi ve Temel Özellikleri / Hüseyin Kahraman Hadis İlminin Teşekkülünü Hazırlayan Ortam Sosyal Yapı ve Temel Unsurları Siyasal Yapı ve Temel Unsurları Yabancı Kültürler ve Müslüman Toplum Üzerindeki Etkileri Dinî/İtikadî Yapı ve Temel Unsurları Amelî/Fıkhî Yapı Hadis Taraftarlığının Teşekkülü Hadis Taraftarlığının Oluşmasına Sebep Olan Gelişmeler Ehl-i Hadisin Teşekkülü ve Muhalefetin Belirlenmesi Ehl-i Hadisin Muhaliflerle Mücadelesi Hadis İlminin Gelişim Dönemi / Ömer Özpınar Hicrî Üçüncü Asır ve Hadis İlmindeki Yeri Siyasî ve Sosyal Olaylar Halku l-kur an Meselesi ve Mihne Olayı Halku l-kur an Tartışmalarının Hadis Tarihindeki Yeri ve Etkileri Hicrî Üçüncü Asırda İlmi Hareketler ve Hadis Tarihindeki Etkileri Ehl-i Re y Ehl-i Hadis Hadis Usûlüne Dair İlk Çalışmalar Kütüb-i Sitte yi Oluşturan Eserlerin Tasnifi Hadis Usûlüne Dair Meselelerin Ele Alınması Hicrî Dördüncü ve Beşinci Asırlar Genel İlmî ve Sosyo-Kültürel Ortam Hadis İlmiyle İlgili Çalışmalar Hadis Rivayet Çalışmalarının Devam Ettirilmesi Müstakil Usûl Çalışmalarının Yapılması HADİS İLİMLERİNİN DOĞUŞU VE GELİŞİMİ / Huriye Martı Cerh ve Ta dîl İlelü l-hadîs...136

3 2.3. Garîbü l-hadîs Esbâbü Vürûdi l-hadîs Muhtelifü l-hadîs Nâsihu l-hadîs ve Mensûhuh Fıkhu l-hadîs Şerhu l-hadîs KİTAPLARIN RİVAYETİ DÖNEMİ (HİCRÎ VI.-XII. ASIR) / Mehmet Dilek Hadîslerin İsnadlı Naklinden Eserlerin İsnadlı Nakline Geçiş İsnadlı Rivayet Usûlünün Terk Edilmesi Rivayet Usûlü ile Yazılan Eserlerin İsnadlarıyla Nakledilmesi Eğitimde Kurumsallaşma Medereseler Dârülhadisler Temel Hadis Kitaplarının İtibar Kazanma ve Otoriteleşme Süreci Sahîhayn Kavramının Oluşum Süreci Kütüb-i Hamse ve Kütüb-i Sitte Anlayışının Oluşum Süreci Hadis İlimlerine Dair Çalışmalar Hadis Kitaplarını Bir Araya Getirme (Cem) Çalışmaları Şerh Çalışmaları Zevâid Çalışmaları Etrâf Çalışmaları Rical Çalışmaları Tahrîc Çalışmaları Hadis Fetvaları İle İlgili Çalışmalar Hadis Usûlü İle İlgili Çalışmalar İNCELEME, ARAŞTIRMA VE TENKİT DÖNEMİ (XVIII. ASIR VE SONRASI) / Fatma Kızıl Oryantalistlerin Hadise Yaklaşımı Giriş: İlk Karşılaşma Sömürgecilik ve Oryantalizm XIX. Yüzyıl Sonrası Batı da Hadis Çalışmaları Açısından Önemli İsimler Alman Oryantalistler Hollandalı Oryantalistler

4 Fransız Oryantalistler İngiliz Oryantalistler Sonrası Batı da Hadis Çalışmaları XVIII. Asır ve Sonrası İslam Dünyasında Hadis Tartışmaları Giriş: Oryantalizm Etkisi Hadis İlmi Hakkında Dile Getirilen Tenkitler BÖLÜM HADİS USÛLÜ 1. HADİS USÛLÜNÜN TANIMI, DOĞUŞU VE KAYNAKLARI / Huriye Martı Hadis Usûlünün Tanımı Hadis Usûlünün Doğuşu ve Gelişimi Hadis Usûlünün Kaynakları HADİS USÛLÜNÜN KONULARI Rivayet Rivayet Yöntemleri ve Kullanılan Lafızlar Rivayet Yöntemleri Rivayet Lafızları Rivayetin Nakledilme Biçimi Lafzen Rivayet Manen Rivayet Ravi / Fatma Kızıl Tanımı ve Önemi Ravi Tabakaları Sahabe Tâbiîn Etbâ u t-tâbiîn Ravinin Vasıfları Ravide Aranan Özellikler Adâlet Tezkiye Zabt Ravide Bulunmaması Gereken Özellikler (Metâin-i Aşere) Adâletle İlgili Kusurlar Yalancılık (Kizbü r-râvî) Mevzû Hadis...253

5 Yalancılıkla İtham Edilme (İttihâmü r-râvî bi l-kizb) Metrûk Hadis Fısk (Fısk-ı zâhir) Münker Hadis Bid at (Bid atü r-râvî) Cehâlet (Cehâletü r-râvi) Zabtla İlgili Kusurlar Çok Hata Yapmak (Fuhş-i galât) Aşırı Dikkatsizlik ve Dalgınlık (Kesret-i gaflet) Vehim Muallel Hadis Sika Ravilere Muhalefet (Muhâlefüt s-sikât) Münker ve Şâz Hadisler Müdrec Hadis Maklûb Hadis el-mezîd fî Muttasıli l-esânîd Muzdarib Hadis Musahhaf-Muharref Hadis Kötü Hâfıza (Sû-i Hıfz) Ravileri Konu Eden Eserler Mervî / Hüseyin Kahraman Hadislerin İzafe Edildikleri Kaynak Bakımından Taksimi Kudsî Hadis Merfû Hadis Mevkûf Hadis Maktû Hadis Hadisin Ravi (Tarîk) Sayısına Göre Taksimi Mütevatir Haber Âhâd Haber Meşhûr Azîz Garîb/Ferd ve Çeşitleri Hadislerin Sıhhat Bakımından Taksimi Sahih Hadis Hasen Hadis Zayıf Hadis / Fatma Kızıl

6 İsnadındaki İnkıtâ Nedeniyle Zayıf Olan Hadisler Mürsel Hadis Munkatı Hadis Mu dal Hadis Muallak Hadis Müdelles Hadis BÖLÜM HADİS EDEBİYATI 1. HADİS EDEBİYATININ OLUŞUMU VE VERDİĞİ ÜRÜNLER Giriş / H. Musa Bağcı Rivayetü l-hadîs Edebiyatı / Ömer Özpınar Hadis İlminin Oluşum Devrinde Tasnif Türleri Sahîfeler Ale r-rical (Ravi Merkezli) Tasnif Müsned Türü Hadis Edebiyatı et-tayâlisî nin el-müsned i Humeydî nin el-müsned i Ahmed b. Hanbel in el-müsned i Mu cem Türü Hadis Edebiyatı Taberânî nin el-mu cemü l-kebîr i Taberânî nin el-mu cemü l-evsat ı Taberânî nin el-mu cemü s-sağîr i Ale l-ebvab (Konu Merkezli) Tasnif / H. Musa Bağcı Musannefler Abdürrezzâk b. Hemmâm ın Musannef i İbn Ebî Şeybe nin Musannef i Câmiler Buhârî ve el-câmiu s-sahîh i Müslim ve el-câmiu s-sahîh i Sünenler Tirmizî ve Sünen i Ebû Dâvûd ve Sünen i Nesâî ve Sünen i İbn Mâce ve Sünen i Dârimî nin Sünen i Dârekutnî nin Sünen i Beyhakî nin es-sünenü l-kübrâ sı ve Diğer Eserleri...348

7 İlk Üç Asırdaki Eserlere Dayalı Oluşan Tasnif Türleri İsnadı Ölçü Alan Çalışmalar / Salih Kesgin İstidrâk Edebiyatı İstihrâc Edebiyatı Derleme Çalışmaları Farklı Tasnif Şekline Sahip Eserler İbn Hıbbân ın Sahîh i Begavî nin Mesâbîhu s-sünne si Tebrîzî nin Mişkâtü l-mesâbîh i Kırk Hadis (Erba ûn) Edebiyatı Kırk Hadis (Erba ûn) Edebiyatının Doğuşu Nevevî nin el-erba ûn u Tergîb ve Terhîb Edebiyatı Münzirî nin et-tergîb ve t-terhîb i Nevevî nin el-ezkâr ı Alfabetik (Ale l-ahruf) Hadis Edebiyatı Sagânî nin Meşâriku l-envâr ı Süyûtî nin el-câmiu s-sağîr i Gümüşhânevî nin Râmûzü l-ehâdîs i Cem Türü Eserler Humeydî nin el-cem beyne s-sahîhayn ı İbnü l-esîr in Câmiu l-usûl ü Ali el-müttakî nin Kenzü l-ummâl i Zevâid Çalışmaları Heysemî nin Mecma u z-zevâid i İbn Hacer in el-metâlibü l-â liye si Şerh Edebiyatı / Zişan Türcan Şerhin Doğuşu ve Gelişimi Temel Hadis Eserleri Üzerine Yazılan Şerhler Hattâbî nin Me âlimü s-sünen i ve A lâmü l-hadîs i İbn Abdilberr in Temhîd i ve İstizkâr ı İbnü l-arabî nin Âridatü l-ahvezî si Nevevî nin Minhâc ı İbn Hacer in Fethu l-bârî si Aynî nin Umdetü l-kârî si Mübârekpûrî nin Tuhfetü l-ahvezî si Derleme Eserler Üzerine Yazılan Şerhler İbn Receb in Câmi u l-ulûm ve l-hikem i

8 İbn Melek in Mebâriku l-ezhâr ı Münâvî nin Feyzu l-kadîr i Anadolu da Yazılan Hadis Şerhleri Molla Gürânî nin el-kevseru l-cârî si Birgivî ve Akkirmânî nin Şerhu l-ehâdîsi l-erba în i Ahmed Naim ve Kamil Miras ın Tecrîd-i Sarîh Tercemesi Halk Arasında Yaygın Rivayetlerle İlgili Edebiyat / Salih Kesgin Sehâvî nin el-makâsıdü l-hasene si Aclûnî nin Keşfü l-hafâ sı Mevzû Rivayetlerle İlgili Edebiyat İbnü l-cevzî nin el-mevzû ât ı Süyûtî nin el-leâli l-masnû a sı İbn Arrâk ın Tenzîhü ş-şerî a sı Hadis Usûlü Edebiyatı Hadis Usûlü Konularına Temas Eden Erken Dönem Eserleri / Zişan Türcan Şâfiî nin Risâle si Müslim in Sahîh inin Mukaddimesi Tirmizî nin el-ilelü s-sağîr i İbn Ebî Hâtim in el-cerh ve t-ta dîl inin Mukaddimesi Mütekaddimûn Devri Eserleri / Hüseyin Kahraman er-râmehürmüzî nin el-muhaddisü l-fâsıl ı el-hâkim en-nîsâbûrî nin Ma rifetü Ulûmi l-hadîs i el-hatîb el-bağdâdî nin el-kifâye fî İlmi r-rivâye si Müteahhirûn Devri Eserleri Kâdî Iyâz ın el-ilmâ ı İbnü s-salâh ın Ulûmü l-hadîs i İbnü s-salâh ın Ulûmü l-hadîs ine Dayalı Yazılan Eserler / Tunahan Erdoğan Nevevî nin et-takrîb i İbn Kesîr in İhtisâru Ulûmi l-hadîs i İbn Hacer in Nüzhetü n-nazar ı Süyûtî nin Tedrîbü r-râvî si Kâsımî nin Kavâidü t-tahdîs i...436

9 Tâhir el-cezâirî nin Tevcîhü n-nazar ı Babanzâde Ahmed Naim in Tecrîd-i Sarîh Tercemesi nin Mukaddimesi / Hüseyin Hansu Hadis İlimlerine Dair Edebiyat / Huriye Martı İlelü l-hadîs İbn Ebî Hâtim in el-ilel fi l-hadîs i Garîbü l-hadîs Ebû Ubeyd Kâsım b. Sellâm ın Şerhu Garîbi l-hadîs i İbnü l-esîr in en-nihâye fî Garîbi l-hadîs i Muhtelifü l-hadîs İbn Kuteybe nin Te vîlü Muhtelifi l-hadîs i Tahâvî nin Şerhu Me âni l-âsâr ı Nâsihu l-hadîs ve Mensûhuh Hâzimî nin el-i tibâr fî Beyâni n-nâsih ve l-mensûh mine l-ahbâr ı Esbâbü Vürûdi l-hadîs Süyûtî nin Esbâbü Vürûdi l-hadîs i Rical İle İlgili Edebiyat / Habil Nazlıgül Genel Nitelikli Eserler İbn Sa d ın et-tabakâtü l-kübrâ sı Buhârî nin et-târîhu l-kebîr i Ebû Nuaym ın Hılyetü l-evliyâ sı Zehebî nin Siyeru A lâmi n-nübelâ sı Belli Ravilere Tahsis Edilmiş Eserler Sahabe Tabakasına Yönelik Çalışmalar İbn Abdilberr in el-istî âb ı İbnü l-esîr in Üsdü l-gâbe si İbn Hacer in el-isâbe si Belli Kitapların Ricaline Yönelik Çalışmalar Sahîh-i Buhârî nin Ricali ile İlgili Çalışmalar Sahîh-i Müslim in Ricali ile İlgili Çalışmalar Sahîhayn ın Ricali ile İlgili Çalışmalar Muvatta ın Ricali ile İlgili Çalışmalar Kütüb-i Sitte nin Ricali ile İlgili Çalışmalar Mizzî nin Tehzîbü l-kemâl i Zehebî nin Kâşif i

10 İbn Hacer el-askalânî nin Tehzîbü t-tehzîb i Ensârî nin Hulâsatü Tezhîbi Tehzîbi l-kemâl i Sika Ravilere Tahsis Edilmiş Eserler İclî nin Târîhu s-sikât ı İbn Hıbbân ın Kitabü s-sikât ı İbn Şâhîn in Târîhu Esmâi s-sikât ı Zayıf Ravilere Tahsis Edilmiş Eserler Buhârî nin Kitâbü d-du afâi s-sağîr i Nesâî nin Kitâbü d-du afâ ve l-metrûkîn i Ukaylî nin Kitâbü d-du afâi l-kebîr i İbn Hıbbân ın Kitâbü l-mecrûhîn mine l- Muhaddisîn ve d-du afâ ve l-metrûkîn i İbn Adî nin el-kâmil fî Du âfâi r-ricâl i Dârekutnî nin Kitabü d-du afâ ve l-metrûkîn i Zehebî nin Mîzânü l-i tidâl fî Nakdi r-ricâl i İbn Hacer el-askalânî nin Lisânü l-mîzân ı Belli Bölgelerin Ricaline Tahsis Edilmiş Eserler Ebû Nuaym el-isfehânî nin Târîhu İsfehân ı Hatîb el-bağdâdî nin Târîhu Bağdâd ı İbn Asâkir, Ebü l-kâsım Ali b. el-hasen in Târîhu Dımaşk ı BÖLÜM HADİS ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ 1. HADİS LİTERATÜRÜNÜN YAPISI VE HADİS BULMA TEKNİKLERİ / Habil Nazlıgül İlk Ravisine (Sahabe) Göre Hadis Arama Müsnedler Mu cemler Etrâf Kitapları Hadis Metninin Birinci Kelimesinden Hareketle Hadisi Bulma (Alfabetik Hadis Arama)Yöntemi...486

11 Kulanım Zamanı Yardımcı Olacak Literatür Halk Dilinde Meşhur Olan Rivayetleri Toplayan Kitaplar Hadisleri Harf Sırasına Göre Tertipleyen Kitaplar Hususi Fihristler ve Kullanım Kılavuzları (Miftâhlar) Hadis Metni İçerisinde Geçen Kelimelerden Hareketle Hadis Bulma Yöntemi Concordance nin Tanıtımı ve Kullanımı Hadisi Konusuna Göre Arama Dinin Bütün Konularını İhtiva Eden Hadis Kitapları Fıkhî Konularla İlgili Hadisleri İhtiva Eden Kitaplar Dinin Belirli Konularıyla İlgili Hadisleri İhtiva Eden Kitaplar Tek veya Hususi Bir Konuda Yazılmış Hadis Kitapları Cüzler Hadis Şerhleri Kırk Hadis Kitapları Hadis Dışındaki İlim Dallarına Ait Kitaplar Hadisi Metin ve Senedine Ait Özelliklerine Göre Arama Metin Kudsî Hadisleri İhtiva Eden Kitaplar Uydurulmuş Hadisleri İhtiva Eden Kitaplar İhtilâf Halindeki Hadisleri Konu Edinen Kitaplar Evâil Kitapları Sened Özelliklerinden Hareketle Hadis Arama Sened ve Metnin Birlikte Değerlendirilmesi İlel Kitapları Mübhem Şahıslar Hakkındaki Kitaplar Dijital Ortamda ve İnternette Hadis Arama CD ler Yoluyla Hadis Araştırma ve Bulma Usulü İnternet Yoluyla Hadis Araştırma ve Bulma Usulü BÖLÜM HADİS PROBLEMLERİ 1. HADİS VE SÜNNETİN MAHİYETİ / Bünyamin Erul Hadisin Anlamı Sünnetin Anlamı...549

12 Sünnet Tabirinin Kavramlaşma Süreci Sünnet Kavramının Gelişimi Farklı Sünnet Tanımları Üzerine Sünnet Kavramının Farklı Kullanımları Üzerine HADİS VE SÜNNETİN KAYNAKLARI / Bünyamin Erul İlâhî Kaynaklar Kur an-ı Kerim Cebrâil Hikmet Hz. Peygamber in Rüyaları Hadis ve Sünnetin Beşerî Kaynakları Hz. Peygamber in İctihadları ve Kaynakları HADİS VE SÜNNETİN SÜBÛTU SORUNU / Hüseyin Kahraman Kelam Âlimlerinin Yaklaşımı ve Hadisçilerin Tepkisi Haber-i Vâhidin Kelam İlmindeki Yeri Ehl-i Hadise Göre Haber-i Vâhidin İtikadî Konularda Delil Olma Değeri Hadisçi-Kelamcı Tartışması Örneği: İmanın Muhtevası ve Amel ile İlişkisi Hanefî Fukahânın Haber-i Vâhide Bakışı ve Hadisçilerin Tepkisi HADİS VE SÜNNETİN ANLAŞILMASI SORUNU / Mehmet Görmez Tarihî Süreçte Hadis ve Sünneti Anlama Sorunu Şerh ve Haşiye Modern Dönem Hadis ve Sünnetin Anlaşılmasında Temel İlkeler Hadisin Anlaşılması Genel İlke ve Esaslar Hadis Metinleri Bağlamında Özel İlke ve Esaslar Metin Dışı Unsurlarla İlgili İlke ve Esaslar Hadislerin Ana Konularını Dikkate Alma Sünnetin Anlaşılması HADİS VE SÜNNETLE AMEL MESELESİ / Bünyamin Erul Hadis ve Sünnetin Değeri Sünnetin Bağlayıcılığı Problemi Hadis ve Sünnetle Amel...611

13 6. BÖLÜM FARKLI MEZHEPLERİN HADİS VE SÜNNET ANLAYIŞI 1. ŞÎA VE HADİS / Bekir Kuzudişli Genel Çerçeve Şîa da Hadis ve Hadis Rivayeti Temel Hadis Kitapları Küleynî ve el-kâfi Adlı Eseri Şeyh Sadûk ve Men Lâ Yahduruhü l-fakîh i Tûsî ve Tehzîbü l-ahkâm ile el-istibsâr ı Hadis Tenkidi Hadis ve Sünnet Anlayışları ZEYDİYYE VE HADİS / Kadir Demirci Zeydî Muhaddisler ve Zeydî Hadis Literatürü İ mam Zeyd ve Mü sned i Ali b. Musa er-rıza ve Sahîfe si Kâsım er-ressî ve Eserleri Ahmed b. İsa ve Emâlî i Hüseyin b. Hakem el-kûfî ve Müsned i Muhammed Mansûr el-murâdî ve Kitâbü z-zikr i Yahya b. el-hüseyin ve Eserleri Furat b. İbrahim el-kûfî ve Eserleri Muhammed b. Süleyman el-kûfî Ahmed b. Hüseyin el-hârûnî ve Emâlî si Hüseyin b. İsmail el-cürcânî ve Eserleri Yahya b. el-hüseyin el-hârûnî Muhammed b. Ali el-alevî Zeydiyye ye Göre Sünnet Zeydiyye ye Göre Haberin Tanımı Çeşitleri ve Bilgi Değeri Haberin Tanımı Haberin Çeşitleri Haberin Bilgi Değeri Kesin Bilgi İfade Eden Haberler Mütevatir Haber Genel Kabul Görmüş Haber: Telakki l-hadis bi l-kabûl Zan İfade Eden Haberler Âhâd Haber Haberin Muhtevası ile İlgili Şartlar Zeydiyye de Metin Tenkidi

14 2.6. Zeydiyye de Metin Tenkidi Örnekleri Kur an a Uygunluk veya Aykırılık Sünnete Uygunluk veya Aykırılık Akla Aykırılık Dinin Temel İlkelerine Uygunluk veya Aykırılık Arap Diline Aykırılık Gerekçesi Zikredilmeyen Tenkitler İBÂZIYYE VE HADİS / Kadir Demirci İbâzî Muhaddisler ve İbâzî Hadis Literatürü Câbir b. Zeyd ve Dîvân ı Ebû Ubeyde Müslim b. Ebî Kerîme Ebû Abdillah Dammâm b. es-sâib el-ezdî Ebû Nûh Sâlih b. Nûh ed-dahhân Ebû Amr Rabî b. Habîb ve Müsned i Ebû Süfyân Mahbûb b. er-rahîl Ebû Ganim Bişr b. Ganim el-horasânî ve el-müdevven i İmam Ebû Saîd Eflah b. Abdilvehhâb ve Rivayetleri Çağdaş Dönem İbâzî Hadis Çalışmaları İbâzıyye de Hadis-Sünnetin Anlamı Hadis ve Sünnetin Anlamı Hadis ve Sünnet Arasındaki Fark Hadisin Çeşitleri Makbul Hadisler Mütevatir Âhâd Sahih Hasen Merdûd Hadisler Söyleyeni Açısından Hadis Çeşitleri İbâzıyye de İsnad ve Metin Tenkidi İsnad Tenkidi Ravide Aranan Şartlar Metin Tenkidi MUTEZİLE NİN HADİS VE SÜNNET ANLAYIŞI / Hüseyin Hansu Sünnetin Delil Değeri Haberin Kısımları ve Delil Değeri Mütevatir Haberler Âhâd Haberler...688

15 5. HANEFÎ MEZHEBİ VE HADİS / İsmail Hakkı Ünal Ebû Hanîfe ve Hadis Ebû Hanîfe nin İlim Çevresi Ebû Hanîfe nin Hadis Rivayeti Ebû Hanîfe nin Hadis ve Sünneti Delil Alma Konusundaki Yaklaşımı Ebû Hanîfe nin Hadis Tercihinde Dikkate Aldığı Unsurlar Hanefî Mezhebinin Hadis Yöntemi Sünnetin Kısımları ve Sünnete Tabi Olmanın Hükmü Haberlerin Kısımları Mütevatir Haber Meşhûr Haber Âhâd Haber (Haber-i Vâhid) Hadiste İnkıtâ Mürsel Hadis Tanımı ve Delil Olma Değeri Zayıf Hadis Müstenker Hadis Hz. Peygamber in Fiilleri (Ef âlü r-rasûl) Ravinin Fıkhı Meselesi MÂLİKÎLERİN HADİS VE SÜNNET ANLAYIŞI / Zişan Türcan Giriş Mâlik b. Enes in Düşüncesinde Hadis ve Sünnet Mâlikîlerde Hadis ve Sünnet Haberin Kısımları ve Bilgi Değeri Âhâd Haberin Kabul Şartları ŞÂFİÎLERİN HADİS VE SÜNNET ANLAYIŞI / Habil Nazlıgül İmam Şâfiî nin Hadis İlmine Katkıları İmam Şâfiî Zamanında Hadis Şâfiî nin Kitâb ve Sünneti Birbirine Karşı Konumlandırmadaki Katkıları Sünnetin Kitâb a Arzı Sünnetin Kitâb la Te yîdi Sünnetin Kitâb a Arzına Dair Rivayetlere Şâfiî nin Yaklaşımı Şâfiî nin Sünneti Kur an a Göre Konumlandırışı Genel Anlamda Şâfiî nin Hadislere Bakışı Hadisçilerle Münasebeti Ravide ve Rivayette Aradığı Şartlar...731

16 İhtilâfü l-hadîs ve Tercih Usûlü Sahabe ve Tâbiîn Kavilerinin Değeri Şâfiî nin Eserlerinde Bulunan veya Ona Nispet Edilen Bazı Hadis Usûlü Istılahları HANBELÎLERİN HADİS VE SÜNNET ANLAYIŞI / Ramazan Özmen Giriş Hanbelî Usûlcülerin Haber Anlayışları Haberin Tarifi Sened Açısından Haberlerin Taksimi Mütevatir Haberler Mütevatir Haberin Tanımı Mütevatir Haberde Aranan Şartlar Mütevatir Haberin Epistemolojik Değeri Âhâd Haberler Âhâd Haberin Tanımı Haber-i Vâhid ile Amel Meselesi Akâidde Haber-i Vâhidin Delil Olma Değeri Haber-i Vâhidin Epistemolojik Değeri Umûmî Belvâda Haber-i Vâhid Haber-i Vâhid ve Kıyas Hanbelilere Göre Metin Tenkidi Prensipleri Ahmed b. Hanbel e Göre Sünnetin Değeri ve Kur an a Göre Konumu DİZİN YAZAR ÖZGEÇMİŞLERİ...799

17 ÖN SÖZ Hz. Peygamber e (s.a.) nispet edilen sözlerin veya fiil, takrir ve ahvale ilişkin bilgilerin rivayet edilmesiyle birlikte, hadisin bilgi alanı haline gelme süreci başlamıştır. Haberin aslına uygun olarak nakledilme zarureti, rivayetin usul ve kaidelerinin belirlenmesini gündeme getirmiş, bu yüzden hem ravinin hem de nakledilen haberin durumuna ilişkin tespitler yapılmıştır. Fitne hareketleri ile başlayan hadis uydurma faaliyetleri ile hadislere farklı yaklaşan çeşitli ekollerin teşekkülü, hadisçileri rivayet ameliyesini disipline etmeye sevk etmiştir. Öte yandan dil, fıkıh ve kelam gibi disiplinlerde üretilmiş yöntem ve bakış açıları hadis çalışmalarının kavramsal çerçevesine ve sistematik yapısına kavuşmasına katkı sağlamıştır. Kısacası, hadis, vârid olduğu erken dönemde kişisel ihtiyaç ve ilgi çerçevesinde ele alınırken, rivayetinin başlamasıyla birlikte denetleme mekanizmaları işletilmiş; ravi ve mervîde olması gereken özellikler belirlenmiştir. İlerleyen dönemlerde, temelde hadislerin sıhhati ve anlaşılması genel başlıkları altında toplanabilecek tartışmalar, hadis merkezli pek çok kavramın oluşmasına, bilgi alanlarının teşekkül etmesine ve çok sayıda eserin telif edilmesine zemin hazırlamıştır. Netice itibarıyla hadis, üçüncü dördüncü asırlara varıldığında ilim haline gelme sürecini tamamlamıştır. Sonraki dönemlerde hadis alanındaki çalışmalar muhtelif amaç ve yöntemlerle devam ettirilmiştir. Hadis ilminde erken devirlerden itibaren çok temelli dönüşümlerin yaşandığı, çeşitli aralıklarla eksen değişimleri olduğu görülmektedir. Suffe ile başlayan hadis eğitim ve öğretimi, şifahî rivayetten metinleşme sürecine, tedvin ve tasniften şerh ve haşiye dönemlerine evirilmiş ve nihayet araştırma inceleme ve tenkit devri diyebileceğimiz son döneme kadar gelmiştir. Bu dönüşümlerin saikleri arasında kitâbet ve metinleşme olgusu, hadisin bilgi değerine ilişkin tartışmalar, hadisin te vîli meselesi ve bir kısmının farklı kültürlere dayandığı bilinen birtakım ilimlerin tesiri ön plandadır. On sekizinci yüzyıl itibarıyla yaşananlar ise hadis ilmi için yepyeni bir dönemin habercisi olmuştur. Siyasî, askerî ve kültürel sahada üstünlüğü ele geçiren Batı nın İslamî ilimlerle özellikle de hadisle ilgili çalışmaları, müslümanları geleneksel yaklaşım kalıplarının dışına çıkmaya zorlamıştır. Yaşanan dönüşümler bizzat müslümanların kendi içlerinde bile şiddetli itiraz ve ithamları gündeme getirmiştir. Hadis ilminin geçirdiği evrelerde ortaya çıkan tartışmalar yöntemsel düzeyde kalmamış, çoğu zaman dinî ve ideolojik bir boyuta da sahip olmuştur. Diğer alanlarla karşılaştırıldığında hadis alanında yaşanan dönüşümler, tarih boyunca hep sancılı olmuş ve büyük tartışmalara yol açmıştır. Öte yandan dönüşüme gösterilen muhalefet mevzii başarılar kazansa 19

18 20 da nihai olarak dönüşümün galip geldiğini görmekteyiz. Bugün de etkisini sürdüren son dönem hadis tartışmaları hiç olmadığı kadar şiddetli ve fakat dönüşüme zorlayan faktörler de o nispette güçlüdür. Son birkaç yüzyıldır yaşanan gelişmeler, hadis eğitiminde sadece geleneksel kalıpların içinde kalamayacağımızı göstermektedir. Kendi geleneğimizle aramıza giren mesafeyi tarih ve tenkit kavramları üzerinden aşmak, hadislerin tümüyle tarihî süreçte uydurulduğu peşin hükmüyle hareket eden oryantalist bakışın aksine, bu kavramları hadisi anlama çabasının bir gereği olarak kabul etmek uygun görünmektedir. Bugün hadis ilminin, temel parametrelerinden sapmadan daha dinamik bir alan olarak değerlendirilmesi, yeni veriler ışığında zenginleştirilmesi icap etmektedir. Elinizdeki Hadis El Kitabı adlı çalışma, hadis tarihi, hadis usûlü, hadis edebiyatı, hadis araştırma yöntemleri, hadis problemleri ve farklı mezheplerin hadis ve sünnet anlayışı olmak üzere altı bölümden müteşekkildir. Hadis El Kitabı nın plan ve muhtevası, öncelikle ilahiyat fakülteleri hadis anabilim dallarınca lisans düzeyinde okutulan ana derslerin içerikleri dikkate alınarak oluşturulmuştur. Bununla birlikte eserde lisansüstü düzeye hitap eden bazı bölümlere de yer verilmiştir. Eserin, sözü edilen içeriğiyle genel bir müracaat kaynağı olma noktasına yaklaştığı söylenebilir. Hadis El Kitabı nda, konuların yazımında mümkün mertebe sade bir dil kullanılmasına, sübjektif değerlendirmelerden kaçınılmasına, meselelerin genel kabul görmüş yaklaşımlar üzerinden yazılmasına; tartışmalara dışarıdan bir gözle bakarak işaret edilmesine çalışılmıştır. Eser, on yedi hadis uzmanının katkılarıyla ortaya çıkmıştır. Kıymetli yazarlarımız Prof. Dr. İ. Hakkı Ünal a, Prof. Dr. Mehmet Görmez e, Prof. Dr. Musa Bağcı ya, Prof. Dr. Hüseyin Hansu ya, Prof. Dr. Bünyamin Erul a, Prof. Dr. Hüseyin Kahraman a, Doç. Dr. Habil Nazlıgül e, Doç. Dr. Bekir Kuzudişli ye, Doç. Dr. Huriye Martı ya, Doç. Dr. Ömer Özpınar a, Doç. Dr. Kadir Demirci ye, Yrd. Doç. Dr. Mehmet Dilek e, Yrd. Doç. Dr. Fatma Kızıl a, Yrd. Doç. Dr. Ramazan Özmen e, Yrd. Doç. Dr. Salih Kesgin e ve Arş. Gör. Tunahan Erdoğan a katkılarından dolayı teşekkür ediyorum. Kitabı baştan sonra okuyarak, çalışmanın imlâ ve içerik bakımından iyileşmesine katkı sunan Yrd. Doç. Dr. Fatma Kızıl ile eserin tashihinde gösterdikleri gayretlerden ötürü Arş. Gör. Tunahan Erdoğan a ve Yüksek Lisans öğrencimiz Hatice Kübra Özmen e ayrıca teşekkür etmem gerekmektedir. Kuşkusuz her çalışmada olduğu gibi bir takım eksikliklerimiz olmuştur. Okuyucuların ve özellikle hadis hocalarımızın yapıcı eleştirilerini beklediğimizi ve sonraki baskılarda dikkate alacağımızı ifade etmek isterim. Doç. Dr. Zişan Türcan Editör