T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2949 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1905 ÖRGÜT KURAMI

Transkript

1 T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2949 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1905 ÖRGÜT KURAMI Yazarlar Prof.Dr. Deniz TAfiCI (Ünite 1) Yrd.Doç.Dr. Umut KOÇ (Ünite 2) Doç.Dr. Yücel SAYILAR (Ünite 3) Doç.Dr. Çetin ÖNDER (Ünite 4) Prof.Dr. Nazl WASTI (Ünite 5) Prof.Dr. fiükrü ÖZEN (Ünite 6) Yrd.Doç.Dr. Janset ÖZEN AYTEMUR (Ünite 7) Doç.Dr. Erkan ERDEM R (Ünite 8) Editörler Prof.Dr. Deniz TAfiCI Doç.Dr. Erkan ERDEM R ANADOLU ÜN VERS TES

2 Bu kitab n bas m, yay m ve sat fl haklar Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Ö retim tekni ine uygun olarak haz rlanan bu kitab n bütün haklar sakl d r. lgili kurulufltan izin almadan kitab n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay t veya baflka flekillerde ço alt lamaz, bas lamaz ve da t lamaz. Copyright 2013 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö RET M TASARIM B R M Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yard mc s Arfl.Gör.Dr. rem Erdem Ayd n Ö retim Tasar mc lar Doç.Dr. T. Volkan Yüzer Ö r.gör. Orkun fien Grafik Tasar m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Ö r.gör. Nilgün Salur Dil Yaz m Dan flmanlar Dilek K lb y k Funda Gürbüz Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Dizgi Aç kö retim Fakültesi Dizgi Ekibi Örgüt Kuram ISBN Bask Bu kitap ANADOLU ÜN VERS TES Web-Ofset Tesislerinde adet bas lm flt r. ESK fieh R, Ocak 2013

3 çindekiler iii çindekiler Sunufl... vii Örgüt Kuramlar na Girifl... 2 ÖRGÜT KURAMLARINA G R fi... 3 Örgüt, Kuram ve Örgüt Kuram... 4 Örgüt Kuram n n lgi Alan... 7 ÖRGÜT KURAMLARININ DO UfiU VE TAR HSEL GEL fi M... 8 Birinci Evre... 9 kinci Evre Üçüncü Evre Dördüncü Evre ÖRGÜT KURAMINDA TEMEL TARTIfiMA KONULARI Örgüt - Çevre Tart flmalar Paradigma Tart flmalar Bilimcilik-Yönetimcilik Tart flmalar KARfiILAfiTIRMALI ÖRGÜT KURAMLARI Analiz Düzeyleri Aç s ndan Örgüt Kuramlar Örgüt-Çevre liflkileri Aç s ndan Örgüt Kuramlar Dayand klar Paradigmalar Aç s ndan Örgüt Kuramlar Araflt rma Niyetleri Aç s ndan Örgüt Kuramlar Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Koflul-Ba ml l k Kuram KOfiUL-BA IMLILIK KURAMINA G R fi KOfiUL-BA IMLILIK KURAMININ TEMEL KAVRAMLARI KOfiUL-BA IMLILIK KURAMININ TEMEL ÇALIfiMALARI Çevre Odakl Çal flmalar Teknoloji Odakl Çal flmalar Büyüklük Odakl Çal flmalar Strateji Odakl Çal flmalar KOfiUL-BA IMLILIK KURAMINDAK GEL fimeler Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ÜN TE 2. ÜN TE

4 iv çindekiler 3. ÜN TE 4. ÜN TE Kaynak Ba ml l Kuram KAYNAK BA IMLILI I KURAMINA G R fi KAYNAK BA IMLILI I KURAMININ TEMEL VARSAYIMLARI Kaynak Ba ml l Perspektifinden Örgütler Kaynak Ba ml l Kuram nda Örgüt-Çevre liflkileri KAYNAK BA IMLILI I KURAMININ TEMEL KAVRAMLARI Kaynak ve Ba ml l k Kavramlar Güç Kavram ve Güç liflkileri ÖRGÜTLERDE BA IMLILIK L fik LER N N YÖNET M D flsal Taleplerin De erlendirilmesi Ba ml l k liflkisinin Koflullar n Yönetme Örgütsel Ba ml l klar n Yap s n De ifltirme: Büyüme, Birleflme ve Sat n Almalar Örgütler Aras Kolektif Yap lar Oluflturmaya Yönelik Stratejiler Karfl l kl Ba ml l n Yasalar ve Sosyal Yapt r mlar Yoluyla Yönetimi: Politik Aktör Olarak flletmeler Üst Düzey Yöneticilerin De iflimi Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Örgütsel Ekoloji Kuram ÖRGÜTLER DÜNYASINDA UYUM VE AYIKLAMA Çevresel De iflim Yap sal Dura anl k ÖRGÜTSEL TOPLULUKLAR DEMOGRAF K SÜREÇLER Örgüt Kapanma Oran nda Yafl Ba ml l Örgüt Kapanma Oran nda Büyüklük Ba ml l TOPLULUK D NAM KLER Yo unluk Ba ml l Kesim Geniflli i Kaynak Bölünmesi TOPLULUK VE ÇEVRE L fik S ÖRGÜTSEL EKOLOJ VE YÖNET M Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

5 çindekiler v ktisadi Örgüt Kuramlar KT SAD KURAMLARA G R fi filem MAL YETLER KURAMI VEKALET KURAMI KT SAD ÖRGÜT KURAMLARININ ELEfiT R S Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Yeni Kurumsal Kuram YEN KURUMSAL KURAMIN TEMEL SAVI KURUM VE KURUMSALLAfiMA MEfiRU YET VE TÜRLER ÖRGÜTSEL ALAN VE Efi B Ç ML L K MEKAN ZMALARI KURUMSAL ÇEfi TL L K VE DE fi M Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Elefltirel Yönetim Çal flmalar ELEfiT REL KURAM ELEfiT REL YÖNET M ÇALIfiMALARININ ORTAYA ÇIKIfiI ELEfiT REL YÖNET M ÇALIfiMALARININ GENEL ÇERÇEVES ELEfiT REL YAKLAfiIMIN ÖRGÜT ÇALIfiMALARINA KATKISI Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Postmodern Örgüt Kuram POSTMODERN ZME G R fi Modernizm Postmodernizm POSTMODERN ZM VE ÖRGÜT KURAMLARI Modern Örgüt Kuramlar Modern Olmayan Örgüt Kuramlar ve Postmodernizm POSTMODERN ÖRGÜT KURAMI Post-Modern Yönetim ve Örgütlenme Biçimleri ÜN TE 6. ÜN TE 7. ÜN TE 8. ÜN TE

6 vi çindekiler Postmodern Örgütsel Analiz POSTMODERN ÖRGÜT KURAMI VE filetme filevler Postmodernizm ve Pazarlama fllevi Postmodernizm ve Üretim fllevi Postmodernizm ve Muhasebe fllevi Postmodernizm ve nsan Kaynaklar Yönetimi fllevi Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

7 Sunufl vii Sunufl Tüm bilim dallar nda yeni ve anlaml bir söz söylemek ve yeni paradigmalar ortaya koymak her fleyin say lara indirgenerek veri üretildi i durumdan çok daha zordur. nsanlar n ve örgütlerin ihtiyaçlar çok genifl bir yelpazede yer almaktad r. Bu nedenle egemen ve karfl s nda olan bilgi toplama yöntemlerinin ikisini birlikte kulland m zda karmafl k sorunlar anlayabilir ve çözebiliriz. Örgütleri anlama konusunda bize yard mc olacak pek çok bak fl aç s ve bilim alan vard r. Bunlar içinde k ymetli olanlar ndan biri de örgüt kuram d r. Örgüt kuram yaln zca tek bir bak fl aç s yla ölçülemeyecek kadar zengin bir aland r. Özellikle 1970 lerin sonundan itibaren araflt rma ve ilginin giderek yo unlaflt ve psikoloji, sosyoloji, ekonomi, felsefe, tarih ve edebiyat gibi sosyal bilimlerin pek çok konusuyla yo un iliflkileri olan bir aland r. Elinizdeki bu kitapta temel hedefimiz örgüt kuramlar arac l yla örgütleri nas l anlayabiliriz sorusuna cevap aramaya çal flmakt r. Kitapta sözü edilen kuramlar n anlat m olabildi i kadar yal nlaflt r lm flt r. Örgütler kendi sorunlar d fl nda pek çok çevresel bask ve taleple karfl karfl yad rlar. Kitab m z bu sorunlar n karfl s ndaki örgüt davran fllar n zengin bir bak fl aç s yla anlatmaya çal flmaktad r. Kitab n örgüt kuramlar na girifl ünitesinde örgüt kuram alan n n genel çerçevesi, alan n tarihsel geliflimi, temel tart flma konular ve kuramlar n karfl laflt r lmalar ndan söz edilmektedir. Ayr ca kitapta belli bafll örgüt kuramlar olan; koflul ba ml l k, kaynak ba ml l k, örgütsel ekoloji, iktisadi örgüt kuramlar, ifllem maliyetleri kuram, vekalet kuram, yeni kurumsal kuram, elefltirel yönetim çal flmalar ve postmodern örgüt kuram genifl olarak, ancak sade bir dille anlat lmaya çal fl lm flt r. Kitab n haz rlanmas sürecinde büyük bir titizlikle çal flan tüm yazarlar m za ve uzaktan e itim süreci içerisinde yer alan tüm mesai arkadafllar m za katk lar ndan dolay teflekkür ediyoruz. Kitab m z n siz sevgili ö rencilerimize yeni ufuklar açmas n diliyoruz. Editörler Prof.Dr. Deniz TAfiCI Doç.Dr. Erkan ERDEM R

8 1ÖRGÜT KURAMI Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad ktan sonra; Örgüt, kuram ve örgüt kuram kavramlar n tan mlayabilecek, Örgüt kuram çal flma alan n n s n rlar n ay rt edebilecek, Örgüt kuramlar n n do uflunu ve tarihsel geliflimini aç klayabilecek, Örgüt kuram alan ndaki temel tart flma konular n s ralayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar Örgüt Kuram Örgüt Kuram Analiz Birimi Analiz Düzeyi Örgüt-Çevre liflkileri Paradigma Tart flmalar Bilimcilik-Yönetimcilik çindekiler Örgüt Kuram Örgüt Kuramlar na Girifl ÖRGÜT KURAMLARINA G R fi ÖRGÜT KURAMLARININ DO UfiU VE TAR HSEL GEL fi M ÖRGÜT KURAMINDA TEMEL TARTIfiMA KONULARI KARfiILAfiTIRMALI ÖRGÜT KURAMLARI

9 Örgüt Kuramlar na Girifl ÖRGÜT KURAMLARINA G R fi Örgüt araflt rmalar ile ilgili kapsaml bir kitab n girifl k sm ndaki örgütleri anlamak, dünyay anlamakt r cümlesi ilgi çekicidir (Baum ve Rowley, 2002, s.1). Yaflam m z n her alan nda çok say da örgütün varl n bildi imiz hâlde, çeflitlilikleri ve karmafl k yap lar nedeniyle onlar ve faaliyetlerini anlamak, tan mlamak ve aç klamak zorlu bir ifltir. Kitab m z n ilerleyen bölümleri bu zorlu iflin üstesinden gelmeyi hedeflemifl bafll ca yaklafl mlar özetlemeye çal flmaktad r. Örgüt kuram, görece yeni fakat özellikle 1970 lerin sonundan itibaren araflt rma ve ilginin giderek yo unlaflt bir aland r. Örgüt kuram sosyal bilim anlam nda henüz çok genç bir alan olmas na karfl n, sosyal bilimler alan ndaki temel tart flma konular n, düflünce okullar n ve yaflanan de iflimleri neredeyse bütünüyle yans tan bir h zla geliflmifltir. Bafllang c ndan itibaren psikoloji, sosyoloji ve ekonomi; son dönemlerde ise felsefe, tarih ve edebiyat gibi sosyal bilimlerin pek çok alan yla olan yo un iliflkileri nedeniyle örgüt kuram alan ndaki çal flmalar n derli toplu bir biçimde özetlenmesi de en az örgütlerin anlafl lmas kadar zorlu bir ifltir. Bu nedenle örgüt kuram konusunda lisans ve lisansüstü düzeyde Türkçe kaynak s - k nt s çekilmektedir. Bu s k nt örgüt kuramlar n n derli toplu biçimde ele al nmas anlam nda k smen yabanc yaz n için de geçerlidir. Örgüt kuram alan nda yaflanan kaynak probleminin bir baflka nedeni de örgütleri anlama ve örgüt davran fllar n aç klama ile ilgili kuramsal çal flmalar n yo un içerikleri nedeniyle anlafl lamaz oldu unun ve bu alanda üretilen bilgilerin uygulamada pek karfl l klar n n bulunmad n n düflünülmesidir. Bu kitapta örgüt kuram alan nda ortaya ç kan temel yaklafl mlar özetlenirken yukar da belirtilen kayg lar mümkün oldu unca gözetilmeye çal fl lm flt r. Bu amaçla her bir örgüt kuram n n temel argümanlar olabildi ince aç k bir dille ortaya konmaya çal fl lm fl, örgüt kuramlar n n ilgilendi i temel meselelerin gündelik hayattaki karfl l klar olabildi ince örneklerle aç klanmaya gayret edilmifltir. Di er yandan, her bir örgüt kuram n n alandaki temel tart flma konular na katk lar da olabildi ince eksiksiz biçimde ele al narak kitab n örgüt kuram alan nda her seviyeden okuyucuya kaynakl k etmesi de hedeflenmifltir. Bu ünite befl bölümden oluflmaktad r. Öncelikle örgüt ve kuram kavramlar üzerinde durularak örgüt kavram yla ne kastedildi i, kuram bilmenin neden önemli oldu u, örgüt kuram n n örgütlerle hangi aç dan ilgilendi i gibi tart flmalar üze-

10 4 Örgüt Kuram rinden örgüt kuram alan n n genel çerçevesi çizilmektedir. kinci bölümde ise örgüt kuram alan n n do uflu, geliflimi ve içeri iyle ilgili tarihsel bir özet sunulmaktad r. Üçüncü bafll k alt nda örgüt kuram alan ndaki farkl yaklafl mlar anlamada yararl olabilecek sosyal bilimler alan ndaki baz temel kavram ve tart flmalar verilmektedir. Dördüncü bafll k alt nda ise kitab n di er ünitelerinde aç klanan örgüt kuramlar üçüncü bölümde verilen temel tart flmalar ekseninde karfl laflt r lmaktad r. Örgüt: Belli bir amac gerçeklefltirmek üzere kurulan, belli bir yap ya ve devaml l a sahip sosyal iliflki biçimi. Örgüt, Kuram ve Örgüt Kuram Örgütler hayat m z n her taraf n kuflatm fl durumdad rlar. Okullar, hastaneler, ordu, itfaiye, çeflitli flirketler, dernekler, medya kurulufllar, cemaatler, sendikalar, al flverifl merkezleri, hatta mafya veya terör örgütleri gündelik hayat m z n bir parças n oluflturan örgütlere örnek gösterilebilir. Bu örgütler büyük-küçük, yeni-eski, ulusal-küresel, kâr amac güden-gütmeyen, yasal-yasa d fl olmak üzere farkl özelliklere sahip SIRA olabilirler. S ZDE Örgütler üyelerinin farkl beklentileriyle flekillenen hedeflerine ulaflmak için çeflitli biçimlerde bir araya gelmifl, çevresel faktörlerin etkisi alt nda varl n sürdürmeye yönelik çabalar gösteren sosyal yap lard r (Leblebici ve Salancik, 1989; Scott, 2003). Bu çerçevede her örgüt; örgütlenme biçimleri, hedef ve stratejiler, üyeler, teknolojik imkânlar, büyüklük, çevre ve kültür gibi boyutlardan oluflmaktad r (Scott, 2003; Daft, 2004). Bir sat fl eleman veya nternet sitesi arac l yla gündelik hayatta s k s k bir parças yla yüz yüze geldi imiz hâlde bazen birden çok ülkeye bile yay lm fl olabilen bir örgütün nerede bafllay p bitti ini anlamak her zaman kolay olmayabilir. Tarih boyunca farkl özelliklere sahip çok çeflitli örgüt biçimlerine rastlansa da AMAÇLARIMIZ örgütler sosyal hayat içerisinde daha çok son yüz elli y ll k modern dönemde etkin hâle gelmifller ve bilimsel aç dan daha ayr nt l olarak incelenmifllerdir. Örgüt- AMAÇLARIMIZ lerin uzun vadede hayatta kalma becerisine sahip olma anlam nda dura an, belli prosedürlere K ba l T A Polarak ne zaman ne yapaca belli oldu u için güvenilir, faaliyetleri sürekli kay t alt na al nd ndan gelifltirilmeye aç k ve hesap verebilir olmalar, sosyal hayatta örgüt biçimindeki yap lara olan ihtiyac art rm flt r (Hannan ve Carroll, 1995). Kuram ise ço u kez anlafl lmaz, karmafl k, gereksiz, fazla akademik ve pratikte karfl l olmayan bir kavram olarak kabul edilmektedir. Oysa Kurt Lewin in ün- Kuram (Teori): Belli bir olguyu, olgu kümesini ya da durumu, ba nt ve lü sözünde belirtti i gibi iyi bir teoriden daha pratik hiçbir fley yoktur (1951: iliflkileriyle aç klamaya çal flan kavramsal sistem; 169). Hepimiz gündelik hayat m zda hiç fark nda olmadan pek çok kuramsal ç kar mdan yararlan r z. Kuramlar, do al veya sosyal hayattaki olaylar n gerçekleflme bilgiyi düzenleyerek ve basitlefltirerek karmafl k biçimlerini anlamaya, düzenlilikleri keflfetmeye yönelik aç klamalard r. Dünyay alg lama ve yorumlama biçimimizi, yaflad klar m za verdi imiz tepkileri flekillendirir- sosyal dünyay daha anlafl l r hâle getiren, birbiriyle ba lant l ler. Do al ve sosyal çevremizdeki pek çok olay kuramsal aç klamalar vas tas yla düflünceler sistemi. soyutlanarak bileflenlerine ayr l r ve bu bileflenler aras ndaki iliflkiler daha basit ve üzerinde düflünülebilir biçimlerde ifade edilir. Bu anlamda atasözleri bile birer kuramsal aç klama olarak kabul edilebilir. Örne in üzüm üzüme baka baka karar r atasözü asl nda kitab m z n beflinci ünitesinde anlat lan yeni kurumsal kuram n temel ilgi alan olan örgütler neden birbirine benzer? sorusuyla iliflkilidir. Kuramsal aç klamalar n pratik de eri olmad na dair iddialara karfl ünlü iktisatç Keynes in flu sözleri anlaml d r (1936: 383):

11 1. Ünite - Örgüt Kuramlar na Girifl 5 ktisatç lar n ve siyaset felsefecilerinin fikirleri, ister do ru ister yanl fl olsunlar, ço u zaman san ld ndan daha güçlüdürler. Gerçekte dünyay yöneten de onlardan baflkas de ildir. Her türlü entelektüel etkiden uzak oldu unu düflünen pratik adam (uygulamac ), ço u zaman ölmüfl bir iktisatç n n kölesidir. Ak llar na durduk yerde yeni fikirler geldi ini zanneden ç lg n giriflimciler, parlak fikirlerini asl nda kendilerinden birkaç y l önce yaflam fl araflt rmac lar n karalamalar na borçludurlar. Peki, kuram pratikte ne ifle yarar? Kuramlar gündelik hayat m z nas l etkiler? nsano lunun en temel amac yaflam n sürdürmektir. Bu amaçla içinde yaflad dünyay tan mak, gelece e yönelik tahminlerde bulunmak ve planlar yapmak zorundad r. Gelece i planlayabilmek için ise pek çok çevresel faktörle ilgili bilgilere sahip olmak gerekir. Böylece bu olaylar n hangi durumda ne flekilde gerçekleflti- i, ne zaman ve nas l tekrar edece i kestirilebilir. Bunu bir örnek üzerinden aç klayabiliriz. Arflimet in keflfetti i suyun kald rma kanununu ele alal m. Arflimet in bu kanunu hamam tas n n suda nas l yüzdü ü sorusundan ç karak keflfetti i belirtilir. Suyun kald rma kanunu, yo unlu u sudan daha düflük cisimlerin suda yüzebilece- ini öngörmektedir. Bu kanun asl nda di er s v lar için de geçerlidir. fiimdi düflünelim. Acaba insanlar Arflimet bu kanunu ortaya koymadan önce gemi yapam yorlar m yd? Tabii ki yap yorlard. Öyleyse bu kuram insanl a ne gibi bir katk sa lad? Suyun kald rma kanunu bulunmadan önce insanlar genellikle deneme yan lma yoluyla yüzdüklerini bildikleri tahta gibi malzemeleri temel alarak gemiler infla ediyorlard. Suyun kald rma kuvvetinin bulunmas ise insanl a demir gibi daha sa lam malzemelerden de gemiler yap labilmesi imkân n sa lad. Demir gibi a rl nedeniyle yüzebilece i düflünülmeyen bir malzeme, yüzmenin bir yo unluk problemi oldu unun anlafl lmas yla, genifl boflluklarla hacmi art r larak yüzebilir hâle getirilebildi. Kuramsal aç klamalar bizlerin basit gözlemlerle edindi imiz izlenimlerin arka plan ndaki mekanizmalar aç klayarak mevcut bilgimizi gelifltirmek- te ve farkl durumlara uyum sa laman n, dolay s yla hayatta kalman n yolunu göstermektedir. Kuram ve kanun kavramlar genellikle kar flt r lmaktad r. Kanun genellikle do a bilimlerinde gözlenen bir olgunun gerçekleflmesiyle ilgili tamamen ispatlanm fl bir durumu ifade eder. Yer çekimi kanunu gibi. Kuram ise birden fazla olgunun iliflkisiyle ilgili önermelerin güçlü biçimde destek bulmas yla ortaya ç kan bir aç klamad r. Einstein in izafiyet ku- ram gibi. Do a bilimlerinde hem kanunlar hem de kuramlardan bahsedilebilirken sosyal bilimlerde genellikle kuramlardan bahsedilir. Yönetici ve iflletme AMAÇLARIMIZ sahiplerinin ç karlar - AMAÇLARIMIZ n n çat flaca n varsayan asil-vekil kuram gibi. Do a bilimlerinde oldu u gibi sosyal bilimler alan nda da K insanlar n T A P veya örgütlerin davran fllar n n ard ndaki kurallar keflfedilmeye, gelecekteki olas davran fllar kestirilmeye çal fl lmaktad r. Bu amaçla araflt rmac lar sosyal çevredeki olaylar gözlemler ve belli düzenlilikler tespit etmeye çal fl rlar. S k s k tekrarlanan bu davran fl örüntüleri kuramsal aç klamalara dönüflebilecek, test edilebilir önermeler hâline getirilir. 4 Oscar Ödüllü Ak l Oyunlar (2001) filmindeki baz sahneler sosyal bilimler alan nda kuramsal aç klamalar n nas l gerçeklefltirildi ine örnek verilebilir.

12 6 Örgüt Kuram Resim 1.1 Ak l Oyunlar (A Beautiful Mind ) filminden bir sahne: John Nash üniversitenin bahçesindeki güvercinlerin beslenme s ras ndaki hareketlerini modellemeye çal fl yor. Örgüt Kuram : Örgütlerin faaliyetlerini sürdürürken çeflitli çevresel faktörlerle olan iliflkilerini nas l kurgulad klar n ve yönettiklerini aç klamak üzere gelifltirilmifl önermeler bütününden oluflan araflt rma alan. Film iktisat ve strateji alan nda son y llarda gelifltirilen en önemli kuramlardan biri olan oyun kuram n n 1994 y l nda iktisat alan nda Nobel Ödülü alm fl kuramc s John Nash in hayat n anlatmaktad r. Filmde John Nash Princeton üniversitesindeki ilk y llar nda futbol oyuncular n n top peflindeki, güvercinlerin yem peflindeki, çantas n çald ran bir kad n n h rs z peflindeki kofluflturmalar n incelemekte ve bu farkl davran fllar aras ndaki düzenlilikleri modellemeye çal flmaktayd. Belli bir amaç do rultusunda yaflanan rekabeti aç klamaya çal flan oyun kuram n n gelifltirilmesinde çevremizde her gün yaflanan ama ancak dikkatli bir bilim insan n n fark edebilece i bu iliflkiler önemli rol oynam flt r. Örgüt kuram da örgütlerin davran fllar n anlamaya ve aç klamaya çal flan bir sosyal bilim alan d r. Örgütlerin hayatta kalabilmek ve çeflitli hedeflere ulaflabilmek için teknoloji, rakipler, devlet vb. çevresel faktörler karfl s nda sahip olduklar kaynaklar nas l örgütlediklerini inceler ve bu konuda tutarl bilimsel önermeler gelifltirmeye çal fl r. Bugün insanlar n hayat n n çok önemli bir kesiti örgütlerin içerisinde ve etkisinde geçmektedir. Fark nda olsak da olmasak da yaflam m z örgütler taraf ndan yönlendirilmektedir. Yaflam m z sürdürmek için yapt m z ifllerin neredeyse tamam örgütsel ortamlarda gerçeklefltirilmektedir. Tarihteki en eski mesleklerden biri olan berberli i bile yasal olarak sürdürebilmek için Berberler ve Kuaförler Odas gibi bir örgütün üyesi olma zorunlulu u bulunmaktad r. Dolay - s yla örgütleri anlamak asl nda insanlar n birbirleriyle ve çevreleriyle olan iliflkilerini, yani girifl bölümünde de al nt land gibi dünyay anlamakt r. Örgütleri anlama konusunda yap lan araflt rmalar genel olarak flu konular üzerinde durmaktad rlar (Pfeffer, 1997): Örgütlenme biçimlerinin örgütleri oluflturan bireylerin tutum ve davran fllar n nas l etkiledi i, Örgütü oluflturan bireylerin kiflilik özellikleri ve eylemlerinin örgütün amaçlar na katk lar n n liderlik vb. yollarla nas l ortaya ç kt ve örgütlenme biçimlerini nas l etkiledi i, Örgütlerin performans, baflar ve hayatta kalma konusundaki durumlar, Örgütler ve örgütlerin kültürel, politik, teknolojik vb. çevre unsurlar aras ndaki karfl l kl etkiler,

13 1. Ünite - Örgüt Kuramlar na Girifl 7 Bu konularda yap lacak çal flmalar n dayanaca felsefi ve yöntembilimsel temeller. Örgüt Kuram n n lgi Alan Tüm sosyal bilim araflt rmalar nda, ele al nan konunun nas l analiz edilece i sorusu çok kritiktir. Analiz noktas nda iki önemli konu kendini gösterir: (1) Araflt rma konusunun hangi ba lam içinde incelenece i ve (2) konunun temel aktörünün veya aktörlerinin kimler oldu u. Bir bilimsel çal flmada birinci soruya verilen cevap analiz düzeyini, ikinci soruya verilen cevap ise analiz birimini belirlememizi sa lar. Analiz düzeyi belirlendi inde, incelenen konuyu bir ba lam içinde tan mlamak mümkün olur. Örgüt araflt rmalar n n odakland klar analiz düzeyleri aç s ndan farkl laflt klar n bilmek önemlidir. Örgüt araflt rmalar alan n n, biri örgütsel davran fl di eri de örgüt kuramlar olmak üzere iki temel hat üzerinde geliflti i söylenebilir. Bu iki alan aras ndaki en belirgin farkl l k, odakland klar analiz birimleridir. Örgütsel davran fl insan davran fllar n, içinde yaflad klar çal flma ortamlar nda ele al r ve bireyin örgütten ne flekilde etkilenerek davran fl de iflikli i gösterdi ini inceler. Baflka bir deyiflle örgütsel davran fl, örgüt içindeki bireylerin ve gruplar n davran fllar na odaklan r; tutumlar, kiflilik, motivasyon, ifl tatmini, örgüte duyulan ba l l k, karar verme, liderlik vb. üzerinde yo unlaflt konulara örnektir. Daha çok psikoloji biliminden yararlanan bu araflt rmalarda örgüt, bireylerin ve gruplar n davran fllar n etkileyen bir de iflken olarak ele al n r. Örgüt kuramlar nda ise sosyoloji, ekonomi, kamu yönetimi, örgütsel sosyoloji, vb. alanlardan edinilen bilgilerle zenginlefltirilmifl ve daha genifl bir bak fl aç s ile flekillendirilmifl bir araflt rma alan söz konusudur. Bu araflt rmalar örgütlere, örgütler-aras iliflkilere, örgüt topluluklar na, örgütsel alanlara vb. odaklan r. Örgüt yap - s ile çevresi aras ndaki iliflkileri ayr nt l flekilde inceleyen veya örgüt ile çevresi aras ndaki iliflkiyi ba ml l k ve güç iliflkileri temelinde ele alarak aç klamaya çal - flan araflt rmalar bu alana örnektir. Örgütler neden bu kadar çeflitlidir?, örgütler neden bu kadar birbirine benzer?, örgütler neden vard r? ve örgütlerin flekillenmesinde, faaliyet gösterdi i ülkenin devlet, finansal sistem, e itim gibi ana kurumlar n n oynad rol nedir? sorular da örgüt kuram alan na yön veren önemli araflt rma sorular d r. Genel olarak örgütsel davran fl çal flmalar n n örgüt-içi, yani mikro düzeyde, örgüt kuram çal flmalar n n ise makro düzeyde gerçeklefltirildikleri kabul edilmektedir. Ancak örgüt kuram araflt rmalar na biraz daha yak ndan bak ld nda makro örgütsel araflt rmalar n kendi içinde farkl düzeylerde s n fland r labilece i görülmektedir. Herhangi bir araflt rman n analiz düzeyinin belirlenmesinde genellikle araflt rman n ba ml de iflkeninin, yani aç klanmaya çal fl lan olgunun analiz düzeyi dikkate al nmaktad r. Bu aç dan bak ld nda örgüt kuram alan nda üç temel analiz düzeyinden bahsedilebilir: Örgüt düzeyi, örgütler-aras düzey ve örgütlerüstü yani örgüt topluluklar düzeyi. Genel olarak örgütsel davran fl alan n n mikro, örgüt kuramlar n n ise makro düzeye odakland klar kabul edilir. Ancak örgüt kuramlar aç s ndan makro düzey kendi içerisinde üç farkl düzeyde ele al nmaktad r: Örgüt düzeyi, örgütler-aras düzey ve örgütler-üstü düzey. Analiz Düzeyi: Bir araflt rman n ba ml de iflkeninin örgüt-içi, örgütler-üstü veya örgütleraras hangi ba lamda ele al nd. Analiz Birimi: Bir araflt rman n, bulgular na ulaflmak için üzerinde çal flt insan, grup, olay, kurum, vb. en temel birimidir. Örgütsel Davran fl: Örgüt araflt rmalar nda analiz birimi olarak çal flanlar n örgütler içerisindeki davran fllar n inceleme konusu yapan sosyal bilim dal. Örgüt Kuramlar : Örgüt araflt rmalar nda analiz birimi olarak tek tek veya toplu hâlde örgütlerin davran fllar n inceleme konusu yapan sosyal bilim dal. Örgüt düzeyinde gerçeklefltirilen analizler bir bütün olarak örgütsel süreçler, örgütün s n rlar, faaliyet sistemi ve örgütün genel stratejileri üzerinde AMAÇLARIMIZ durmaktad r. AMAÇLARIMIZ

14 8 Örgüt Kuram Örgütler-aras analiz düzeyi ise bir örgütün di er örgütlerle iliflkilerinin analizini kapsamaktad r. Örgütler-üstü örgüt incelemeleri de örgüt topluluklar n n/örgüt kümelerinin kendine özgü unsurlar ve dinamikleri ile ilgilenir. Yani bir örgütün di- erleriyle de il, örgütlerin örgütlerle iliflkilerine odaklan r. Farkl örgüt kuramlar - n n bu analiz düzeylerinden daha çok hangilerine odakland klar ileriki k s mlarda tart fl lacakt r. 1 Sizce yönetim SIRA ve S ZDE organizasyon alan ndaki temel çal flma konular ndan olan ve iflletme bölümlerinin temel dersleri aras nda yer alan örgütsel davran fl, insan kaynaklar yönetimi ve stratejik yönetim alanlar daha çok hangi analiz düzeylerine odaklanmaktad r? Farkl analiz düzeyleri içinde tan mlanm fl araflt rma sorular n ve kavramlar n izleyebilmek, örgüt kuramlar n anlamada önemli bir ad md r. Her kurama temel oluflturan analiz düzeyi genel olarak farkl d r. Ancak bazen bir kuram n aç klamalar birden fazla analiz düzeyini de kapsayabilir. Hatta kimi örgüt kuram çal flmalar örgüt-içi düzeyi de kapsayabilmekte ve örgüt araflt rmalar nda çoklu analiz dü- zeylerinin kullan lmas n n kuramlar n aç klay c l n art raca iddia edilmektedir (Klein vd., SIRA 1999). S ZDE Tek bafl na örgütten, örgüt topluluklar na ve örgütsel alanlara uzanan bir çeflitlilik gösteren analiz düzeylerini bilmek, kuramlar n temel araflt rma sorular n bizim için daha anlafl l r ve anlaml k lar. AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ ÖRGÜT KURAMLARININ DO UfiU VE TAR HSEL GEL fi M Örgüt kuram alan n n do uflu ve geliflimi dört evrede incelenebilir (Sargut ve Özen, 2007): 1. Evre (1800 lerin sonlar ndan 1950 lerin bafl na kadar): Farkl disiplinlerde ve uygulamada örgütler ve yönetim üzerine yap lan çeflitli çal flmalar. 2. Evre (1950 lerin bafl ndan 1970 lerin sonuna kadar): Örgüt kuram n n bir çal flma alan olarak belirginleflmesi ve Koflul Ba ml l k Kuram etraf ndaki geçici uzlaflma. 3. Evre (1970 lerin sonundan 1990 lar n sonuna kadar): Örgüt kuramlar nda çeflitlenme. 4. Evre (1990 lar n sonundan günümüze kadar): Çeflitlenmeyle birlikte bütünlefltirme çabalar n n artmas. Bu kitab n ilerleyen ünitelerinde birinci evredeki geliflmelere yer verilmemifltir. Kitab n ana çat s 1950 lerin bafl ndan itibaren yönetim ve organizasyon alan na dâhil olan Koflul Ba ml l k Kuram ile bafllay p günümüze de in gelifltirilen örgüt kuramlar n aktarmak üzere tasarlanm flt r. Ancak yukar da belirtilen birinci evrede yer alan baz yönetim yaklafl mlar, 1950 sonras nda belirginleflmeye bafllayan örgüt kuramlar n anlamada büyük önem tafl maktad r. Örgüt kuramlar, 20. yüzy l n ilk yar s ndan itibaren çeflitli sosyal bilim alanlar nda yürütülen araflt rmalarla gelifltirilen yönetim düflüncelerinin birikimi ile ortaya ç km flt r. Yeni bir yönetim yaklafl m ya da örgüt kuram bir öncekilerin geçerlili ini ortadan kald rmaz. Her kuram, farkl bir araflt rma sorusundan do ar; tüm yaklafl mlar ve kuramlar yönetim ve örgütlerle ilgili genifl bir bilgi birikiminin oluflmas n sa lar. Dolay s yla örgüt kuram alan n n do uflunu anlatan bu evreler, birbirinden ba ms z ve biri di erini geçersizlefltiren dönemler olarak görülmemelidir. Aksine, birbirinin üzerine eklemlenerek geniflleyen ve örgütleri her geçen gün daha iyi anlamam z sa layan bir bilgi kümesi olarak anlafl lmal d r.

15 1. Ünite - Örgüt Kuramlar na Girifl 9 Birinci Evre 1800 lerin sonlar na gelindi inde, ayn yüzy l n ilk y llar ndaki küçük ölçekli ve basit örgütsel yap lardan, ekonomik olarak varl klar n giderek daha fazla hissettiren daha büyük ölçekli örgütlere geçildi i görülür. 20. yüzy l n ilk y llar nda ise örgütler, ekonomik ve siyasi yaflamdaki etkileri ve görece daha karmafl k yap lar nedeniyle, yönetimleri ile ilgili daha fazla soruya cevap aranmas n zorunlu hâle getirmifltir. 20. yüzy l n ilk yar s nda farkl sosyal bilim alanlar nda belirli tip örgütleri konu alan çal flmalar yap lm flt r. Örne in, suç bilimciler hapishaneleri, siyaset bilimciler parti yap lar n ve devlet kurumlar n, iktisatç lar firmalar, endüstriyel sosyologlar fabrikalar ve iflçi sendikalar n ele ald klar çal flmalar yürütmüfllerdir. Ancak bu çal flmalarda araflt r lan birim bir örgüt olsa bile, araflt rma amac örgütleri anlamaya ve aç klamaya yarayacak genellemeler yakalamak veya bu yöndeki bilgiyi düzenlemek ve test etmek de ildir. Odakland klar konu genel olarak örgütler de il, özel olarak hapishaneler, partiler, fabrikalar veya sendikalard r (Scott, 2003). Sadece ilgili oldu u sosyal bilim alan ndaki özel sorulara cevap aramak üzere yürütülen bu araflt rmalar n baz sonuçlar, yönetim yaklafl mlar n gelifltirmede katk sa lam flsa da bu dönemde ba ms z bir bilimsel çal flma alan olarak örgüt kuram alan ndan -henüz- bahsedilemez. 20. yüzy l n ilk yar s nda dikkati çeken baz yaklafl mlar, 1950 lerden sonra örgüt kuram alan n n belirginleflmesi sürecinde referans noktalar olarak kullan lm flt r. Bu yaklafl mlar, temelde üç ayr disipliner kökenden beslenerek gelifltirilmifltir (Üsdiken ve Leblebici, 2001; Sargut ve Özen, 2007): Etkili ve verimli yönetimin nas l olmas gerekti i ile ilgili kurallar sunma amac tafl yan ve genellikle Kuzey Amerika ile Avrupa daki uygulay c -kuramc lar n çal flmalar ndan oluflan idari köken; Örgütlerdeki birey ve grup davran fllar n inceleyen ve daha sonra nsan liflkileri Yaklafl m ad yla geliflen davran flç çal flmalar n yer ald psikolojik köken; Örgütlerin yap sal analizine odaklanan ve Kuzey Amerika dan katk sa layan sosyolojik köken. F.W. Taylor ve H. Fayol un tan nm fl isimler olarak öne ç kt fakat Urwick, Gulick, Mooney ve Reiley gibi isimlerin de temsilcisi oldu u idari köken içinde, temel olarak örgütlerde etkinli in ve verimlili in nas l art r labilece ine odaklanan çal flmalar yürütülmüfltür (Üsdiken ve Leblebici, 2001). Uygulamac olarak adland r - labilecek bu isimler, iflleri gerçeklefltirirken, makinelere ek olarak, insan unsurunu nas l daha etkin ve verimli flekilde kullanabiliriz?, en iyi örgüt yap s n ve yönetim tarz n nas l oluflturabiliriz? sorular na yönelmifllerdir. Bu araflt rmalarda makine-insan iliflkilerinde ve ifllerin tasar m ve birlefltirilmesinde rasyonellik ana hareket noktalar d r. Bilimsel yönetim yaklafl m n gelifltiren Taylor, mühendis ve yönetici kimli iyle, kendi çal flt iflletmede ve bulundu u di er iflletmelerde gözlemledi i düzensizlik, israf ve kötü yönetimin düzeltilmesi ile ilgili görüfllerini 1911 y l nda yay nlad Bilimsel Yönetimin lkeleri (Principles of Scientific Management) adl eserinde ele alm flt r. Uzmanlaflma, ifl bölümü, planlama ve programlaman n etkili yönetimin temelini oluflturdu unu belirten Taylor, bilimsel yönetimin gereklerini dört temel ilkede toplam flt r; ona göre bu ilkeler, yöneticilerin görevi olarak tan mlanmal d r (Koçel, 2011): Her ifl için bilimsel yöntem ve ilkeler belirlenmelidir, Çal flanlar n bilimsel yöntemlerle seçilmesi, e itilmesi ve gelifltirilmesi gereklidir,

16 10 Örgüt Kuram Çal flanlar n da bu yöntemleri benimsemesi sa lanmal d r, Yönetimle ilgili sorumluluklar çal flanlar üzerinden al narak yönetim sorumlulu u hâline getirilmeli, çal flan ve yönetim aras nda net bir ifl ve sorumluluk bölümü yap lmal d r. Taylorizm, döneminin baz araflt rmalar n n temelini oluflturmufltur. Yap lan hareket ve zaman etüdleriyle gereksiz ifl ve hareketler ortadan kald r larak daha verimli flekilde çal fl lmas sa lanm flt r. Bilimsel yönetim ilkeleri, üniversite ve belediye gibi kamu kurulufllar nda da uygulanm flt r öncesi yönetim yaklafl m n besleyen idari köken den gelen di er bir önemli isim de H. Fayol dur. Fayol, Taylorizmin devam ve tamamlay c s olan Yönetim Süreci Yaklafl m n gelifltirmifltir. Fayol, örgütlerde yer alan faaliyetleri teknik ifller, ticari ifller, mali ifller, güvenlik iflleri, muhasebe ifllemleri ve idari ifller olmak üzere alt grupta toplam flt r. Örgütlerin yap ve iflleyifli ile ilgili en önemli katk s yönetimi bir süreç olarak ele almas ve planlama, örgütleme, kumanda, koordinasyon ve kontrol fleklinde isimlendirdi i befl ifllevi, temel yönetim ifllevleri olarak tan mlamas d r. Fayol yöneticilere, yönetim sürecini yerine getirirken uymalar n önerdi i 14 ilke belirlemifltir (ifl bölümü, otorite, disiplin-gözetim, kumanda birli i, yürütme birli i, genel ç karlar n özel ç karlara üstünlü ü, personel ücretleri, merkeziyet, hiyerarfli, düzen, hakkaniyet-eflitlik, personel devaml l, inisiyatif, birlik ve beraberlik ruhu) (Koçel, 2011). Fayol un yönetim süreci yaklafl m, yönetim uygulamalar alan nda genifl kabul görmüfl kavramsal bir çat sunar. Günümüzde de baz de iflikliklerle birlikte hâlen uygulanmakta ve önemli bir yönetim bilgisi olarak aktar lmaktad r lerden önce gelifltirilen ve örgüt kuram alan n n belirginleflmesinde katk - s olan di er bir disiplin psikolojidir. Bu kökenden do an fikirler daha sonra yönetim düflüncesinde nsan liflkileri Yaklafl m ad yla gelifltirilmifl ve 1950 lere gelindi inde örgüt araflt rmalar nda güçlü bir örgütsel davran fl hatt n n oluflmas n sa lam flt r. Psikolojik kökenin temsilcisi Roethlisberger, Dickson, Mayo, Barnard gibi isimler Taylor ve Fayol un yönetim ilkelerine temel oluflturan hedefleri yani etkinlik ve verimlilik aray fllar n sürdürmüfllerdir. Ancak bu hedeflere ulaflmada insan n rolüne odaklan rlar. Örgüt yap s içinde insan sadece rasyonel davran fllar m sergiler? sorusunu ele alan araflt rmalar n sonuçlar flöyle özetlenebilir (Koçel, 2011): Bireylerin birbirinden farkl olan becerileri ve kapasitelerinden yararlanabilmek için örgüt içi insan iliflkilerine e ilmek gerekir, nsan örgüte sadece biyolojik bir mekanizma ve fizyolojik bir güç kayna olarak gelmez, psikolojik ve sosyal özelliklerini de beraberinde getirir, nsanlar n tüm davran fllar bir nedene dayan r, nsan di er üretim faktörlerinden farkl olarak yarat c d r, Örgüt sosyal bir sistemdir, nsan ve örgüt aras nda karfl l kl ba ml bir iliflki vard r öncesi yönetim düflüncesini belirleyen önemli bir disiplin de sosyolojidir. Sosyolojik kökenin Kuzey Amerika daki temsilcileri olan Selznick, Gouldner, Blau gibi isimler fikirlerini, Alman iktisatç ve sosyolog Max Weber i izleyerek gelifltirmifllerdir (Üsdiken ve Leblebici, 2001). Weber in bürokrasi modelinin temelinde de etkinlik ve verimlilik aray fl olmakla birlikte, onun görüfllerinin sadece uygulamaya dönük bir bilgi sundu u söylenemez. Weber, bürokratik örgütlenme biçiminin neden tarihin o döneminde Kuzey Avrupa da ortaya ç kt n ekonomik, sosyolojik ve politik ba lam temsil eden modernleflme ve rasyonelleflme süreçleri içinde

17 1. Ünite - Örgüt Kuramlar na Girifl 11 anlamaya çal flm flt r. Bu yönüyle, örgütleri aç klamak ve anlamak amac tafl d için bu dönemdeki di er yaklafl mlardan ayr l r ve -denebilir ki- örgüt kuram alan n n oluflumuna belki de en önemli katk y sa lam flt r (Sargut ve Özen, 2007). kinci Evre Örgüt kuramlar n n tarihsel gelifliminde 1950 lerin bafl ndan 1970 lerin sonuna kadar devam eden dönem, uygulamac -kuramc lar n yönetim yaklafl mlar ndan bilimsel metotlarla üretilen örgüt ve yönetim bilgisine geçifle tan kl k eder. Örgüt kuram alan aç s ndan önemli geliflmeler, 1950 ler Amerikas ndaki iflletme e itiminde bilimleflme e iliminin kendini göstermesi ile bafllam flt r. Yönetim ve iflletme problemlerinin bilimsel yöntemlerle ele al nmas, do a bilimleri tekniklerinin ve davran fl bilimlerinin alandaki çal flmalarda kullan lmas n n yolunu açm flt r. Yönetim meselelerini ele al fl biçimi de iflmifl olsa bile, birinci evrede oldu u gibi bu dönemde de temel araflt rma ilgisi örgütsel iflleyiflin verimlili ini ve etkinli ini art rmaya yönelmifltir. Do a bilimleri modelinin benimsenmesi ile birlikte örgüt kuram n n -dar bir alanda da olsa- kurumsallaflmas n n yolu aç lm flt r (Üsdiken ve Leblebici, 2001). Bu yeni uygulamal çal flma alan do a bilimlerinin yöntemlerini kullanarak örgütlerin kuram n gelifltirmek ve bu bilgilerden yararlanarak uygulamaya katk da bulunmak amaçlar n ayn anda gerçeklefltirmek niyetini tafl maktad r (Sargut ve Özen, 2007). Davran fl bilimlerinin uzun y llara dayanan bilimsel araflt rma deneyimi ve birikimi, 1960 lar n örgütleri konu alan çal flmalar nda davran flç yaklafl ma önemli bir üstünlük kazand rm flt r. Ancak alan n bilimleflmesiyle birlikte psikoloji, sosyoloji, sosyal psikoloji alanlar ndan kavramlar ve yöntemler ödünç al nm fl, farkl disiplinlerden çok say da araflt rmac örgütlerin yönetimi konusunda çal fl r hâle gelmifl, bir süre sonra da bu araflt rmac lar geldikleri disipliner köken ve geleneklere sadakatleri nedeniyle anlaflmazl klar yaflam fllard r. lerleyen y llarda tek ve kapsay c bir örgüt kuram gelifltirmek mümkün müdür? sorusuna duyulan ilgi belirgin flekilde kendini göstermifltir. Bu kitab n ikinci bölümünde ayr nt l flekilde aktar lan Koflul Ba ml l k Kuram, gelifltirildi i 1960 l y llardan önceki psikoloji kökenli bak fl aç s na ek olarak örgütlerin yönetimi meselesini anlamak için onlar, içinde bulunduklar çevrenin koflullar ile birlikte ele almay sal k veren sosyolojik bak fl aç s n getirmifltir. Koflul Ba ml l k Kuram n n bu yeni yaklafl m, örgütsel davran fl ile örgüt kuram veya mikro ile makro çal flmalar n birbirinden ayr lmas n ve hatta davran flç lar n alandaki bask n konumunun dengelenmesini sa lam flt r. Örgüt kuram ndan, ba ms z bir bilimsel çal flma alan olarak bahsedilmesi, tam olarak bu tarihlerden sonra mümkün olmufltur (Üsdiken ve Leblebici, 2001). Üçüncü Evre Koflul Ba ml l k Kuram n n örgütleri aç klamaya dönük tek kuram oldu u yönündeki uzlaflma hâli, 1970 lerle birlikte bozulmufltur. Koflul Ba ml l k Kuram, özellikle bilginin do as na iliflkin varsay m ve bilimsel bilgi üretme yöntemleri aç s ndan elefltirilmifl ve örgüt araflt rmalar na kaynakl k edecek tek kuram olmad vurgulanmaya bafllanm flt r (Burrell ve Morgan, 1979). Bu dönemde, sosyal olgularda neden-sonuç iliflkilerini belirlemeyi ve genel-evrensel yasalara ulaflmay reddeden, birey ve gruplar n öznel durumlar n örgüt araflt rmalar n n merkezine alan, sosyal bilimler ile do a bilimlerinin birbirinden kesin olarak farkl olduklar n ve bu nedenle farkl araflt rma yöntemleri ile ele al nmalar gerekti ini, örgüt araflt rmalar nda çok farkl kavramsal çerçevelerin ve kuramsal bak fl aç lar n n olabilece ini sa-

18 12 Örgüt Kuram vunan bir dizi çal flma kaleme al nm flt r. Bu araflt rmalarla birlikte, 1970 lerin sonuna gelindi inde örgüt kuram alan nda tek bir kuram aray fl ndan h zla uzaklafl lm fl, yepyeni araflt rma sorular ile çok bak fl aç l bir bilim alan gelifltirilmeye çal fl lm flt r. Örgütleraras iliflkileri, güç ve ba ml l k iliflkilerini, örgüt topluluklar n n ve örgütsel alanlar n dinami ini vb. ele alan yeni araflt rma sorular ve dayand klar analiz düzeyleri, örgütsel davran fl ile örgüt kuram aras ndaki ay r m iyiden iyiye belirginlefltirmifl, örgüt kuram alan daha net bir çerçeveye kavuflmufltur (Üsdiken ve Leblebici, 2001) lerin ikinci yar s nda, etkilerini bugün de geliflerek sürdüren dört araflt rma program, örgüt kuram alan na dâhil olmufltur. Kaynak Ba ml l,, Örgütsel Ekoloji, fllem Maliyeti ve Kurumsal Kuram adlar verilen bu kuramlar, bu kitab n s ras yla 3., ve 6. ünitelerinde ayr nt l biçimde aktar lm flt r. Bu yeni bak fl aç - lar n n geliflmesiyle, daha önce örgüt çal flmalar alan nda tart fl lmayan pek çok problem, kavram, konu, analiz birimi ve yöntem, örgüt kuram alan na girmifltir li y llardan itibaren örgüt kuram alan nda görülen ikinci bir çeflitlenme de özellikle Avrupa da geliflen ve yank uyand ran postmodern ve elefltirel çal flmalar n yaratt çeflitlenmedir. Bu grup, yeni bir örgüt kuram oluflturmaktan çok, örgüt ve yönetime dair üretilmifl bilgiyi felsefi ve ideolojik anlamda sorgulayan çal flmalar içermektedir (Sargut ve Özen, 2007). Bu çal flmalarda örgütler, hakk nda evrensel geçerlilik tafl yan, her toplum ve her kültürde geçerli bilgiler üretebilece imiz olgular de ildir; aksine, tüm üyelerinin kat l m ile üretilen ve dönüfltürülen de erler ve söylemler içeren kültürel varl klard r. Bu anlay fla göre örgüt, sabit biçimde var olan bir fley de il, toplumsal olarak infla edilen ve üyelerinin gelifltirdi i de erler ve öznelliklerle tan mlanan bir yap d r (Y ld r m, 2007). Bu kitab n 7. ve 8. ünitelerinde aktar lan postmodern ve elefltirel bak fl aç lar da eklenince, örgüt kuramlar n n tarihsel geliflimindeki bu evrede kuramsal bir çeflitlenmenin yafland görülmektedir. Dördüncü Evre 1990 l y llarla birlikte örgüt kuram alan, ortaya ç kan kuramsal çeflitlenmenin yan s ra, çoklu bilimsel bak fl aç s durumunun sak ncalar n n tart fl lmas na da sahne olmufltur. Bu dönemde Kuzey Amerika cephesinde örgüt kuramlar sadece yukar da sözü edilen dört araflt rma program çerçevesinde ele al nm flt r. Da n k bir kuramsal görüntünün örgüt kuram alan n n di er sosyal bilim disiplinleri içindeki meflruiyetini zedeleyece i ve böyle giderse yöneticilere yarar sa layacak nitelikte bilginin üretilemeyece i yönündeki kayg lar, Avrupa da gelifltirilen düflüncelerin marjinal bulunmas na ve göz ard edilmesine neden olmufltur. Avrupa cephesi ise postmodern ve elefltirel çal flmalar aç s ndan farkl l n sürdürmüfl ve araflt rmalarda çeflitlili in ve farkl l n önemine vurgu yap lm flt r (Üsdiken ve Leblebici, 2001) li y llara gelindi inde,amerika hala kuramsal düflüncelerin üretildi i ve nesnelci mant kla bilim yapma gelene inin izlendi i en önemli merkez olmaya devam etmektedir. Örgüt çal flmalar alan nda önemli bir di er merkez olan Avrupa ise bu rolünü önceleri daha çok Amerika n n bu çal flmalardaki partneri olarak sürdürüyorken, son y llarda yeni kuramsal yaklafl mlar n ve farkl bir araflt rma mant - sunan öznelci bak fl aç s n n kayna olma rolüyle bir rakip olma özelli i kazanm flt r. Kara Avrupas n n belli bölümlerinde nesnelci mant n ve nicel araflt rma yöntemlerinin egemenli i devam etmekle birlikte, özellikle ngiltere de örgüt çal flmalar ndaki anaak m yaklafl mlara elefltirel bakan ve farkl araflt rma yöntemlerini benimseyen araflt rmalar n güç kazand görülmektedir. Avrupa daki postmodern ve elefltirel yaklafl mlar n nispeten yayg nlaflt son y llarda, Kuzey Ame-

19 1. Ünite - Örgüt Kuramlar na Girifl 13 rika daki örgüt çal flmalar n n -baz lar daha fazla benimsenmek üzere lerden sonra gelifltirilen anaak m örgüt teorileri etraf nda flekillendi i görülmektedir. Örne in örgütsel ekoloji, araflt rmalarda daha az ele al nm fl ancak bunun yan nda kurumsal kuram ve örgütsel ekonomi daha fazla ilgi çeker hale gelmifltir. (Üsdiken, 2010). Özetle, 1990 lardan sonra yo unlaflan ve örgüt teorilerinin fazlaca çeflitlenmesinin yarataca s k nt lar merkeze alan tart flmalara ra men, örgüt çal flmalar alan nda herhangi bir bütünleflme -henüz- gerçekleflmemifltir. Aksine, biri anaak m teorilerin güçlü savunucusu Kuzey Amerika, di eri ise alternatif teorilerin ve araflt rma yöntemlerinin kayna haline gelerek rakip konumunu giderek daha fazla hissettirmeye bafllayan Avrupa olmak üzere alandaki geliflmeler iki merkez aras ndaki etkileflim ile flekillenmeye devam etmektedir. Daha önce yönetim-organizasyon derslerinde iflledi iniz konular yukar daki tarihsel s n fland rmada daha çok hangi döneme girmektedir. ÖRGÜT KURAMINDA TEMEL TARTIfiMA KONULARI Örgüt kuram alan nda ortaya ç kan kuramsal aç klamalar farkl örgüt kuramlar biçiminde kümelenseler de bir sosyal bilim olarak örgüt kuram alan sosyal bilimlerin temel tart flma alanlar ndan ba ms z de ildir. Bu anlamda örgüt kuramlar n n sosyal bilimlerdeki temel tart flmalar ba lam ndaki yerlerinin anlafl lmas na yönelik olarak gelifltirilmifl çeflitli çerçeveler bulunmaktad r (Burrell ve Morgan, 1979; Astley ve Van de Ven, 1983; Deetz, 1996). Söz konusu çerçevelerin ayr nt l olarak tart fl lmas bu kitab n kapsam n n d fl nda kalmaktad r ancak yine SIRA de S ZDE örgüt kuramlar aras ndaki yaklafl m farkl l klar n n ortaya konmas nda temel al nabilecek birkaç temel tart flma konusu üzerinde durulmal d r. Bu bölümde örgüt kuram alan ndaki en önemli tart flmalar üç bafll k alt nda özetlenmifltir: Örgüt-çevre tart flmalar, paradigma tart flmalar ve yönetimcilik-bilimcilik tart flmalar. AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ 2 Örgüt - Çevre Tart flmalar Örgüt-çevre tart flmalar n n temelini sosyal bilimlerin en temel tart flmalar ndan birisi olan aktör-yap tart flmas oluflturmaktad r (Giddens, 2005). Aktör-yap ikilemi aktörlerin davran fllar n n ne kadar n n yap taraf ndan s n rland r ld konusunda ortaya ç kmaktad r. Burada aktörlerden kas t belli amaçlarla çeflitli eylemlerde bulunan birey veya örgütler olabilir. Yap ise genellikle belli bir biçime ve düzene sahip toplumsal davran fl örüntülerini, örne in örgütler aç s ndan çevreyi ifade etmektedir. Sosyal analizlerde aktörü öne ç karan yaklafl mlar toplumsal yap lar n belli amaçlar peflindeki aktörler taraf ndan oluflturuldu unu iddia ederlerken, yap y öne ç karan yaklafl mlar ise aktörlerin eylemlerinin toplumsal yap lar taraf ndan s n rland r ld n, aktörlerin ancak bu s n rlamalar çerçevesinde eylemde bulunabilen edilgen unsurlar olduklar n savunmaktad rlar. Aktör-yap tart flmas n n temelinde do a-yetifltirme tart flmas n n yatt iddia edilmektedir (Sargut, 2007). Do a taraftarlar insan n do ufltan gelen baz kal t msal yetenek ve özelliklere sahip oldu unu ve bunlar dünyay de ifltirmek üzere kulland n öne sürmektedirler. Yetifltirme taraftarlar ise insan n bofl bir ka t olarak dünyaya geldi ini ve dünyay de ifltirmek üzere kulland birtak m yetenek ve özellikleri ona yetiflti i çevrenin yükledi ini kabul etmektedirler. Sosyolojide yorumsamac yaklafl m aktörlerin etkisini öne ç karan iradeci yaklafl mlara örnek teflkil ederken, çevrenin aktörler üzerindeki s n rland r c etkisini vurgulayan belirlenimci yaklafl m yap salc ve ifllevselci sosyolojide bask n olan yaklafl md r. Aktör: Belli amaçlarla eylemde bulunan bireyler veya örgütlerdir. Yap : Belli bir biçime ve düzene sahip toplumsal davran fl örüntüleridir. Yorumsamac l k: Nesnelerin veya olaylar n anlamlar n n kendi özlerinde var olan bir özellik olmay p onu yorumlayanlarca ortaya ç kart ld n kabul eden yaklafl m. Yap salc l k: Birbiriyle etkileflim içerisinde bulunan parçalardan oluflan sistemin, kendisini oluflturan ögelerden üstün ve onlara egemen oldu unu, sistemin yap s n n bu ögeler aras ndaki iliflkilerden ç kar labilece ini kabul eden yaklafl m.

20 14 Örgüt Kuram fllevselcilik: Sistemi oluflturan unsurlar n her birinin de erinin sisteme olan katk lar oran nda oldu unu kabul eden anlay fl. Belirlenimcilik: Evrendeki her olay ve olgunun nedensellik zinciri çerçevesinde belirli kanunlar ya da kurallara ba l olarak meydana geldi ini, do ada bulunan her fleyin birbirine k r lmaz bir neden-sonuç zinciriyle ba l bulundu unu kabul eden anlay fl. radecilik: nsan iradesinin karar alma ve uygulamada ak ldan daha üstün oldu unu, her türlü toplumsal ve psikolojik s n rland rma ve koflullanmalar aflabilece ini kabul eden anlay fl. Yap lanma: Giddens taraf ndan gelifltirilen ve toplumsal hayat n içerisinde yap ve eylemin ard fl keflzamanl veya statikdinamik gibi ay r mlara tabi olmadan birbirine ba ml, bir di erini engellemekten ziyade birbirine besleyen unsurlar oldu unu kabul eden anlay fl. Paradigma: Bir bilimsel ve meta fiziksel inançlar kümesinin oluflturdu u, içinde bilimsel kuramlar n test edilebildi i, de erlendirilebildi i ve e er gerekirse yenilenebildi i kuramsal bir çerçeve. Asl nda tipik bir yumurta-tavuk ikilemini ça r flt ran aktör-yap tart flmalar nda orta-yolun bulunmas na yönelik çal flmalar da bulunmaktad r. Bu çal flmalar n en önemlisi Giddens in (1984) yap lanma yaklafl m d r. Yap lanma yaklafl m eylemlerin, farkl çevresel yap unsurlar n n aktörlerce bir araya getirilerek yorumlanmas sonucunda ortaya ç kt n, bu eylemlerin yeni yap lar oluflturdu unu, oluflan yeni yap lar n ise aktörlerin eylemlerini s n rlayan de il daha baflka yeni yap lar infla edilmesini mümkün k lan çevresel unsurlar oldu unu varsaymaktad r. Yap lanma yaklafl m na göre yap ve eylem ard fl k de il, birbirini tamamlay c ögelerdir. Biri olmadan di eri olmaz. Giddens bunu konuflma örne iyle aç klamaktad r. Konuflma bir eylem, dil ise yap d r. Konuflma eyleminin ortaya ç kabilmesi için hem dile hem de konuflacak bir özneye yani aktöre ihtiyaç bulunmaktad r. Bir aktör olmadan dilin varl n n bir anlam olmayacakt r. Benzer flekilde toplumsal yap lar da ancak aktörlerin eylemleriyle birlikte ortaya ç karlar. Baflka türlü o yap lar n varl n anlayamay z. Nas l konuflma dilin yap s ndan besleniyorsa her eylem de harekete geçirdi i yap dan yararlanmaktad r (Y ld r m, 1999). Konuya örgütler aç s ndan bak ld nda aktörler ile kastedilenin örgüt sahip ve yöneticileri oldu u anlafl lmaktad r. Yap ile kastedilen ise hem örgütlerin büyüklük, yönetim ve örgütlenme biçimi, üretim teknolojisi gibi iç çevresel hem de kültür, hukuk, teknoloji, ekonomi gibi d fl çevresel yap lard r. Aktör bak fl aç s n savunanlar örgütlerin kendilerini yöneten aktörler arac l yla çevresel unsurlar etkileyip de ifltirerek varl klar n sürdürebileceklerini iddia etmektedirler. Buna karfl - l k çevre bak fl aç s na sahip araflt rmac lar ise örgütlerin çevresel yap unsurlar n de ifltirme gücü bulunmad n, varl klar n sürdürebilmek için örgütlerin yapabilecekleri yegâne fleyin çevresel beklentilere en iyi uyum sa layacak yönetim ve örgütlenme tarz n bulmaya çal flmak oldu unu savunmaktad rlar. Yap lanma bak fl aç s yla yaklafl ld nda her iki yaklafl m n da bir arada ve do ru oldu u söylenebilir. Aktörler çevre unsurlar n kullanarak eylemde bulunurlar. Bu eylemler ise çevreyi yeniden yap land r r. Bir baflka aç dan bak ld nda ise örgüt kuramlar aç s ndan aktör-çevre tart flmalar ayn zamanda analiz birimleri ile ilgili yap lan tercihlerin bir yans mas olarak da de erlendirilebilir. Analiz birimi olarak aktörleri ele alan çal flmalar bulundu u gibi çevresel yap unsurlar n inceleyen çal flmalar da bulunmaktad r. Her iki analiz biriminin de ayr nt l olarak incelenmesi örgüt araflt rmalar na yeni ufuklar açabilecektir. Paradigma Tart flmalar Yaklafl k yüz y ll k bir geçmifle sahip olan örgüt kuram, son dönemde paradigma tart flmalar n n yo un olarak yafland bir alan hâline gelmifltir. Paradigma kavram ilk kez Thomas S. Kuhn taraf ndan 1962 y l nda yay mlanan Bilimsel Devrimlerin Yap s adl kitapta ortaya at lm flt r. Kuhn, bu kavram, bilim insanlar na neye inan laca n ve nas l çal fl laca n tam olarak ö reten yöntem ya da fikirlerin tam olarak toplam n ifade etmek için kullanm flt r. Paradigmalar, araflt rmac lar belli konular farkl bak fl aç lar ndan ele almalar konusunda yönlendirirler. Bilim insanlar n n dünya ile ilgili inan fl, varsay m ve bilgileri araflt rmalar n ne yönde gerçeklefltirilece ini ve bulgular n ne yönde yorumlanaca n etkilemektedir. Paradigma farkl l klar sadece felsefi tart flmalardan ibaret de ildir. Farkl paradigmalara sahip aktörler örgütlerini farkl biçimlerde yönetmeyi seçebilirler. Örne- in örgütünü bir makine gibi gören bir yönetici ile k r k bir ayna gibi gören yöneticinin yaklafl mlar ayn olmayacakt r. Örgütünü makine gibi gören yönetici aksaks z iflleyen bir ifl sistemi oluflturmaya çal fl rken, örgütünü k r k bir ayna gibi farkl