Manisa da Çıraklık Eğitim Merkezinde Eğitim Gören Gençlerin Yaşam Kalitesini Etkileyen Faktörler *

Transkript

1 A r a ş t ı r m a m a k a l e s i TOPLUM HEKİMLİĞİ BÜLTENİ Cilt 25, Sayı 1, Ocak 2006 Manisa da Çıraklık Eğitim Merkezinde Eğitim Gören Gençlerin Yaşam Kalitesini Etkileyen Faktörler * Pınar ERBAY DÜNDAR, Bedri BİLGE, Hakan BAYDUR, Tümer PALA, Erhan ESER, Alp ERGÖR, Ahmet AL, Müjde ŞERİFHAN Quality of Life and Some Related Factors Among Young Students of Apprentice School in Manisa ÖZET Amaç: Bu çalışma, Manisa da Çıraklık Eğitim Merkezi nde öğrenim gören 17 yaş ve üzeri çalışan gençlerin yaşam kalitesini ve bununla ilişkili faktörleri belirlemek amacıyla yapılmıştır. Yöntem: 510 öğrenciden oluşan araştırma grubunda çalışmaya katılmayı kabul edenlerin payı %94,0 dır. Gençlerin yaşam kalitesini ölçmek üzere Dünya Sağlık Örgütü Yaşam Kalitesi Ölçeği Kısa Formu (WHOQOL-BREF) kullanılmış, sosyodemografik özellikleri belirleyen bir anket formu uygulanmıştır. İstatistiksel analizlerde %95 Güven Aralığı ile odds oranı (tahmini rölatif risk) ve lojistik regresyon analizi uygulanmıştır. Bulgular: Araştırma grubunun ortalama yaşı 17,8±0,9 olup %80,0 ı erkeklerden oluşmaktadır. Bedensel, ruhsal, sosyal ve çevresel alan puanları sırasıyla 15,3±2,4, 14,5±2,9, 15,4±3,6, 13,4±3,0 dır. Sonuç: Çalışan gençlerin yaşam kalitesi üzerinde anlamlı değişkenler iş ve ustadan memnun olmama, düşük aile geliri, okul başarısızlığı, aile içi şiddete maruz kalma, babanın eğitimsiz olması ve yetersiz ücret olarak belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler: Çalışan Gençler, Yaşam Kalitesi, WHOQOL- Bref ABSTRACT Aim: The aim of this study is to examine the quality of life and related factors of 17 years and more workers who are educated in apprentice school in Manisa. Methods: 510 students consisted the study population and share of respondents of the study is 94,0%. Short Form of World Health Organization Quality of Life Questionnaire (WHOQOL-Bref) is used in this study to evaluate quality of life of young adults. A sociodemographic questionnaire is administered also. Results: Odds ratio with 95% confidence interval and logistic regression analysis were used in stastistical analysis. The mean age was 17,8±0,9 and 80,0% of the subjects were male. Physical, psychological, social and environmental domains scores were found as 15,3±2,4, 14,5±2,9, 15,4±3,6, 13,4±3,0 respectively. Conclusion: Significant variables on quality of life were job and foreman dissatisfaction, being of female, low family income, failure in school, exposure to family violence, illiterate father and insufficient payment. Key Words: Young Workers, Quality of Life, WHOQOL- Bref Yrd.Doç.Dr.Celal Bayar Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı Yazışma Adresi: Yrd.Doç.Dr.Pınar Erbay Dündar, Celal Bayar Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı AD, Sağlık Hizmetleri Yüksek Okulu Binası, İstasyon Mevkii/45020 MANİSA e-posta: pdundar@hotmail.com 2 Dr. Manisa 10.No lu Sağlık Ocağı Öğ.Gör.Celal Bayar Üniversitesi Sağlık Yüksekokulu 4 Yrd.Doç.Dr.Celal Bayar Üniversitesi Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu 5 Prof.Dr.Celal Bayar Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı Doç.Dr. Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı Uzm.Dr. İzmir İl Sağlık Müdürlüğü Ar.Gör. Dr. Celal Bayar Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı Bu çalışma 8-10 Nisan 2004 tarihinde İzmir de düzenlenen I. Sağlıkta Yaşam Kalitesi Sempozyumu nda sunulmuştur. 24 [Geliş Tarihi: Kabul Tarihi: ]

2 TOPLUM HEKİMLİĞİ BÜLTENİ Cilt 25, Sayı 1, Ocak 2006 Giriş Çocukların çalışması tüm Dünya da, özellikle gelişmekte olan ülkelerde sık görülen bir sorundur (1). Dünya daki çocuk işçilerin %90,0 ından fazlası Asya, Afrika ve Pasifik ülkelerindedir. Dünya da çalışan 246 milyon çocuk nüfusunun 2/3 ü maden, kimya endüstrisi, pestisid maruziyeti olan tarım işkolu gibi riskli işlerde çalışmaktadır. Endüstrileşmiş ülkelerde ise yaklaşık 2,5 milyon çocuk işçi vardır (2). Devlet İstatistik Enstitüsü nün (DİE) 2000 yılı verilerine göre ülkemizde 6-17 yaş grubundaki çocukların %10,2 si (1milyon 635 çocuk) ekonomik bir faaliyette bulunmaktadır (3). Geri kalmış ülkelerde tarım işkolunun mekanize olması ve sanayileşme, sanayileşmiş ülkelerde ise teknolojinin daha yaygın kullanılması ve otomasyona geçiş nedeniyle işsizlik tüm dünya ülkelerinde artmaktadır (4). Ailede annenin, özellikle de babanın işsiz kalması çocuklarının çalışmasına yol açmaktadır (5-6). Çocukların çalışma yaşamında yer alması daha çok kırsal alanda, okul gereksinimi karşılanamayan yerlerde yaygındır. En önemli nedeni de yoksulluktur. Çocuklar genellikle aileleri tarafından çalışmaya zorlanmakta (%62,0), %8,0 ı ise kendi kararları ile çalışmaya başlamaktadırlar (7). Yapılan çalışmalarda yoksul ailelerin ev gelirlerinin %34-37 si çalışan çocukları tarafından karşılandığı belirtilmektedir (8). Gelişmekte olan ülkelerde kırsal alandan kentsel alana hızlı göç, işsizlik ve sosyal güvencenin olmayışının yanı sıra, gelir dağılımındaki adaletsizlik, hızlı nüfus artışı, göçe bağlı çarpık kentleşme büyük bir işsiz kitlesi yaratmıştır. Bu grubun sağlayamadığı geliri zaman zaman çocuklar ve genç işçiler çok daha kötü koşullarda, eğitimlerini bırakarak kazanmaktadır (9). Uluslararası Çalışma Örgütü ne göre yaş arasındaki çalışanlar genç işçi olarak tanımlanmaktadır. Ancak Türkiye deki İş Kanunu nda belirgin bir genç işçi tanımı yoktur (10). Ülkemizde Çıraklık Eğitim Merkezleri sanayileşmede verimi artırmak için bilgi beceri ve iş alışkanlıklarına sahip nitelikli insan gücü yetiştirmek amacıyla 1977 yılında çıkarılan 2089 Sayılı Yasa ya göre 1979 yılında kurulmuş, ahilik sistemine dayanan çıraklık eğitimi 1986 yılında çıkarılan 3308 Sayılı Yasa yla bu günkü halini almıştır. Yasaya göre, 13 yaşını doldurmuş ve 19 yaşından gün almamış, en az ilkokul mezunu ve sağlık durumu gireceği mesleğin gerektirdiği işleri yapmaya uygun olan her çocuk çırak olabilmektedir (11-12). Yaşam kalitesi; Dünya Sağlık Örgütü nün (DSÖ) sağlık tanımından yola çıkarak bireyin yaşadığı yer, Dündar ve diğerleri kültür ve değer yargıları içinde amaçları, beklentileri, standartları ve kaygılarını algılayış biçimi olarak tanımlanır. Sağlıkla ilgili yaşam kalitesi de kişinin fiziksel sağlığı, psikolojik durumu, inançları, sosyal ilişkileri ve çevresi ile olan ilişkilerinin bir bütünüdür (13). Yaşam kalitesi günlük alanda sıkça kullanılan, değişik bilim dalları tarafından araştırılan bir konudur. Genel amaçlı ölçekler yaşam koşulları veya hastalık durumunun yaşam kalitesi ile ne derecede uyuştuğunu belirlemede, farklı yaş gurubundaki bireylerin sorunlarına çözüm aramada, sağlıklı nüfuslarda eğitim, sağlık ve sosyal hizmetlerin sunumunda öncelikleri belirlemede etkili bir yol olabilmektedir (14-15). Ülkemizde ve diğer ülkelerde çalışan gençlerde yaşam kalitesi alanında yapılan çalışmalar sınırlı sayıdadır. Sağlık durumu yanında çocuklarda yaşam kalitesini etkileyen gelir düzeyi, yaş, aile eğitimi, ev koşulları, ulaşım gibi pek çok sosyoekonomik değişken sözkonusudur (16). Bu araştırmada, sosyoekonomik konum ve çalışma koşulları açısından güç koşullarda yaşayan çalışan gençlerin yaşam kalitelerini, iş ile sosyodemografik değişkenler arasındaki ilişkileri belirlemek amaçlanmıştır. Yöntem Kesitsel tipte olan bu çalışmada, eğitim döneminde Manisa İli Çıraklık Eğitim Merkezi nde öğrenim gören 17 yaş ve üzeri gençler (n=510) araştırma evrenini oluşturmuştur. Araştırmada örnek seçimi yapılmamış, çıraklık eğitim merkezinde eğitim gören 17 yaş ve üzeri tüm gençlere ulaşılması planlanmıştır. Çalışmaya katılmayı kabul edenlerin payı %94,0 dır. Çalışan gençlerin yaşam kalitesi araştırmanın bağımlı değişkenidir. Bağımsız değişkenler ise katılımcıların sosyodemografik özellikleri, iş, iş yeri, okul yaşantıları ve memnuniyet düzeyleri, iş yerinde usta ve okulda öğretmenlerinin mesleğe katkısı, çalışma saatleri, haftalık geliri ve kronik hastalık durumu olarak belirlenmiştir. Gençlerin yaşam kalitesini ölçmek üzere DSÖ Yaşam Kalitesi Ölçeği Kısa Formu (WHOQOL-BREF) kullanılmıştır. WHOQOL-BREF, WHOQOL-100 ün versiyonu olarak kısaltılmış 26 sorudan oluşan bir ölçek olup, Türkiye için geçerliliği yapılmıştır (1,17). Ölçek 26 soru ve dört alandan oluşmaktadır. Ayrı bölüm puanları yoktur. Bu dört alanda algılanan yaşam kalitesi ve algılanan sağlık sorusu yer almaktadır. Dört alan her biri değişen sayıda bölümden oluşur. Bunlar bedensel, 25

3 Dündar ve diğerleri ruhsal, sosyal ilişkiler ve çevre alanlarıdır. Ölçeğin toplam puanı yoktur. Artan puan yaşam kalitesinde iyiliği göstermektedir. Veriler ilgili kurumdan izin alınarak, Nisan-Mayıs 2003 döneminde araştırıcılar tarafından ders saatlerinde gözlem altında toplanmıştır. Gençlere araştırmanın amacı anlatılarak, isim belirtilmeksizin anket formundaki soruları yanıtlamaları istenmiştir. Yaşam kalitesinde elde edilen puan dağılımını risk yaklaşımı ile değerlendirmek için alan puanlarının ortanca değeri kesme noktası olarak belirlenmiş ve yaşam kalitesi alanları dikotom (var/yok türü) değişkenlere dönüştürülmüştür. Analizlerde SPSS 10.0 istatistik programında %95 Güven Aralığı ile odds oranı (tahmini rölatif risk) kullanılmıştır. Çok değişkenli analizlerde lojistik regresyon analizi uygulanmıştır. Bulgular Araştırmaya katılan 479 gencin %80,0 ı erkek, %20,0 ı kız olup, yaş ortalaması 17,8±0,94 tür. Gençlerin %76,2 si halen imalat sektöründe çalışmaktadır. Çalışılan son iş yerinde geçirilen süre 3,1±1,9 yıl, haftalık gelirleri ise 30,9±13,9 YTL.dir. Gençlerin %20,3 ü uzun süreli bir hastalık öyküsü belirtmiştir (Tablo 1). Tablo 1. Araştırmaya Katılanların Bazı Sosyodemografik Özelliklere Göre Dağılımı (Manisa, ) Özellik S % Cinsiyet Erkek ,0 Kadın 96 20,0 Yaş 17 yaş ,0 18 yaş ,7 19 yaş ve üzeri ,6 Yanıtsız 8 1,7 Çalıştığı Sektör Hizmet ,3 İmalat ,2 Yanıtsız 7 1,5 Kronik Hastalık Evet 97 20,3 Hayır ,9 Yanıtsız 4 0,8 Toplam ,0 Ortalama±Standart Sapma Son işteki deneyim süresi 3,1±1,9 Haftalık gelir(ytl) 30,9±13,9 TOPLUM HEKİMLİĞİ BÜLTENİ Cilt 25, Sayı 1, Ocak 2006 Araştırma grubunun yaşam kalitesi ölçeğinden elde edilen bedensel, ruhsal, sosyal ve çevresel alan puan ortalamaları sırasıyla: 15,3±2,4, 14,5±2,9, 15,4±3,6 ve 13,4±3,0 olarak bulunmuştur (Tablo 2). Tablo 2. Yaşam Kalitesi Alan Puanlarının (WHOQOL-BREF) Dağılımı (Manisa, ) Alanlar Ortalama Standart Sapma Ortanca Minimum Maksimum Bedensel Alan 15,3 2,4 15,4 8,0 20,0 Ruhsal Alan 14,5 2,9 14,7 5,3 20,0 Sosyal Alan 15,4 3,6 16,0 4,0 20,0 Çevresel Alan 13,4 3,0 13,5 4,5 20,0 Yaşam kalitesini etkileyen değişkenlerin belirlenmesi için tek değişkenli odds oranları hesaplanmış, anlamlı bulunan değişkenler lojistik regresyon analizinde test edilmiştir. Buna göre, bedensel alan yaşam kalitesini işinden memnun olmama 4,2 (1,6-11,1), ustadan memnun olmama 2,8 (1,4-5,6), mesleğe öğretmenin katkısının düşük olduğunu düşünme 3,1 (1,1-8,5), kadın olma 2,2 (1,2-3,7), aile gelirinin düşük olması 3,8 (2,1-6,8) ve kronik hastalık varlığı 2,4 (1,3-4,4) kat kötüleştirmektedir. Ruhsal alanda yaşam kalitesinde iş yerinden memnun olmama 3,2 (1,3-7,8), ustadan memnun olmama 2,3 (1,1-4,9), ders başarısızlığı 4,9 (2,2-11,0), aile içi şiddete maruz kalma 2,1 (1,2-3,6), kadın olma 3,5 (1,9-6,3), gecekondu veya kırsal alanda yaşama 2,0 (1,2-3,4) ve sigara kullanma 1,7 (1,0-2,7) kat olumsuz etkiye yol açmaktadır. Sosyal alanda, ustadan memnun olmama 3,1 (1,7-5,7), ders başarısızlığı 3,4 (1,7-6,6), aile içi şiddete maruz kalma 1,8 (1,1-2,9) ve kadın olma 2,9 (1,8-4,9) kat yaşam kalitesini olumsuz etkilemektedir. Çevresel alandaki yaşam kalitesini ise, iş yerinden memnun olmama 3,7 (1,7-8,3), ders başarısızlığı 5,1 (2,3-11,1), kadın olma 1,9 (1,1-3,4), düşük aile geliri 2,2 (1,2-4,0), babanın eğitimsizliği 5,6 (1,4-22,6) ve ücret yetersizliği 1,5 (1,0-2,2) kat kötüleştirmektedir (Tablo 3). Tartışma ve Sonuç Çıraklık Eğitim Merkezi nde eğitim gören gençlerin yaşam kalitesi ile bunu etkileyen faktörler incelendiğinde iş, iş yeri ve usta memnuniyeti ile öğretmenin mesleğe katkısının önemli olduğu, yapılan analiz sonucunda iş 26

4 TOPLUM HEKİMLİĞİ BÜLTENİ Cilt 25, Sayı 1, Ocak 2006 Tablo 3. Yaşam Kalitesi Alan Puanlarını Etkileyen Değişkenler, Lojistik Regresyon Analizi İndirgenmiş Son Model (Manisa, Değişkenler İş memnuniyeti Bedensel Alan Ruhsal Alan Sosyal Alan Orta derecede 0,9 (0,6-1,6) Az veya hiç 4,2 (1,6-11,1) Ustadan memnuniyeti Orta derecede 1,5 (0,9-2,6) 2,3 (1,2-4,1) 2,5 (1,6-3,9) Az veya hiç 2,8 (1,4-5,6) 2,3 (1,1-4,9) 3,1(1,7-5,7) Öğretmenin mesleğe katkısı Orta derecede 0,6 (0,3-1,1) Az veya hiç 3,1 (1,1-8,5) Çevresel Alan Kadın olmak 2,2 (1,2-3,7) 3,5 (1,9-6,3) 2,9 (1,8-4,9) 1,9 (1,1-3,4) Ailenin geliri İyi (ref) Orta derecede 2,9 (1,7-5,1) 1,3 (0,8-2,2) Düşük 3,8 (2,1-6,8) 2,2 (1,2-4,0) Babanın öğrenim düzeyi Orta öğrenim ve üzeri (ref) İlk öğrenim 1,6 (0,9-2,7) Eğitimsiz 5,6 (1,4-22,6) İş yerinden memnuniyet Orta derecede 1,1 (0,6-1,9) 2,8 (1,7-4,6) Az veya hiç 3,2 (1,1-7,8) 3,7 (1,7-8,3) Ders başarı düzeyi Yüksek (ref) Orta derecede 3,3 (1,9-5,4) 1,7 (1,1-2,6) 2,0 (1,2-3,2) Düşük 4,9 (2,2-11,0) 3,4 (1,7-6,6) 5,1 (2,3-11,1) Aile içi şiddete maruz kalma Gecekondu veya kırsal alanda oturma 2,1 (1,2-3,6) 1,8 (1,1-2,9) 2,0 (1,2-3,4) Sigara kullanma 1,7 (1,0-2,7) Çalışma ücretinin yetersizliği Uzun süreli hastalığı olma (ref) Referans 2,4 (1,3-4,4) 1,5 (1,0-2,2) Dündar ve diğerleri yaşamı ile ilgili bu değişkenlerin bir arada ya da tek başına yaşam kalitesinin değişik alanlarını etkilediği görülmüştür. İş yaşamından hoşnut olmayan çalışan gencin yaşam kalitesi de bozulmaktadır. Cinsiyetin kadın olması, yaşam kalitesinin bedensel, ruhsal, sosyal ve çevresel alanlarını yani bütün alanları etkileyen demografik bir değişken olarak ortaya çıkmaktadır. Çalışan genç kızların yaşam kaliteleri genç erkek çalışanlara göre bütün alanlarda daha düşüktür. Diğer bir önemli sosyal değişken ise gecekonduda ya da kırsal alanda yaşamaktır. Bu yerleşimlerde yaşamlarını sürdüren gençlerin ruhsal alandaki yaşam kaliteleri, kentsel alanda yaşayan gençlere göre 2,0 kat daha kötüdür. Aile gelirinin düşük olduğunu belirten gençlerin bedensel alandaki yaşam kaliteleri, gelir düzeyini yeterli olarak belirten gruba göre 3,8 kat daha kötüdür. Bu bulguya benzer olarak, gelir düzeyi iyi olan ve iki ebeveyn ile birlikte yaşayan, eğitimli ailelerin çocuklarında yaşam kalitesinin yüksek olduğuna ilişkin yayınlar mevcuttur (16,19). Aile içi şiddet de önemli bir değişkendir. Evde şiddete uğrayan gencin ruhsal alandaki yaşam kalitesi, şiddet görmeyen gençlere göre 2,1 kat, sosyal alanda ise 1,8 kat daha düşüktür. Çocukluk döneminde aile içi şiddete maruz kalmak, genç erişkin dönemde ve adolesan çağda şiddeti artırıcı etki yaptığı ve agresif davranışları, anksiyete ve depresyon gibi ruh sağlığı sorunlarını artırdığına ilişkin çalışmalar mevcuttur (20-22). Okuldaki ders başarı düzeyleri incelendiğinde kendilerini yetersiz olarak değerlendiren gençlerin yaşam kalitesinin üç alanının da bozulduğu görülmektedir. Bu gençlerde ruhsal alandaki yaşam kalitesi 4,9 kat, sosyal alanda 3,4 kat ve çevresel alanda 5,1 kat daha kötüdür. İsveç te üniversite birinci sınıf öğrencileri ile aynı yaş grubundaki çalışan gençler arasında yapılan çalışmada algılanan yaşam kalitesinin üniversite gençlerinde çalışan akranlarına göre her iki cinsiyette daha düşük olduğu görülmüştür (23). Yine lise öğrencilerinde yapılan bir başka çalışmada, haftalık çalışma saati uzun olanlarda okul performansının düşük olduğu, okul uyumunda sorun yaşandığı, sağlıkla ilgili riskli davranışlarda ve psikolojik stres düzeyinde artış yaşandığı belirlenmiş, bu bulgunun etnik köken ve aile eğitimi ile ilişki olmadığı saptanmıştır (24). Çalışan gençlere kazandığı ücretin gereksinimlerine göre yeterli olup olmadığı sorulduğunda kazançlarının yetersiz olduğunu belirtenlerin çevresel alandaki yaşam kalitesi 1,5 kat düşük bulunmuştur. Gençlerin sigara, alkol ve madde kullanımları da araştırılmıştır. Sigara içen gençlerin ruhsal alandaki yaşam kaliteleri içmeyenlere göre 1,7 kat daha düşüktür. Sigara alışkanlığının çıraklarda risk alma davranışını arttırdığı belirtilmektedir (25). 27

5 Dündar ve diğerleri İş yaşamı ile ilgili olarak iş, iş yeri, usta memnuniyeti, öğretmenin mesleğe katkısı değişkenleri değerlendirildiğinde, usta memnuniyetinin yaşam kalitesinin üç alanında birden etkili olduğu görülmektedir. Bedensel ruhsal ve sosyal alandaki yaşam kalitesi üzerine etkili bir değişkendir. Birlikte çalıştığı ustadan, onun işle ilgili katkısından memnun olan gençlerin bu üç alandaki yaşam kaliteleri de memnun olmayanlara göre daha yüksek olarak bulunmuştur. Japonya da fabrika işçilerinde iş doyumu ile yaşam kalitesi arasındaki ilişkileri araştıran çalışmada iki değişken arasında güçlü bir ilişki saptanmış, iş doyumu yüksek olan işçilerin yaşam kaliteleri de yüksek bulunmuştur (26). İş doyumu ve yaş arasında anlamlı ancak pozitif yönde zayıf bir ilişki olduğu, iş doyumunda yaş ile ilişkiyi etkileyen değişkenin yaşam kalitesi olabileceği belirtilmektedir. İşin güç olmasının da yaşam kalitesinden etkilendiği, yaşam kalitesinde bağımsız bir risk faktörü olduğu belirten çalışmalar mevcuttur (27-28). Ancak bu araştırmada çalışan gençlerin yaşlarının birbirine yakın olması ve çalışılan sektörün çoğunlukla imalat sektörü olması nedeniyle işin zor olması ve yaş değişkenlerinin yaşam kalitesi üzerindeki olası etkileri gösterilememiş olabilir. Sonuç olarak çalışan gençlerde iş, iş yeri ve usta memnuniyeti gibi işle ilgili değişkenlerin yaşam kalitesi üzerinde etkili olduğu, gecekonduda yaşama, düşük gelir düzeyi, aile içi şiddete maruz kalma gibi sosyoekonomik değişkenlerinin yaşam kalitesini azalttığı, çalışan kız çırakların yaşam kalitesinin tüm alanlarında erkek işçilere göre daha düşük olduğu görülmektedir. Yaşam kalitesini etkileyeceği düşünülen sosyodemografik ve ekonomik değişkenlerin yanı sıra iş, iş yeri ve usta memnuniyetsizliğinin de etkili olan değişkenler arasında belirlenmiştir. Yaşam kalitesi yaklaşımı iş sağlığı alanında değişik iş kollarında çalışanların iş yaşamı ve sosyodemografik özelliklerini beraber değerlendirilmesini sağlayabilir. KAYNAKLAR 1. Bequele A, Boyden J. Working children: current trends and policy responses. International Labour Review 1998;127(2): UNICEF, Child protection, Labour.htlm, T.C. Devlet İstatistik Enstitüsü hane halkı işgücü anketi istihdam raporu 2002, TURKISH/SO- NIST/Isgucu/060990, Şemin S, Ergör A, Demiral Y. İşsizlik ve sağlık, toplum ve TOPLUM HEKİMLİĞİ BÜLTENİ Cilt 25, Sayı 1, Ocak 2006 hekim 2003;17(5): Erkan R, Bağlı M, Sümer F, Ünver M. Sosyal çevrenin çocuk suçluluğuna etkisi ve Diyarbakır örneği. 1.Ulusal çocuk ve suç nedenleri ve önleme çalışmaları sempozyumu, Ankara 2002, p Duryea S, Lam D, Levison D. Effects of economic shocks on children s employment and schooling in Brazil. population research studies center ratthe Institute for Social Research, University of Michigan Research PSC Research: 2003; Report No , Syed KA, Mirza A, Sultana R, Rana I. Child labour: socioeconomic consequences. Pakistan and Gulf Economist 1991;10: Badiwala M. Child labour in india: causes, governmental Policies and the role of education. com/child labour inquiry, Atılgan G. İşsizlik: devlet ve sermaye için hem tehdit hem fırsat. İstanbul: Petrol-İş, Türkiye Petrol, Kimya Lastik İşçileri Sendikası Yayın No:85; 2003, p Karabulut Ö. Türkiye de ve Dünyada çalışan çocuk sorunlarına genel bir bakış. Ankara: İLO-Türk-İş Çalışan Çocuklar Bürosu, Eğitim Öğretim çalışmalarının planlı yürütülmesine ilişkin yönerge, Tebliğler Dergisi, Yayın Tarihi ve Sayısı: ,No: Çıraklık ve Meslek Eğitimi Kanunu. Resmi Gazete.Yayın Tarihi ve Sayısı ,No: Division of mental health and prevention of substance abuse. WHOQOL measuring quality of life.1997, WHO. 14. Rajmil L, Herdman M, Sanmamed MJ. Generic health related quality of life instruments in children and adolescents: a qualitative analysis of content. Journal of Adolescent Health 2004; 34 (1): Eiser C. Children s quality of life measures. Arch Dis Child 1997;77(4): Jırojanakul P, Skevington SM, Hudson J. Predicting young children s quality of life. Soc Sci Med 2003;57: Eser E, Fidaner H, Fidaner C ve ark. WHOQOL-Bref in psikometrik özellikleri. 3P Dergisi (Psikiyatri Psikoloji Psikofarmakoloji) 1999;7 (Ek 2): Yalçın Eser S, Fidaner H, Fidaner C ve ark. Yaşam kalitesinin ölçülmesi: WHOQOL-Bref. 3P Dergisi (Psikiyatri Psikoloji Psikofarmakoloji) 1999;7 (Ek2): Spurrier N J, Sawyer M G, Clark J J, Boghrust P. Socioeconomic differentials in the health-related quality of life of Australian children: results of a National Study. Aust NZJ Public Health 2003;27(1): Duhlberg LL. Youth violence in the United States: major trends, risk factors and prevention approaches. Am J Prev Med. 1998;14: Margolin G, Gordis F B. The effects of family and community violence on children. Annu Rev Psycol 2000;51:

6 TOPLUM HEKİMLİĞİ BÜLTENİ Cilt 25, Sayı 1, Ocak Fantuzzo JW, Moh WK. Prevalence and effects of child exposure to domestic violence. Future Child 1999;9: Vaez M, Kristenson M, Laflamme L. Perceived Qol and self-rated health among first year university students. Social Indicators Research 2004;68(2): Weller NF, Kelder SH, Cooper SP, Basen-Engquist K, Tortolero SR. School-year employment among high school students: effects on academic, social and physical functioning. Adolescence 2002; 38(151): Özçevikel A. İzmir Bornova Meslek Eğitim Merkezi nde eğitim gören çıraklarda risk alma davranışları ve etkileyen faktörlerin incelenmesi. DEÜTF Sağlık Bilimleri Enstitüsü Halk Sağlığı AD Doktora Tezi Dündar ve diğerleri 26. Maruyama S, Sata H, Morimoto K. Relationship between working-life satisfaction, health practices and primary symptom/problem. Nippon Eiseigaku Zassi 1991;45 (6): Bernal D, Snyder D, Mc Daniel M. The age and job satisfaction relationship: does its shape and strength still evade us? J Gerontol B Psychol Sci Soc Sci 1998;53(5): Lerner DJ, Levine S, Malspeis S, D Agostino RB. Job strain and health-related quality of life in a national sample. Am J Public Health 1994;84(10):