TURİZM SEKTÖRÜNDE YABANCI SERMAYE YATIRIMLARI: 1980 DÖNEMİ SONRASI ÜZERİNE BİR İNCELEME

Transkript

1 T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİM DALI TURİZM SEKTÖRÜNDE YABANCI SERMAYE YATIRIMLARI: 1980 DÖNEMİ SONRASI ÜZERİNE BİR İNCELEME YÜKSEK LİSANS TEZİ DUYGU SELEK TEZ DANIŞMANI: DOÇ. DR. LEVENT KÖSEKAHYAOĞLU ISPARTA,2009

2

3 ÖNSÖZ Günümüzde dünya ekonomisinde karşılaşılan en büyük sorunlardan biri kaynak yetersizliğidir. Türkiye nin de içinde bulunduğu gelişmekte olan ülkeler için bu sorun daha ciddi şekilde ortaya çıkmaktadır. Turizm sektörünün dünya ekonomisindeki yeri ve önemi artmaktadır. Ancak, uluslararası turizm gelirlerinden en büyük payı gelişmiş ülkeler almaktadır. Türkiye de ise turizm sektörünün önemi anlaşılmakla beraber, bu sektör istenilen seviyeye getirilememiştir. Turizm sektörünün gelişmesi yapılacak turizm yatırımlara bağlıdır. Dünya turizminden Türkiye nin daha büyük pay alabilmesi için, yeni ve modern turistik tesislere ihtiyaç vardır. Turizm sektörünün yüksek risk içermesi ve yatırımlarının geriye dönüş süresinin uzun olması nedeniyle, yerli sermaye bu sektöre fazla rağbet edememesi yabancı sermayeye olan ihtiyacı artırmaktadır. Türkiye ekonomisinin büyümesi ve kalkınmanın gerçekleştirilmesi amacıyla ve turizmin ekonomiye sağlayacağı katkılardan daha fazla yararlanmak hedefiyle turizme yönelik yabancı sermaye yatırımlarını artırmalıdır. Bu nedenlerle çalışma Türkiye de turizm sektörüne yönelik yabancı sermaye yatırımlarının durumunu belirlemek ve ekonomiye olan etkilerini araştırmak amacına yöneliktir. Çalışmanın yoğun ve stresli dönemlerinde anlayışlarını benden esirgemeyen ve çalışmam konusunda beni devamlı teşvik eden annem Feray a ve babam Mehmet e sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Çalışmanın hangi alanlara yönelmesi ve nasıl bir bakış açısıyla konuyu incelemek gerektiğine ilişkin bitmek tükenmek bilmeyen sorularıma her zaman sabırla cevap veren başta danışman hocam Doç. Dr. Levent KÖSEKAHYAOĞLU na ve yardımlarını benden esirgemeyen değerli hocalarım Doç. Dr. Murat Ali DULUPÇU, Yrd. Doç. Dr. Bekir Sami OĞUZTÜRK ve Yrd. Doç. Dr. Bekir GÖVDERE hocalarıma içten teşekkür ederim. Özellikle tezi sonlandırmaya çalıştığım günlerde benden yardımlarını esirgemeyen ve çalışma ortamı oluşturan çok sevgili arkadaşlarım Melis ÇAKACI, Saadet TOKER, Selen IŞIK MADEN, Fatih ÇELİK ve Onur DEMİREL e candan teşekkürlerimi sunarım. Öğr. Gör. Duygu SELEK 17 Mart 2009, Isparta

4 ÖZET TURİZM SEKTÖRÜNDE YABANCI SERMAYE YATIRIMLARI: 1980 DÖNEMİ SONRASI ÜZERİNE BİR İNCELEME Duygu SELEK Süleyman Demirel Üniversitesi, İktisat Bölümü Yüksek Lisans Tezi, 148 Sayfa, Mart 2009 Danışman: Doç. Dr. Levent KÖSEKAHYAOĞLU Dünyada küreselleşme sürecinin hızlanması ile beraber, ekonomik hayatta söz sahibi olan gelişmiş ülkeler yeni pazarlara ulaşabilmek için doğrudan yabancı yatırım konusuna daha istekli davranmışlardır. Gelişmiş ülkelerin yanında gelişmekte olan ülkeler de bu sürece dahil olmaya başlamışlardır. Dünyada turizm sektörünün yapısı ve önemi nedeniyle ekonomilerini bu yönde güçlendirmeye çalışmışlardır. Çalışmada, bu kapsamda önce doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının incelenmesi amaçlanmıştır. Bu nedenle çalışmada doğrudan yabancı yatımların tanımı, amacı, türleri, ev sahibi ülke üzerine etkileri ve yabancı sermayenin ülkeye gelmesini etkileyen faktörler incelenmiştir. Dünyada ve Türkiye deki yabancı sermaye yatırımlarının genel durumu araştırılmış, özellikle 1980 sonrası dönemde Türkiye de gerçekleşen yabancı sermaye yatırımlarının sektörlere ve ülkelere göre dağılımları incelenmiştir ve Türkiye de yatırım ortamını iyileştirme çalışmalarına değinilmiştir. Turizm sektörünün özellikleri ve kapsamı açıklandıktan sonra, sektörün Türkiye ekonomisindeki yeri ve önemi incelenmiş, Türkiye deki turizm olgusu güçlü ve zayıf yönleri ile ele alınmış ve Türkiye deki turizm sektöründe yabancı sermayeye duyulan ihtiyaca değinilmiştir. Son olarak yatırımların nereye ve nasıl yapılması gerektiğini belirleyen Eklektik Paradigma olgusu incelenerek, bu paradigma çerçevesinde Türkiye de turizm sektörüne yönelik yatırımlara ilişkin öneriler sunulmuştur. Anahtar Kelimeler: Doğrudan Yabancı Yatırım, Dünyada ve Türkiye de Doğrudan Yabancı Yatırımlar, Turizm Sektörü, Türkiye de Turizmin Ekonomiye Etkisi, Turizmde Doğrudan Yabancı Yatırımlar, Eklektik Paradigma

5 ABSTRACT FOREIGN DIRECT INVESTMENTS IN TOURISM SECTOR: AN ANALYSIS ON THE PERIOD AFTER 1980 Duygu SELEK Süleyman Demirel University, Department of Economics, Master Thesis, 148 Pages, March 2009 Supervising Associate Professor: Assoc. Prof. Dr. Levent KÖSEKAHYAOĞLU Parallel to the rapid process in globalization all around the world, the developed countries ruling the economy have become more eager in foreign direct investment to reach new markets. Besides the developed countries, the developing countries have begun to be involved in this process. The developing countries have tried to improve their economies due to the structure and importance of tourism sector around the world. This study aims to investigate the foreign direct investment initially within this frame. Hence, the foreign direct investment is explored in terms of definition, objectives, types, its effects on the hosting country and the factors that determine its formation in a country. After the general situation of foreign direct investment is explained, the distribution of foreign direct investment realized in Turkey after 1980s is investigated in terms of sectors and countries; and attempts were mentioned to improve the investment milieu in Turkey. After the properties and extent of the tourism sector are explained, its role and significance on the economy of Turkey is explored, the concept of tourism in Turkey is discussed on its strong and weak aspects, and the need for foreign investment in tourism sector in Turkey is mentioned. Finally, the phenomenon of eclectic paradigm that determines the direction and type of the investment is explored and proposals related to the investments in the tourism sector in Turkey are presented. Keywords: Foreign Direct Investment, Foreign Direct Investment in the World and Turkey, Tourism Sector, The Effect of Tourism on the Economy in Turkey, Foreign Direct Investments in Tourism Sector, Eclectic Paradigm

6 i İÇİNDEKİLER Sayfa No: İÇİNDEKİLER i KISALTMALAR.iv TABLOLAR DİZİNİ..v ŞEKİLLER DİZİNİ....vii BİRİNCİ BÖLÜM GİRİŞ 1.1 Çalışmanın Amacı ve Önemi Çalışmanın Kapsamı...2 İKİNCİ BÖLÜM DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLAR VE ETKİLERİ 2.1 Doğrudan Yabancı Sermayenin Tanımı Doğrudan Yabancı Sermayenin Amacı Doğrudan Yabancı Sermayenin Olumlu ve Olumsuz Etkileri Doğrudan Yabancı Yatırım Türleri Kaynak-Arayışlı Doğrudan Yabancı Yatırımlar Pazar-Arayışlı Doğrudan Yabancı Yatırımlar Verimlilik-Arayışlı ve Stratejik Kaynak-Arayışlı Doğrudan Yabancı Yatırımlar Yabancı Sermaye Politikası Doğrudan Yabancı Sermayenin Ev Sahibi Ülke Üzerine Ekonomik Etkileri Milli Gelir Etkisi Ödemeler Dengesi Etkisi Teknoloji ve İşletmecilik Bilgisine Etkisi Uluslararası Ekonomik İlişkilere Etkisi İstihdam Etkisi Bölgesel Kalkınmaya Etkisi Doğrudan Yabancı Sermayenin Ev Sahibi Ülke Üzerine Sosyal Etkileri Doğrudan Yabancı Sermayenin Ev Sahibi Ülke Üzerine Diğer Etkileri Yabancı Sermayenin Bir Ülkeye Gelmesini Etkileyen Faktörler Ekonomik Faktörler Siyasi Faktörler Psikolojik Faktörler Ahlaki Faktörler Doğrudan Yabancı Sermayenin Ev Sahibi Ülke Ekonomisi Üzerindeki Önemi..29

7 ii ÜÇÜNCÜ BÖLÜM DÜNYADA VE TÜRKİYE DE YABANCI SERMAYE YATIRIMLARI 3.1 Dünyada Yabancı Sermaye Yatırımlarının Genel Durumu Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişleri Uluslararası Doğrudan Yeni Yatırımlar Gelişmekte Olan Ülkeler Açısından Yabancı Sermaye Yatırımları Türkiye de Yabancı Sermaye Yatırımlarının Genel Durumu Türkiye de Doğrudan Yabancı Sermaye Girişinin Az Olma Nedenleri Sonrası Dönemde Türkiye de Yabancı Sermaye Hareketleri Cari İşlemler Dengesi ve Doğrudan Yabancı Yatırım Girişleri Türkiye de Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımlarının Yıllara Göre Dağılımı Yabancı Sermayeli Şirket Sayılarının Sektörlere Göre Dağılımı Yabancı Sermayeli Şirket Sayılarının Ülkelere Göre Dağılımı Yabancı Sermayeli Şirketlerin Sermaye Büyüklüğü Açısından Sektörlere Göre Dağılımı Yabancı Sermayeli Şirketlerin Sermaye Büyüklüğü Açısından Ülkelere Göre Dağılımı Yabancı Sermayeli Şirketlerin Yatırımlarına Verilen Teşvik Belgeleri Türkiye de Yatırım Ortamını İyileştirme Çalışmaları. 63 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM TÜRKİYE DE TURİZM SEKTÖRÜ VE YABANCI SERMAYE YATIRIMLARI İLİŞKİSİ 4.1 Turizm Sektörü ve Özellikleri Turizm Yatırımları ve Kapsamı Altyapı Yatırımları Konaklama Yatırımları Yan Hizmet Yatırımları Turizmde Yabancı Sermaye Turizmde Yabancı Sermaye Kavramı Turizmde Yabancı Sermayeye Duyulan İhtiyaç Yeterli Sermaye Birikiminin Sağlanamaması Know-How Yetersizliği Turizm Sektöründe Riskin Paylaşılması Dünyada Turizm Hareketleri ve Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları Küreselleşme Sürecinde Türkiye Turizmi Türkiye de Turizm Sektöründeki Gelişmeler Türkiye Turizminde Öncelikler ve Tedbirler Turizm Sektörünün Türkiye Ekonomisindeki Yeri ve Önemi Milli Gelire Etkisi İstihdam Etkisi Ödemeler Dengesine Etkisi Bölgesel Kalkınmaya Etkisi...93

8 iii Gelen Turist Sayısı ve Turizm Gelirleri Türk Turizminde Yabancı Sermaye Yatırımları ve Gelişimi Yabancı Sermayenin Türk Turizmindeki Önemi Turizm Sektöründe Yabancı Sermayeyi Gerektiren Nedenler Türk Turizm Yatırımlarındaki Gelişmeler Turizmde Yatırım Teşviklerinin Gelişimi Türkiye Turizm Sektöründe Yabancı Sermayeli Firmaların Ülkelere Göre Dağılımı Yabancı Sermayenin Turizmin Alt Sektörlerine Göre Dağılımı Türk Turizminde Yabancı Sermaye Ortamının İyileştirilmesi Türkiye ye Yabancı Sermaye Çekmek İçin Yapılması Gerekenler Yabancı Sermayenin Türk Turizmine Olumsuz Etkileri Yabancı Sermayenin Turizm Sektörüne Sağladığı Avantajlar Türk Turizminin Güçlü ve Zayıf Yanları, Fırsatlar ve Tehdit Eden Faktörler (GZFT Analizi) Türk Turizminin Güçlü Yanları Türk Turizminin Zayıf Yanları Türk Turizmini Tehdit Eden Faktörler Türk Turizmi İçin Fırsatlar Türk Turizminin Eksik Yönleri Turizmde 250 Büyük Turizm Yatırımcıları 115 BEŞİNCİ BÖLÜM EKLEKTİK PARADİGMA VE TÜRKİYE DE TURİZM YATIRIMLARININ EKLEKTİK PARADİGMA ÇERÇEVESİNDE İNCELENMESİ 5.1 Eklektik Paradigma Tanımı Firmaya Özgü Mülkiyet Avantajları Konumsal Avantajlar İçselleştirme Avantajları Yatırım Kalkınma Devri Modeli Eklektik Paradigmaya Yöneltilen Eleştiriler Türkiye deki Turizm Sektörüne Yönelik Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımlarının Eklektik Paradigma Yardımıyla Açıklanması İçselleştirme Konusu Mülkiyet Konusu Konum Elementleri Turizmde Uluslararası Organizasyonel Yapı.137 ALTINCI BÖLÜM SONUÇ VE ÖNERİLER KAYNAKÇA.144 ÖZGEÇMİŞ 148

9 iv KISALTMALAR AB ABD AR-GE DKP DPT FKK GSMH GSYİH ICSID IMF KKDP KOBİ MIGA OECD OİK OLI SBYKP TUM TURSAB UDY UNCTAD UNWTO WTTC YOİKK : Avrupa Birliği : Amerika Birleşik Devletleri : Araştırma-Geliştirme : Dokuzuncu Kalkınma Planı : Devlet Planlama Teşkilatı : Fon Kaynaklı Kredi : Gayri Safi Milli Hasıla : Gayri Safi Yurt İçi Hasıla : Uluslararası Yatırım Anlaşmazlıklarını Çözüm Merkezi : Uluslararası Para Fonu : Kaynak Kullanımı Destekleme Primi : Küçük ve Orta Boy İşletmeler : Çok Taraflı Yatırım Garanti Kuruluşu : İktisadi İşbirliği ve Gelişme Teşkilatı : Özel İhtisas Komisyonu : Mülkiyet-Konum- İçselleştirme Avantajları : Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı : Turizm Uydu Muhasebesi : Türkiye Seyahat Acentaları Birliği : Uluslararası Doğrudan Yatırım : Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı : Dünya Turizm Örgütü : Dünya Turizm ve Seyahat Konseyi : Yatırım Ortamının İyileştirilmesi Koordinasyon Kurumu

10 v TABLOLAR DİZİNİ Tablo 3.1 Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişleri Tablo 3.2 Belirli Ülke Grupları İçin Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişleri..34 Tablo 3.3 Uluslararası Doğrudan Yeni Yatırımlar (2007)...35 Tablo 3.4 Türkiye de Cari İşlemler Dengesi ve Doğrudan Yabancı Yatırım Girişleri (Milyon Dolar) Tablo Döneminde Uluslararası Doğrudan Yatırım ve Bileşenlere Göre Dağılımı (Milyon Dolar) Tablo 3.6 Yabancı Sermaye Yatırımlarının Yıllara Göre Dağılımı (Milyon Dolar)..50 Tablo Döneminde En Fazla Doğrudan Yabancı Yatırım Çeken 10 Ülke ve Türkiye (Milyon Dolar). 51 Tablo 3.8 Türkiye nin Uluslararası Doğrudan Yatırımlarda Aldığı Pay...52 Tablo 3.9 Yabancı Sermayeli Şirket Sayılarının Sektörlere Göre Dağılımı (Şirket Sayısı) Tablo 3.10 Yabancı Sermayeli Yatırım Girişlerinin Sektörlere Göre Dağılımı (Milyon Dolar) Tablo 3.11 Yabancı Sermayeli Şirket Sayılarının Ülkelere Göre Dağılımı (Şirket Sayısı) Tablo 3.12 Yabancı Sermayeli Yatırım Girişlerinin Ülkelere Göre Dağılımı (Milyon Dolar) Tablo 3.13 Yabancı Sermayeli Şirketlerin Sermaye Büyüklüğü Açısından Sektörlere Göre Dağılımı (Şirket Sayısı). 58 Tablo 3.14 Yabancı Sermayeli Şirketlerin Sermaye Büyüklüğü Açısından Ülkelere Göre Dağılımı (Şirket Sayısı). 60 Tablo 3.15 Türkiye de Yabancı Sermayeli Şirket Yatırımlarına Verilen Teşvik Belgeleri Tablo Döneminde En Fazla Doğrudan Yabancı Yatırım Çeken Sektörler Tablo 4.1 Dünyada Uluslararası Turizm Hareketleri ve Turizm Gelirleri Tablo 4.2 Turizmde Güçlü Ülkeler ve Türkiye nin Turizm Teşvikleri Yönünden Karşılaştırması Tablo 4.3 İşletme Belgeli ve Yatırım Belgeli Tesislerin Yıllara Göre Dağılımı...85 Tablo 4.4 Turizm Gelirlerinin GSMH İçindeki Payı ( ) Tablo 4.5 Turizmin Ödemeler Dengesindeki Yeri (Milyon Dolar) Tablo 4.6 Yıllara Göre Turist Sayısı ve Turizm Gelirleri Dağılımı...95 Tablo 4.7 Turizm Sektöründe Yabancı Sermaye Yatırımları Tablo 4.8 Turizm Sektörüne Verilen Teşvik Belgeleri. 102 Tablo 4.9 Yıllara Göre Gerçekleşen Turizm Yatırımları..103 Tablo 4.10 Turizmde Yabancı Sermayeli Firmaların Ülkelere Göre Dağılımı Tablo 4.11 Turizmdeki Yabancı Sermayenin Firma Bazında Alt Sektörlere Göre Dağılımı ( )...105

11 Tablo 4.12 Turizmde 250 Büyük Yatırımcı Firmalar Tablo 5.1 Doğrudan Yabancı Yatırım Tiplerine Göre OLI Avantajları ve Uluslararası Üretimi Belirleyen Faktörler.134 Tablo 5.2 Ürün Döngüsü, İçselleştirme ve Eklektik Paradigma Teorileri Özelliklerinin Karşılaştırılması. 137 vi

12 vii ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 4.1 Dunning in Gelişim Aşaması Modeli...128

13 1 BİRİNCİ BÖLÜM GİRİŞ Dünya ticaretinin günümüzde gittikçe yaygınlık kazanması, çokuluslu şirketler sayesinde doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının büyük miktarlara ulaşması ve uluslararası sermaye hareketleri, dünyadaki küreselleşme sürecini hızlandırmıştır. Küreselleşme olgusunun 1980 lerde hız kazandığı ve sermaye hareketlerinin önce, sanayileşmiş ve ekonomik birlik kurmuş ülkeler arasında yoğunlaştığı ve zaman içerisinde gelişmekte olan ülkelere doğru sınırlı da olsa yöneldiği görülmektedir. 1.1 Çalışmanın Amacı ve Önemi Özellikle gelişmekte olan ülkelerin temel amaçları, ekonomik büyüme ve kalkınmalarını gerçekleştirmektir. Gelişmekte olan ülkeler kalkınmalarını gerçekleştirebilmek, gelişmiş ülkeler ise mevcut durumlarını devam ettirebilmek ve refah seviyelerini yükseltmek için nitelikli işgücüne ve sermayeye ihtiyaç duymaktadır. Gelişmekte olan ülkelerin tasarruf oranlarının düşük olması ve eldeki kıt sermayenin ithal mallara harcanması nedeniyle, uluslararası piyasalarda bu ülkelerin rekabet şansı bulunmamaktadır. Yabancı sermaye bir ülkeye doğrudan borçlanma yoluyla, portföy yatırımları şeklinde ya da doğrudan yatırımlar şeklinde girer. Yabancı tasarrufların başka bir ülke ekonomisine transferi niteliğinde olan yabancı sermaye, giriş yaptığı ülkenin ekonomik kaynaklarını artırıcı bir rol oynar. Doğrudan yabancı yatırım şeklinde ülkeye gelmesi, o ülkenin üretim kapasitesini artırır. Ayrıca beraberinde getirdiği teknoloji, işletmecilik bilgisi ve yerli personelin eğitilmesi imkânları ile üretimin verimliliğini yükseltir. Doğrudan yabancı sermaye, yurtiçi ekonomik dinamizmi artırır ve firmalar arası rekabeti teşvik ederek üretimin daha düşük maliyetle gerçekleştirilmesini sağlar. Yabancı sermaye girişleri, mikro ekonomik düzeyde getireceği olumlu etkilerinin yanında makro ekonomik düzeyde de ekonomik

14 2 gelişmeyi hızlandırıcı etkide bulunur. Yabancı sermaye yatırımları sayesinde ekonomide toplam talep artar, istihdam ve milli gelir düzeyleri artar ve döviz kazançları sayesinde dış ticaret teşvik edilir. Küreselleşme sayesinde 20. yüzyılın son çeyreğinde, özellikle de 1980 lerden sonra turizm sektörü dünyada ve Türkiye de hızla gelişti. İnsan yaşamında önemli bir faaliyet olan ve bazı ülkelerde en önemli sektör haline gelen turizm, üzerinde çok tartışılan ve araştırılan bir alan olarak dikkat çekmektedir. Bu önemi nedeniyle birçok sektör ile ilişkilendirilen turizm sektörü, bu çalışmada Türkiye ekonomisindeki yeri açısından incelenmiştir. 1.2 Çalışmanın Kapsamı Turizm sektörünün gelişme imkânının çok olacağı ve turizm potansiyelinin yüksek olduğu ülkeler açısından, bu sektörün yabancı yatırımlar için cazip bir sektör haline geldiği görülmektedir. Çünkü uluslararası turizm talebi hızlı bir şekilde artmaktadır. Turizm sektörü bu özelliği nedeniyle, gelişmiş ülkeler kadar gelişmekte olan ülkeler için de teşvik edilmeye en çok hak kazanan sektör olmuştur. Bacasız sanayi olarak nitelendirilen turizm sektörü, gelişmekte olan ülkelere döviz girdisi sağlamakta, yeni istihdam yaratmakta ve ödemeler bilançosu açıklarının kapatılmasını sağlamaktadır. Özellikle tarihi ve doğal güzelliklerini diğer ülkelere pazarlayabilen Türkiye gibi ülkeler, turizm gelirlerini ve dolayısıyla döviz gelirlerini de artırmış, kalkınmada ve ekonomik büyümede en çok ihtiyaç duyulan sermayeyi bu şekilde sağlamışlardır. Çalışmanın ikinci bölümünde doğrudan yabancı sermayenin yatırımının tanımı, yatırımın nedenleri ve önemi, yabancı sermayenin neden gerekli olduğu incelenecektir. Üçüncü bölümde, dünyadaki ve Türkiye deki yabancı sermaye yatırımlarının genel durumu incelenecektir. Bu bölümde özellikle Türkiye nin 1980 sonrası dönem için yabancı sermaye hareketleri ve yıllara, sektörlere ve ülkelere göre yabancı sermayenin dağılımı ve yabancı sermayenin Türkiye ekonomisine olan etkileri konularına değinilecektir.

15 3 Dördüncü bölümde ise, Türkiye de turizm sektörünün tanımı ve gelişim süreci incelenecektir. Türk turizm sektörünün küreselleşme sürecinde kat ettiği aşamalar, turizm sektörünün Türkiye ekonomisindeki yeri, turizmde yabancı sermayeyi teşvik etmek için yapılan yasal düzenlemeler, turizmde yabancı yatırımları gerektiren nedenler açıklanacaktır. Beşinci bölümde ise, Eklektik Paradigma konusu kapsamında Türkiye deki turizm yatırımlarının kapsamı incelenecektir. Sonuç bölümünü oluşturan Altıncı bölümde, Türkiye de genel anlamda tüm sektörlere yönelik daha fazla yabancı yatırımın sağlanması, özel olarak ise turizm sektörüne yönelik yabancı sermaye yatırımlarının artırılmasına ilişkin çözüm önerileri geliştirilmiştir.

16 4 İKİNCİ BÖLÜM DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLAR VE ETKİLERİ Etkisini son yıllarda hızla gösteren küreselleşme ile sermaye hareketlerinin etkisi ve biçimi değişmiştir. Küreselleşmenin en önemli etkisi finansal piyasalarda ortaya çıkmaktadır. Teknolojik gelişmelerin de etkisiyle bütünleşen finans piyasaları, uluslararası sermaye hareketlerinin kaynak ve miktarını değiştirmektedir. Özellikle 1990 lı yılların başından itibaren ulusal sermaye piyasalarının hızla liberalleşmesi sonucunda mal, hizmet ve sermaye faktörleri global anlamda harekete geçmiştir. 1 Yabancı sermaye tanım olarak; bir ülkedeki mevcut sermaye stokuna başka ülkenin sahipliği şeklinde ifade edilmektedir. Özel yabancı sermaye yatırımı ise, ülkeye gelen yabancı sermayenin o ülkenin devletine değil vatandaşlarına ait olduğunu göstermektedir. Doğrudan yabancı yatırım ise; sermaye ile birlikte değişen ölçüde teknoloji, know-how, işletmecilik bilgisinin de ülkeye geldiğini açıklamaktadır. Ayrıca doğrudan yabancı yatırım, bir ülkede bir firmayı satın almak veya yeni kurulan bir firma için kuruluş sermayesini sağlamak veya mevcut bir firmanın sermayesini artırmak yoluyla o ülkede bulunan firmalar tarafından diğer ülkelerde bulunan firmalara yapılan ve kendisiyle birlikte teknoloji, işletmecilik bilgisi ve yatırımcının kontrol yetkisini de beraberinde getiren yatırım şeklinde tanımlanabilir. 2 Başka bir tanıma göre ise, bir ülkenin karşılığı değişik biçimlerde ileride ödenmek üzere, başka ülkelerden temin ederek kısa sürede ekonomik gücüne ekleyebileceği mali veya teknolojik kaynaklar yabancı sermayeyi oluşturmaktadır. 3 1 Hüseyin ÇEKEN, Küreselleşme Sürecinde Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımlarının Türk Turizm Yatırımlarına Etkisi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Balıkesir Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Balıkesir, 2003, s.18 2 Rıdvan KARLUK, Türkiye de Yabancı Sermaye Yatırımlarının Ekonomik Büyümeye Katkısı Ekonomik İstikrar, Büyüme ve Yabancı Sermaye, TCMB Yayınları, Ankara, Şubat 2001,s Güngör URAS, Türkiye de Yabancı Sermaye Yatırımları, İstanbul, 1979, s.27

17 5 Yine bir başka tanıma göre ise, ülkelerin doğal kaynaklar dahil mevcut üretim faktörlerini etkin ve verimli bir şekilde kullanabilmeleri için gerekli olan fakat ülkede yeterli ölçüde olmadığı için dış ülkelerden sağlanan sermayeye yabancı sermaye denilmektedir. 4 Bir ülkeye yabancı sermaye girişi; doğrudan yatırımlar, portföy yatırımları, kredi ve dış yardımlar şeklinde olmaktadır. Sermaye akımlarının sahip oldukları potansiyel riskler açısından derecelendirildiğinde, iktisadi politika özerkliğini en fazla portföy yatırımlarının, en az doğrudan yatırımların kısıtladığı görülmektedir. Potansiyel risk açısından bakıldığında ise, yine en riskli sermaye girişi portföy yatırımlarıdır. Portföy yatırımlarını net varlıklar, tahvil ve senetler, para piyasası enstrümanları ve finansal türevler oluşturmaktadır. Portföy yatırımlarının yüksek likidite özelliğine sahip olması, sermaye çıkışını kolaylaştıracağından finansal krize yol açabilmektedir. Portföy yatırımlarının geriye dönme riski yüksektir. Dış yatırımlarda ise piyasa güçlerine bağlı olmadığından beklenmedik bir geri dönüş söz konusu değildir. Doğrudan yatırımların likiditesi düşük olduğu için, ani bir geri dönüş olasılığı düşüktür Doğrudan Yabancı Sermayenin Tanımı Doğrudan yabancı yatırım şu şekilde tanımlanabilir: Uzun vadeli ve üretim kapasitesini artırmak üzere gelen sermayeye doğrudan yabancı yatırım denir. Yabancı sermaye uzun vadeli değil de kısa vadeli geliyorsa, büyümeye değil, daha sonra çıkması muhtemel krizlere katkısı olmaktadır. Doğrudan yabancı yatırımlar geldikleri ülkelerde, daha etkin bir yönetim ve üretim biçimi sağlayabilir, var olan işgücü-sermaye stokunu daha etkin kullanabilir. Buna bağlı olarak yeni teknoloji getirebilir. Eğer bunları sağlıyorsa; hazırdaki makineyi, teçhizatı alsa bile büyümeye katkısı olabilir. 6 4 ÇEKEN, s.20 5 Haluk TANDIRCIOĞLU, Ahmet ÖZEN, Geçiş Ekonomilerinde Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları, Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 5, Sayı 4, İzmir, 2003, s Ercan UYGUR, Türkiye nin Yürürlüğe Koyduğu İstikrar Programlarının Başarısında Yabancı Sermaye Girişlerinin Yeri ve Önemi, Ekonomik İstikrar, Büyüme ve Yabancı Sermaye, TCMB Yayını, Ankara, Şubat 2001, s.26

18 6 Yabancı yatırım, yatırılabilir kaynakların kişi ve kuruluşlar tarafından bir başka ülkeye taşınmasıdır. Bir ülke borsasında işlem gören şirketlerin hisselerinin bir diğer ülke veya ülkelerin kuruluşları tarafından satın alınmasını ifade eden portföy yatırımları dışında kalan ve bir veya birden fazla uluslararası yatırımcının tamamına sahip olarak veya yerli bir veya bir kaç firma ile ortaklık halinde gerçekleştirdiği yatırımlar, doğrudan yabancı yatırım olarak tanımlanmaktadır. 7 Doğrudan yabancı sermaye yatırımları; bir şirketin üretimini, kurulu bulunduğu ülkenin sınırlarının ötesine yaymak üzere ana merkezin dışındaki ülkelerde üretim tesisi kurması veya mevcut üretim tesislerini satın alması biçiminde de tanımlanabilir. 8 Yabancı bir pazara girmeyi düşünen bir firmanın önünde farklı üç seçenek bulunmaktadır. Birincisi, malları kendi ülkesinde üretip, yabancı bir ülkeye satmak kaydıyla ihracat yapmak, ikincisi, piyasasına girmek istediği ülkedeki bir firmaya kendi teknolojisini ve marka ismini kullanmasına izin vererek, lisans anlaşması yapmak ve üçüncüsü ise, piyasaya doğrudan sermaye yatırımı yapmak kaydıyla girmektir. Firmalar, ihracat ve lisans yoluyla elde edemeyeceği bazı avantajlara sahip olmak için doğrudan yabancı sermaye yatırımları yaparlar. 9 Büyük bir şirketin bulunduğu ülke dışında üretimini gerçekleştirebilmek amacıyla, yeni üretim tesisleri kurması veya mevcut olan başka tesisler satın alması ya da sermayesini artırmak yoluyla kendine bağlı bir şirket durumuna getirmesi doğrudan yabancı yatırımı oluşturmaktadır. 10 Dolaysız yabancı sermaye yatırımlarının en önemli özelliklerinden biri, bunların yalnızca tabi şirketin mülkiyetini elinde bulundurmakla kalmamaları, aynı zamanda onun yönetimini de denetimleri altında bulundurmalarıdır. Yavru şirket genellikle, ana şirketin elinde bulunan teknoloji, ticari sırlar, yönetim bilgileri, ticaret unvanı ve öteki kolaylıklardan yararlanma ayrıcalığına sahiptir. Karşılığında ise, 7 SEKİZİNCİ BEŞ YILLIK KALKINMA PLANI, DOĞRUDAN YABANCI SERMAYE YATIRIMLARI ÖZEL İHTİSAS KOMİSYONU RAPORU,(OİK:532) DPT, Ankara, Mayıs 2000, s.1 8 Halil SEYİDOĞLU, Uluslararası İktisat Teori Politika ve Uygulamaları, İstanbul, 2001, s Suna OKSAY, Çokuluslu Şirketler Teorileri Çerçevesinde Yabancı Sermaye Yatırımlarının İncelenerek Değerlendirilmesi, Dış Ticaret Dergisi, Yıl:3, Sayı:8, Ocak 1998, s.1 10 Cem SAATÇİOĞLU, Doğrudan Dış Yatırımlar ve Türkiye, İstanbul Üniversitesi, İktisat Fakültesi, İstanbul, 2002, s.1

19 7 kazanılan karlar, kısmen veya tamamen ana şirkete kalır. Doğrudan yabancı sermaye yatırımları adı verilen bu yatırımlarda, yabancı ülkedeki fiziki sermayeye sahip olan ve bunu işleten firmaya, çok uluslu şirket adı verilir. 11 Bir başka tanıma göre çok uluslu şirket, doğrudan yabancı sermaye yatırımı yaparak birden fazla ülkede gelir getiren aktif değerlere sahip olan veya bunları kontrol eden, dolayısıyla kaynak ülke dışında mal ve hizmet üreten yani uluslararası üretim yapan firmadır. 12 İlk başta ulusal alanda işletmeler faaliyette bulunurken, daha sonra uluslararası, çokuluslu ve ulus ötesi işletmelerin ekonomik alanda yer edindikleri piyasada, küreselleşme uluslararası yabancı sermaye trafiği ekonomik gelişmeleri ve değişmeleri etkilemektedir. 13 Doğrudan yabancı yatırımların temel kaynağı, çokuluslu ya da ulusötesi şirketler denilen dünya çapındaki üretim ve dağıtım ağına sahip kuruluşlardır. Küresel anlamdaki doğrudan yabancı yatırım hareketlerinin yarıdan fazlası çokuluslu veya ulusötesi şirketler tarafından yaratılmakta, küresel ihracatın üçte biri bu şirketler tarafından gerçekleştirilmektedir. 14 Bu şirketler, içinden çıktıkları ülkelerin farklı kültürel ve ekonomik yapıları nedeniyle farklı yatırım önceliklerine sahiptirler. Her ülke kendi önceliklerini ortaya çıkararak yabancı yatırımcıların kararlarını etkilemeye çalışmaktadır ve bunun sonucunda her yatırımcının temel önceliklerini karşılayacak tanıtım programları oluşturmaktadır. 15 Çok uluslu şirketler yatırım yapmadan önce, ülkedeki fırsat ve riskleri göz önünde bulundurarak o ülkeye girip girmeyeceklerine karar verirler. Bu firmaların diğer ülkelerde yatırım yapmasının sebebi yatırımın kendi ülkelerine göre daha karlı olmasıdır. Ancak bu yatırım kararında sadece karlılık değil yatırımın riski de dikkate 11 OKSAY, s.1 12 Rıdvan KARLUK, Uluslararası Ekonomi, Beta Yayımcılık, İstanbul, 1996, s Hayrettin DEMİRCAN, Dünyada ve Türkiye de Yabancı Sermaye Yatırımları ve Stratejileri, TC Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı, Ekonomik Araştırmalar Genel Müdürlüğü, Ankara, Mart 2003, s.1 14 DEMİRCAN, s DEMİRCAN, s.42

20 8 alınmaktadır. Bu riskler yatırımın yapılacağı ülkeye ve zamana bağlı olarak değişmekle beraber, ekonomik ve siyasi nitelikte olabilmektedir. 16 Doğrudan yatırım bir sermaye transferi olmakla birlikte, aynı zamanda teşebbüs, risk taşıma, ileri üretim teknolojileri, yönetim bilgileri ve rekabeti sağlamakta, bu sebeple işletmelerin kuruluş ve teçhizatının finansmanı olarak değerlendirilmektedir. 17 Çok uluslu şirketler, doğrudan dış yatırım yapacakları ülkelerde yeterli bir alt yapının oluşmasına, ekonomik ve siyasal istikrarın sağlanmasına ve hukuki düzenlemelere büyük önem verirler. Bu nedenle gelişmekte olan ülkeler yerine gelişmiş ülkeleri tercih ederler. Doğrudan dış yatırımların %80 e yakın kısmının gelişmiş ülkeler arasında gerçekleşmesi ve gelişmiş ülkeler arasındaki doğrudan dış yatırımlara çok büyük kısmının çok uluslu şirketlerin sınır ötesi satın alma ve birleşme faaliyetleri sonucu gerçekleşmesi bu şirketlerin önemini attırmaktadır. 18 Doğrudan yabancı sermaye iki farklı kategoride gelişme göstermektedir. Birincisi, yabancı tahvil ve hisse senedi gibi uzun vadeli sermaye piyasası araçlarını kapsayan mali yatırımlardır. İkincisi ise, özellikle çok uluslu şirketlerin çevre ülkelerde kendilerine bağlı yönetimlerde yeni fabrika veya üretim tesisi kurmaları şeklinde ortaya çıkan fiziki yatırımlardır. 19 Çokuluslu şirketler, uluslararası borç alma ve borç verme konularında kullanılan önemli araçlardır. Çokuluslu şirketler genellikle, daha sonra geri döneceği ümidiyle, yavru şirketleri aracılığıyla sermaye tedarik ederler. Çokuluslu şirketlerin mevcudiyeti, bir ülkeden diğer bir ülkeye net bir sermaye akışı ile sonuçlanmaz. Ancak, çokuluslu şirketler bazen, yabancı ülkelerde faaliyet gösteren yavru şirketleri aracılığıyla yaptıkları büyüme operasyonları için ihtiyaç duydukları fonları karşılamak amacıyla, o ülkede kaynak yaratma yolunu seçebilirler Deniz ÖZYAKIŞIR, Küreselleşme Sürecinde Doğrudan Yabancı Yatırımların Gelişimi ve Etkileri; Türkiye Örneği, 2004, s.4 17 KARLUK, (2001), s SAATÇİOĞLU, s.2 19 ÖZYAKIŞIR, s.3 20 OKSAY, s.2

21 9 İktisadi İşbirliği ve Gelişme Teşkilatı (OECD) normlarına göre; doğrudan yabancı yatırımlar bir ülkede yerleşik kişi ya da kurumların bir başka ülkede kalıcı ekonomik çıkar elde etmek amacını yansıtmaktadır. Kalıcı çıkar kavramı yabancı sermaye yatırımcısı ile yatırım ve yatırımın kontrolü konularında uzun dönemli bağımlılığı ifade etmektedir. 21 Yine OECD normlarına göre doğrudan yabancı yatırımlar şahıslar ya da şirketlerden oluşan yabancı bir yatırımcının şirketleşmiş ya da eşiti bir işletmede, şirket bünyesinin en az %10 oranında temsil gücüne sahip olduğu yatırımları kapsamaktadır. Bazı ülkelerde ise, yatırımların doğrudan yabancı yatırım olarak tanımlanması için şu unsurlar gerekli sayılmaktadır: Yönetim kurulunda temsil, politika oluşturma sürecine katılım, şirketler arası somut ilişki, yerli ve yabancı personeller arası yer değiştirilmesi, teknik bilgi tedariki, uzun dönemli borçların yatırım yapılan işletmeye mevcut piyasa oranlarından düşük oranlarda sağlanması, vb. 22 Doğrudan yatırımlar, iki sanayi kesimi arasında bir sermaye akışı özelliği taşımaktadır. Bu sermaye akışı, yatay ve dikey yatırımlar şeklinde meydana gelir. Yatay yatırımlar; bir firmanın yatırım yaptığı ülkelerde, kendi ülkesi ile aynı üretimi gerçekleştirdiği zaman ortaya çıkar. Dikey yatırımlar ise; yatırım yapılan ülkede esas ülkedeki ürünlerin işlenmesi ve bu ürünlerin satışı ile ilgili olarak ileriye veya geriye dönük şekilde yapıldığı zaman görülür. Fakat çok sayıda küçük yavru şirketler, ev sahibi ülkelerde sadece dağıtım yapmakta ve ana firmanın ürünlerini ev sahibi ülkelerde pazarlamaktadırlar. 23 Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı (UNCTAD) ın 1999 yılında yayınladığı Dünya Yatırım Raporu nda ise doğrudan yabancı yatırımlar şu şekilde tanımlanmaktadır: Uluslararası üretimin neden olduğu mali akımlar, doğrudan yabancı yatırımdır. Rapora göre, dolaysız yabancı yatırımlar esas itibariyle çokuluslu şirketler arasında günümüzde meydana gelmektedir. Rapor bugün yaşanan küreselleşme sürecinin merkezinde uluslararası üretimin yer aldığını ifade etmekte ve 21 DEMİRCAN, s.1 22 DEMİRCAN, s.2 23 KARLUK, (2001), s.101

22 10 doğrudan yabancı sermaye hareketlerini de bu uluslararası üretim olgusuna bağlamaktadır. 24 Doğrudan yabancı yatırımlar genel olarak komple yeni yatırımlar (Greenfield) ve şirket evlilikleri ve satın almalar (Mergers and Acquisitions - M&A) şeklinde 2 türde gerçekleşmektedir. OECD ülkeleri arasında doğrudan yabancı yatırım hareketlerinin önemli bir kısmını yerel firmaların yabancı yatırımcılar tarafından satın alınması ile sonuçlanan şirket birleşmeleri ve satın almaları oluşturmaktadır. Şirket satın almaları yoluyla aynı zamanda hazır bir pazar payı dağıtım kanalı ve marka da elde edilmesi nedeniyle greenfield yatırımları daha az tercih edilmektedir. 25 Yabancı yatırımcılar tarafından yatırım kararı verilirken, 3 ana faktör belirleyici olmaktadır. Bu faktörlerden ilki, yatırım yapılan yerde yatırımın sahibi olma (mülkiyet) avantajıdır. İkincisi, yatırım yerinin sağladığı avantajları konum avantajları ve üçüncüsü ise, çokuluslu şirketlerin uluslararası rekabette yer edinmesin sağladığı içselleştirme avantajıdır. Bu 3 temel faktörün biri ya da birkaçı yatırım kararı alınırken etkili olmakta ve yatırımcının elde etmek istediği avantajlara göre yatırım yerinin ve hacminin belirlenmesini sağlamaktadır. 26 Bu konu ilerideki bölümlerde ayrıntılı olarak açıklanacaktır. Yabancı yatırım konusu, özellikle 1990 larda dünyada yaşanan borç krizinden sonra kredi sağlayan kuruluşlar ve sermaye ihraç eden ülkeler tarafından gelişmekte olan ülkelere verilen kredilerin, kısa süre sonra bu ülkeler tarafından faizleri dahi ödenemez duruma gelmesi ile baş gösteren borç krizi üzerine tartışılmaya başlanılan bir konudur. Buna ilave olarak, gelişmekte olan ülkelere daha güvenli kaynak transferi arayışı, doğrudan yabancı yatırımların desteklenmesi gerektiğini ortaya koymaktadır Nahit TÖRE, Dünyada Yabancı Sermaye Akımları, Ekonomik İstikrar, Büyüme ve Yabancı Sermaye, TCMB Yayını, Ankara, Şubat 2001, s DEMİRCAN, s DEMİRCAN, s Abdurrahman ARIMAN, Türkiye ye Daha Fazla Yabancı Sermaye Çekebilmek İçin İzlenmesi Gerekli Politikalar, Ekonomik İstikrar, Büyüme ve Yabancı Sermaye, TCMB Yayını, Ankara, Şubat 2001,s.127

23 11 Sanayi faaliyetlerinin belli bir coğrafi bölgede yoğunlaşması süreci zamanla kaybolmaya başlamış, sektörler ve işletmeler arasında hızlı gelişmeler ortaya çıkmış, sınırlar ötesi ve işletmeler arasındaki işbirliği ve yabancı sermaye yatırımları artmıştır. Gelişmiş ülkeler rekabet güçlerini artırmada gerekli olan daha ucuz işgücü, daha ucuz hammadde, daha uygun yasal düzenlemeler ve vergilendirme sistemini ve şartlarını elde edebilmek için sermaye ve teknoloji transferi yoluna gitmektedirler. Gelişmekte olan ülkelerin ise en önemli sorunları sermaye ve teknoloji yetersizliğidir. Düşük satın alma gücü ve iç tasarruflardaki eksiklikler ve döviz darboğazı yerli sanayinin gelişimini ve rekabet gücünün artmasını engellerken, gelişmiş ülkelerin standartlarına göre esnek mevzuat, ucuz işgücü ve diğer uygun koşullar da yabancı sermaye için uygun bir ortam hazırlamaktadır. Diğer taraftan, gelişmekte olan ülkelerin, kalkınmalarını gerçekleştirebilmek için, ihtiyaç duydukları sermaye birikimini sağlamada, dış borç yerine yabancı sermayeye yönelmeleri çok daha akılcı bir yoldur Doğrudan Yabancı Sermayenin Amacı Doğrudan yabancı yatırımların amacı, ana ülkedekinden daha yüksek kar geliri elde etmek ve mal olarak geçemediği gümrük duvarlarının arkasına sermaye olarak geçmektir. Bu nedenle doğudan yatırımcılar, gidecekleri ülkenin maliyet koşullarını ve pazar genişliğini dikkate alırlar. Bu yatırımcılar için önemli olan kar maksimizasyonu değil, maksimum pazar payına ulaşmaktır. 29 Doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının yapılmasının başlıca nedeni, küreselleşmeyle birlikte ülkeler arasındaki coğrafi sınırların kalkmasıyla sermayenin kısa sürede yüksek getiri getirecek alanlara yönelmesinin önünde engel bulunmamasıdır. Ayrıca dünya pazarlarının bütünleşmesi, ekonomik büyüme, fiyat seviyeleri, enflasyon oranları, uluslararası büyük yatırımcıların yatırım ve portföy tercihleri yabancı sermaye yatırımlarına neden olmaktadır. Bu nedenle de, 1980 sonrası dönemde kar marjı daha yüksek olan bankacılık, ticaret, turizm, sigortacılık gibi hizmet sektörleri daha hızlı gelişme göstermiştir OKSAY, s.4 29 Erdoğan ALKİN, Uluslararası Ekonomik İlişkiler, Elektronik Ofset, İstanbul, 1978, s Gülten KAZGAN, Küreselleşme ve Yeni Ekonomik Düzen, Altın Kitaplar Yayınevi, İstanbul, 1997, s.127

24 12 Doğrudan yabancı sermaye yatırımları, ülkenin sabit sermaye birikimine katkıda bulunarak ekonomik gelişmeyi ve kalkınmayı hızlandırmaktadır. 31 Bir ulusal ekonominin daha hızlı büyümesi için öncelikle daha fazla yatırım yapmak gerekmektedir. Yatırım olmadan büyüme gerçekleşmez. Daha fazla yatırım yapmak için daha fazla tasarruf şarttır. Bu durumda hükümetlerin devreye girmesi gerekir. Tasarrufu teşvik edecek ve tasarruf etmeyenlerin elinden vergi gibi bir miktar para alınmasını sağlayacak önlemleri yürürlüğe koyması gerekir. 32 Eğer ülkenin iç tasarrufu yetmezse dış tasarrufa yönelmek gerekir. Dış tasarruflar ise ya borçlanma ya da yabancı sermaye yoluyla gerçekleştirilir. Doğrudan yabancı yatırımların sağlayacağı yararlar, sadece ev sahibi ülkenin tasarruf açığının giderilmesi ile sınırlı değildir. Bunun yanında istihdam yaratılması, teknoloji transferi, teknik ve yönetim becerilerinin aktarılması ve yeni dünya pazarlarına erişilmesi için yeni imkanlar sağlanması gibi yararları da bulunmaktadır. 33 Teknoloji, satılan veya lisans altında verilen ve ekonomik açıdan fayda sağlayan, her çeşit bilgi olarak tanımlanabilir. Fakat, teknoloji transferi konusunda bazen birtakım zorluklarla karşılaşılmaktadır. Örneğin bir fabrikanın nasıl işlediğine ilişkin bilgiler hiç bir zaman yazılı olmayıp, onu çalıştıran insanların bilgi dağarcığında bulunur. Bilgi üzerindeki hakların korunması çoğunlukla zordur. Çünkü bir firma, başka bir firmaya lisans altında teknoloji verirse, teknolojiyi alan ülkedeki diğer firmalar da aynı teknolojiyi taklit edebilirler. Bütün bu sorunlar, yabancı ülkelerde çokuluslu şirketlerin kendi şirketlerini kurmalarını, teknolojiyi başka şirketlere satmaya göre daha karlı hale getirmektedir. 34 Yabancı sermaye yatırımları sonucunda dışsal ekonomilerin ortaya çıktığı en önemli sektör, bilgi - knowledge - sektörüdür. Bu sektörde bir firma tarafından gerçekleştirilen yatırım, sektördeki diğer firmaların da işine gelmektedir. Bilgi 31 KARLUK, (2001), s Erdoğan ALKİN, Büyüme, İstikrar, Yabancı Sermaye, Ekonomik İstikrar, Büyüme ve Yabancı Sermaye, TCMB Yayını, Ankara, Şubat 2001, s Emin AKÇAOĞLU, Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları Hakkında Bir Not, Türk Eximbank Bülteni, No 23, Temmuz 2002, s OKSAY, s.3

25 13 firmalar arasında dağılma durumundadır. Bu tür yatırımlar, yüksek teknoloji içeren yatırımlardır. Bunlar da kaçınılmaz olarak, sabit maliyetli yatırımlardır Doğrudan Yabancı Sermayenin Olumlu ve Olumsuz Etkileri UNCTAD ın 1998 yılında yayınladığı rapora göre; doğrudan yabancı yatırımların getirdiği yararlar şu şekilde belirtilmiştir: Mali kaynakların ve yatırımların artırılması, teknolojik imkanların geliştirilmesi, ihraç imkânlarının artırılması, istihdam yaratma ve işgücü becerisinin geliştirilmesi, çevre koruma konusunda doğrudan yabancı yatırımların gittikleri ülkeye genelde yaptıkları pozitif katkı. 36 Yatırım ikliminin iyileştirilmesi, yabancı sermayenin ülkeye çekilmesinde en önemli noktayı oluşturmaktadır. Yatırım iklimi kavramı; hükümetlerin yatırımcılara yaklaşımı, bürokratik işlemlerde kolaylıklar, altyapı hizmetleri ve eğitilmiş işgücü gibi faktörlerin bir araya gelmesi sonucunda, yatırıma başlarken yabancı yatırımcıda oluşan güven duygusu ile birlikte oluşan bir kavramdır. Uygun yatırım ikliminin oluşturulması sürecinde; bürokrasinin azaltılması, birimler arasında koordinasyonun sağlanması, hukuk sisteminde yabancıların aleyhine olan düzenlemelerin ortadan kaldırılması, bürokrasinin yabancı sermayeye bakışının yenilenmesi gibi gerekli adımların yanında istikrarlı politikalar ile geleceğe ilişkin olumsuz beklentilerin de ortadan kaldırılması gerekmektedir. Yatırım iklimi bu nedenlerle yatırım kararının alınmasında en önemli belirleyici olarak ortaya çıkmakta, ekonomik ve politik istikrar, bürokratik kolaylık sağlanması gibi etkenler yatırımcının yatırım kararı verirken dikkate aldığı noktalardandır. Firmaların ise öncelikle dikkate aldıkları dikey ve yatay stratejilere uygun pazar yapısı, hammadde ve işgücü imkanları, iletişim ve ulaştırma gibi faktörler diğer belirleyicileri oluşturmaktadır. 37 Doğrudan yabancı yatırımların ev sahibi ülke ekonomisinin kilit sektörlerinin yabancı ülkelerin denetimi altına sokması ve ekonomik bütünlüğünü bozması, gümrük vergileri ve ithalat yasakları gibi koruyucu dış ticaret kısıtlamalarının 35 Murat ÇETİNKAYA, Türkiye Ekonomisinde Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımlarının Sektörel Dağılımının Önemi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, No 11, Konya, 2003, s ARIMAN, s DEMİRCAN, s.44

26 14 aşılması, yerli şirketler karşısında yabancı şirketlerin yüksek sermayeleri, teknoloji, yöneticilik bilgisi gibi artılarından dolayı, haksız rekabet üstünlüğü sağlaması, aşırı kar transferleriyle o ülkenin ödemeler dengesinin sarsılması ve yeni teknolojiyi kendi ülkelerinde üreterek ev sahibi ülkeleri bu teknolojileri ithal etmek yoluyla teknolojik bağımlılık yaratmaları gibi olumsuz etkileri bulunmaktadır Doğrudan Yabancı Yatırım Türleri Yatırım yapmak temelde dört nedene dayanır: Doğal kaynaklara sahip olmak, yeni pazarlara ulaşmak, rasyonelleştirme yoluyla mevcut dış üretimi yeniden yapılandırmak ve stratejik öneme sahip yaratılmış kaynakları kullanabilmektedir. Bu nedenler, genel olarak iki gruba ayrılabilir. İlk üç neden, temel olarak Aktif- Değerlendirmeyi kapsamaktadır. Bu gruptaki yatırım yapan şirketlerin ana amacı, var olan aktiflerini kullanarak ekonomik getiri elde etmektir. En sonda yer alan neden ise, Aktif-Geliştirme ile ilgilidir. Bu gruptaki yatırım yapan şirketlerin ana amacı ise, var olan aktiflerine yenileri eklemektir Kaynak-Arayışlı Doğrudan Yabancı Yatırımlar Doğal kaynak arayışlı doğrudan yabancı yatırımlar, gelişmekte olan ülkeler için halen en önemli doğrudan yabancı yatırım türleri içinde yer almaktadır. Bir bölge veya ülke, nadir bulunan bir kaynakta mutlak avantaja sahip olduğu zaman, o bölgenin/ülkenin yönetimi çok güçlü bir pazarlık gücüne sahip olur. Aranan kaynağın doğal bir kaynak olması durumunda, bu kaynağı çıkarmanın iki tarafa da marjinal maliyeti neredeyse sıfıra eşit olacaktır. Aslında, bu kaynağın diğer yerlerde olmaması ve buna başka mekanlarda rastlanamaması bu bölgenin/ ülkenin ekonomik getiri sağlamasına neden olmaktadır. 40 Göreceli avantaja sahip olunan diğer pek çok kaynakların ise -ülkelerin yatırım gelişim sürecinde devam ederken- düşük marjinal maliyetleri sürdürülememekte, bu maliyetler zamanla artmaya başlamaktadır. Bu yüzden, bu tür 38 SAATÇİOĞLU, s.2 39 Rajneesh NARULA ve John H. DUNNING, Industrial Development, Globalization and Multinational Enterprises: New Realities For Developing Countries, Oxford Development Studies, Vol. 28, No. 2, 2000, s NARULA, s.150

27 15 kaynaklar tüm yatırım gelişim süreci evrelerinde doğrudan yabancı yatırım çekmeyi başaramamaktadır. Kalifiye olmayan işgücü buna örnek gösterilebilir. Emek-yoğun üretimin yapıldığı bölgeler, girdi malların maliyetlerinin artmasıyla yabancı yatırımın günden güne daha az ilgisini çekecektir. Bu durum, üretkenlikteki gelişmelerin ücret artışlarının gerisinde kalmasıyla daha da yoğun bir şekilde kendisini göstermektedir. Böyle bir durum, ikili güç dengelerinde avantajın çok uluslu şirketlere kaymasına neden olmaktadır. Çünkü, diğer pek çok ülke pazarlar arası liberalleşme sonucunda kolayca taklit edilebilen benzer coğrafi özellikleri, bu şirketlere sunabilmektedir. 41 Uluslararası konumu gereği kaynak-arayışlı doğrudan yabancı yatırımlar konusunda, gelişmekte olan ülkelerle gelişmiş ülkelerin pazarlık güçlerinde farklılıklar gözlenmektedir. Ancak kaynak-arayışlı yatırımlar her zaman olmasa da genellikle düşük katma değerli, tesis ve donanıma düşük seviyede sermaye yatırımı yapılan aktiviteleri barındırdığı için doğrudan yabancı yatırımı güçlü bir şekilde tutamamaktadır. Genel olarak kaynak-arayışlı yatırımlar, uluslararası şirketlerin küresel stratejileriyle tamamen bütünleşik bir yapıda yer almaz. Çok uluslu şirketler, girdi mallara ilişkin pazarları tamamen içselleştirmek yerine, tedarikçilerle uzun vadeli sözleşmeler yapmayı veya girdi malları piyasa koşullarına paralel olarak almayı tercih etmektedir. Çok uluslu şirketlere sunulabilecek diğer coğrafi avantajları az olan ülkelerin çekebilecekleri doğrudan yabancı yatırım türü, genellikle sadece bu tür yatırımlar olmaktadır. Dikey ve ileri bütünleşmelerin ve katma değerli aktivitelerin gözlendiği durumlarda, yatırımın güçlülüğü artmakta, bu da ev sahibi ülkenin pazarlık gücünü iyileştirmektedir Pazar-Arayışlı Doğrudan Yabancı Yatırımlar Pazar-Arayışlı doğrudan yabancı yatırımlar, çoğunlukla ev sahibi ülke tarafından konulan, yüksek orandaki ihraç sınırlamalarının bulunduğu, yerel ya da komşu pazarların ölçek ekonomilerine ulaşma adına önemli fırsatların sunulduğu ortamlarda gerçekleşmektedir. Bu tür yatırımlar, kalabalık bir nüfusa sahip olmanın yanında, uygun bir zaman diliminde yatırımın odaklandığı pazarın beklenen talebi karşılayabilmesiyle gerçekleşebilir. Bunun yanında, diğer firmalar genellikle lideri takip stratejisi izler. Pazar iki veya üç firmayı daha verimli olarak kaldırabilecekken, 41 NARULA, s NARULA, s.151

28 16 pek çok firmanın giriş yapmasıyla adeta akına uğrar. Bu durum Çin ve Hindistan otomobil pazarlarında gözlenmiş, yüksek talep seviyelerindeki potansiyele rağmen az sayıda şirket gerçek anlamda kar elde etmiştir. Gelişmekte olan ülkelerde gözlenen pazar-arayışlı yatırımlar, korumacı yatırımlar olarak hayata geçmişlerdir. Bu yatırımlar zorlu süreçler sonunda oluşmaktadır. Çok uluslu şirketler ise bunun karşılığında liderlik edebilecekleri, korunaklı pazarlara ulaşmayı amaçlamaktadır. 43 Pazar-Arayışlı doğrudan yabancı yatırım, doğası gereği tek bir merkezi coğrafi avantaja dayanmaktadır. Varlığı ya da yokluğu kısmen evrelere dayanırsa da aslında, dışsal bir olgu olarak karşımıza çıkar. Serbest ticaret bölgelerindeki bir üyelik, ufak çapta yerel pazarları olan ülkelerin daha önceki pazar büyüklüklerini genişletmelerine olanak sağlamaktadır. Ancak bu durumlarda, önceden kendi içlerinde bağımsız olan pazarlar bütünleşmekte, konum kararı diğer coğrafi avantajlara dayanmaktadır Verimlilik-Arayışlı ve Stratejik Kaynak-Arayışlı Doğrudan Yabancı Yatırımlar Bu iki tip yatırım birbirine benzemektedir, çünkü ikisi de ev sahibi ülkede belli seviyede yaratılmış kaynağa gereksinim duymakta, küreselleşme süreciyle beslenmektedir. Özellikle kaynak-arayışlı doğrudan yabancı yatırımlar ileri derecede endüstriyelleşmiş ülkelerde yapılmaktadır. Verimlilik-Arayışlı yatırımlara daha az gelişmiş ülkelerde rastlanması şaşırtıcı bir olgudur. Çok uluslu şirketler, uzun yıllar ihracata yönelik Kaynak-Arayışlı yatırımları yapmışlardır, ancak bu yatırımlar aslında Verimlilik-Arayışlı doğrudan yabancı yatırımlardır. Bunun yanında, bu tip yatırımlar imalat aktivitelerinin sınırlar arası uzmanlaşma ekonomilerine ulaşma adına belli başlı yerlerde yapılması ve mobil olmayan yaratılmış kaynakların eşit olmayan dağılımı nedeniyle göreceli olarak yeni yeni gözlenmektedir. 45 Verimlilik-Arayışlı ve Kaynak-Arayışlı yatırımlarda ülkeler içi sektör gruplarının rolü ve benzer aktivitelerin toplanmasının etkisi oldukça fazladır. Yoğunlaşma bölgesi olması nedeniyle ya da sahip olduğu bilimsel ve teknolojik 43 NARULA, s NARULA, s NARULA, s.152

29 17 altyapı ile Aktif-Geliştirici doğrudan yabancı yatırımları kendilerine çekebilen ülkelerle, Aktif-Değerlendirme doğrudan yabancı yatırımlarını kendilerine çekebilen ülkelerin pazarlık durumları birbirinden çok farklı olacaktır. Uzmanlık ve yoğunlaşmanın bir endüstride bulunması, bilgi-yoğun yatırımların oluşması için yeterli değildir. Aynı bölgede açık gelişmeler ve dışsallıklar olmadıkça, bu yatırımlar gerçekleşmeyecektir. Yoğunlaşma ekonomilerine sahip olma yetkinliğine sahip olan ülkeler/bölgeler güçlü pazarlık pozisyonlarına sahip olacaktır. Bu tarz olaylara, yüksek katma değerli aktivitelerin olduğu bölgelerde rastlanmaktadır. Bu aşamada önemli olan nokta, çok uluslu şirketlerin kendi öz yetkinliklerini tanımlayacak konum avantajlarına yönelmeye başlamalarıdır Yabancı Sermaye Politikası Yabancı sermayenin büyüme ve kalkınmaya olan olumlu etkisi, yabancı sermaye yatırımlarına ilişkin politikalarda kendisini göstermektedir. Öte yandan, uygulanan ticaret politikaları yabancı sermaye yatırımlarının yönü ve büyüklüğünü etkilemektedir. 47 Yabancı sermaye politikası oluşturulurken nasıl bir yol takip edileceği önem kazanmakta, aşağıdaki maddelerle çerçevesi oluşturulmuş tanıtım programları oluşturulmaktadır: Bölgesel ya da endüstri bazında yatırımcıların hedeflenmesi: Her tür ve her ülkeden yatırımcılara ulaşmak yerine belirli bir yatırımcı profilini esas almak tanıtım kuruluşlarının en sık uyguladığı yöntem olarak görünmektedir. Tanıtım kuruluşları, yabancı sermaye çekmek için en çok Batı Avrupa, Kuzey Amerika ve Asya-Pasifik ülkelerini hedef almaktadır. Yatırım cinsine göre yatırımcıların belirlenmesi: Yatırım konuları ve ülkeler belirlendikten sonra yatırım cinsine göre spesifik yatırımcılar üzerinde yoğunlaşmak bir sonraki aşamayı oluşturacaktır. Tanıtım kuruluşları temel olarak 2 yatırım türü üzerinde yoğunlaşmaktadır: 46 NARULA, s TANDIRCIOĞLU, s.106