İSLAM DÜŞÜNCESİNDE AHLAKİ BİR KAVRAM OLARAK ORTAYOL THE MIDDLE WAY AS A MORAL CONCEPT IN ISLAMIC THOUGHT

Transkript

1 AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2012, Cilt:12, 20. Yıl, Özel Sayı, 12: İSLAM DÜŞÜNCESİNDE AHLAKİ BİR KAVRAM OLARAK ORTAYOL Osman MUTLUEL * THE MIDDLE WAY AS A MORAL CONCEPT IN ISLAMIC THOUGHT Öz Orta yol kavramı, bütün düşünce ve ahlak sistemlerinde karşılaşılan, insan ve toplumların hayatlarına yön veren önemli bir kavramdır. Ulaşılabilen en eski yazılı kaynaklardan günümüze, ahlaki sistemlerin hemem hemen tümünde, dengeli ve aşırılıklardan uzak bir yaşamı tavsiye edilmiş, aşırılıklar içinde yaşamak ise kaçınılması gereken bir yaşam türü olarak kabul edilmiştir. Tao dan Buda ya, antik çağdan İslam düşüncesine, ahlaki bir sistem içinde kalarak, tavsiye edilen orta yol, insanca yaşamadan başka bir şey değildir. Özellikle İslam düşünürlerinde bulunan orta yol kavramı, genel olarak Aristoteles ten alınmış gibi gözükse de, Kuran ve hadislerde kavramın mevcut olduğu görülmektedir. Ancak kavram, İslam kaynaklarında mevcut olmasına rağmen, İslam filozoflarının kavramı ahlaki bir sistem içinde ele almalarında Aristoteles ten faydalanılmış olabileceği düşünülebilir. Anahtar Kelimeler: Orta yol, Ahlak, Kuran, Antik Çağ, İslam Düşüncesi Abstract The concept of middle way is an important one that can be encountered in all systems of thought and morals, and directs the lives of people and communities. From the oldest reachable written sources, until today, it s been advised in all moral systems to maintain a balanced life away from extremes, living with extremes has been considered a life-style which shuold be avoided. From Thao to Buddha, from the ancient ages to Islamic thought, the middle way, staying within a moral system, is nothing more than humanity living. The concept of middle way which recognized in Islamic thinkers generally seems to be taken from the Aristoteles, but it has roots in the Quran and the traditions of the Prophet. However, it could be thought that Islamic philosophers might have made use of Aristoteles, when they took up this concept within a moral system. Key Words: Middle Way, Moral, Qur'an, Antiquity, Islamic Thought * Yrd. Doç. Dr., Abant İzzet Baysal Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Felsefe ve Din Bilimleri Bölümü, e-posta: osmanmutluel@gmail.com 239

2 AIBU Journal of Social Sciences, 2012, Vol:12, 20 th Year, Special Issue,12: Giriş Orta yol kavramı tarih boyunca pek çok düşünür ve din adamı tarafından dillendirilen bir kavramdır. Kelime sözlükte; iki uca da eşit mesafede bulunan şey anlamına gelirken, ıstılahta, ifrat ve tefritten uzak olmayı ifade etmektedir. Nitekim cömertlik, iki aşırı uç olan cimrilik ve israf arasında, orta yolda kalmak anlamında kullanılmıştır (İsfehani, 2005; 537). Bu kavram zamanla ahlaki bir anlam kazanmış ve insanların davranışlarına yansıma noktasında ele alınmıştır. Tarih boyunca Buda dan Tao ya, Demokritos tan Aristoteles e, Kindi den Tusi ye pek çok düşünür ve filozof, orta yol kavramı üzerinde durmuş ve bu kavramı ahlaki açıdan ele almışlardır. Budizm in kurucusu olan Buda (MÖ: ), dünya nimetlerine ne tamamen sırt çevirerek ne de tamamen hayatın gayesi edinerek mutlu olunabileceğini ifade eder. İnsan bu iki aşırı uç arasında orta yolu bulmalı ve hayatını ona göre devam ettirmelidir. Bu anlamda insanlar Nirvana'ya orta yolla ulaşabilir. Buda, ortaya koyduğu kurtuluş ve hidayet yolunu anlatırken şöyle der: Ey Rahipler! Burada iki aşırılık var, teslim olmak zorunda olmadığı dünyayı reddetmek. Hangileri mi? Biri duyuları sevindiren, aşağı, kaba, kötü, asaletsiz ve gayesiz zevklere teslimiyet; diğeri kendini ıstıraplı, asaletsiz ve gayesiz nefsi işkenceye teslim etmek. Evet, Ey Rahipler, Tathagata burada her iki aşırılıktan da uzak durdu, gözü açan, aklı aydınlatan Orta yolu tanımaya gitti. Bu yol sükûnete, tanımaya, aydınlanmaya, Nirvana ya götüren yoldur. (Sarıkçıoğlu,1999;174) O, bu yolu sekiz doğruluk olan, doğru görüş, doğru istek, doğru konuşma, doğru fiil, doğru hayat, doğru irade, doğru düşünce, doğru tefekkür olarak tanımlar (Sarıkçıoğlu, 1999;176). Bu aynı zamanda insanın ıstıraplarından kurtulmasının yolu olarak gösterilir. Istıraplarından kurtulan insan, aynı zamanda orta yolu bulmuş ve yaşamını orta yol düşüncesi içinde devam ettirme yeteneği elde etmiştir. Uzak doğulu bir diğer düşünür Lao Tse ye (MÖ. 604) göre hayatın gayesi, sükûnet elde etmek olmalıdır. Ona göre insan, duygusuyla harekete geçmeden önce, hiçbir şey yapmadan ve hiçbir şey söylemeden denge durumuna ulaşmalıdır. İnsanın elde ettiği bu denge, hayatı ideal hale getirerek güzelleştirir (Sarıkçıoğlu, 1999; 190). Antik çağ filozoflarından Demokritos (MÖ: ) insanın mutluluğa ulaşmada takip etmesi gereken yolun, ihtiraslarına hâkim olmasından geçtiğini belirtir. Ona göre insan için en büyük amaç, en yüksek iyi, kalp 240

3 AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2012, Cilt:12, 20. Yıl, Özel Sayı, 12: ferahlığı ve huzurudur. Bu aynı zamanda kalbin sürekli huzur hali kazanmasıdır. Bu da doğru düşünmek ve doğru davranmakla mümkündür. Demokritos a göre faziletlerin en büyüğü, ölçülü olmaktır. O ölçülü olmayı, tabiatın çizdiği sınırları aşmamak, gücü yetmediği şeyin peşine düşmemek (Erdem, 2010; ) olarak ifade eder. Platon için faziletin kaynağı, ilim ve düşünme ile ulaşılabilen hayır ideasıdır. Ona göre faziletli insan özgür, zengin ve mutludur. Aynı zamanda tutkularının esiri olmaktan kurulmuştur. Yine Ona göre gerçek fazilet, öğretilebilen fazilettir. Platon kendi devlet anlayışı içinde üç ayrı fazilet ortaya koyar. Bunlar; bilgelik, yiğitlik ve ölçülülüktür. Bu üç faziletin birleşmesinden, en yüksek erdem olan adalet fazileti ortaya çıkar (Erdem, 2010; ). Aristoteles e göre fazilet, akla ve aklın ölçülerine uygun davranış içinde olmaktır. İnsan uygun davranışa nasıl ulaşır? Aristoteles bu soruyu, sürekli olarak gayret, öğrenme ve alıştırma yapmakla elde edilebileceği şeklinde cevaplar. İnsan gösterdiği bu çabaların sonunda ahlaki fazilete ulaşır. Aristoteles, ahlaki fazileti, iki aşırı uç arasında doğru ortayı bulabilmek olarak kabul eder. Bunun için Ahlaki faziletler içinde yiğitlik faziletini ele alır ve bunun, korkaklık ile delice atılganlık arasında orta fazilet olduğunu söyler. Yine cömertlik, ölçülülük ve adalet faziletleri Aristoteles in önemle üzerinde durduğu diğer faziletlerdir. Aristoteles faziletlerin ortaya konabilmesinin, ancak akla dayanması durumunda gerçekleşebileceğini belirtir. Çünkü bir faziletin ölçülülüğünü tayin edebilme kabiliyeti ancak akılla anlaşılabilir (Erdem,2010; ; Aster, 1999; 227). Aristoteles in doğru olan ortak yer olarak tanımladığı bu durum, matematiksel bir orta olmayıp, ancak akılla kavranabilen bir sınırdır. O, Yunan düşüncesi içinde, dünya nimetlerini reddeden aşırı akımlara karşıdır. Çünkü ona göre ölçülü kullanmak şartıyla, maddi değerler, yaşamımıza anlam katabilirler (Aster,1999;228). Aristoteles, doğru olan ortayı devlet yönetimine de uygular. Ona göre, Platon da olduğu gibi, sadece bir tür ideal devlet yönetimi söz konusu değil, önemli olan devletin yönetim şeklidir. Ona göre devletin yönetim şekli monarşi, aristokrasi veya demokrasi olması önemli değildir. Önemli olan, yöneticilerin anlayışının ön plana çıkmasıdır. Bu anlayışa göre devlet yönetiminin sağlıklı olabilmesi, yöneticilerin kendi çıkarlarını ikinci plana atabilme erdemini göstermesi, aynı zamanda da siyasi ahlaka sahip olması ve aşırılıklardan arınmış olması önemlidir. Bu özelliklere 241

4 AIBU Journal of Social Sciences, 2012, Vol:12, 20 th Year, Special Issue,12: sahip bir insanın yönetimi, hangi şekilde olursa olsun, ideal bir yönetime dönüşür (Aster, 1999; 229). 2. İslam Düşüncesinde Orta yol Kavramı İslam düşünürlerinde orta yol kavramı insan yaşamını düzenleyen bir kavram olarak ele alınmıştır. Bu kavram, İslam filozoflarında genelde Aristoteles ten alındığı söylenmesine karşın, gerçekte Kur an ve hadislerde de mevcut olması, bu iddiayı zayıflatmakla birlikte, belki şöyle bir orta yol düşünülebilir. İslam filozofları Kur an ve hadislerde bulunan bu kavramın, ahlaki bir sistem içinde nasıl kullanılacağını, Aristoteles in ahlakla ilgili kitabından almış olmaları muhtemeldir. Böylece zaten var olan orta yol kavramını, ahlaki bir metot içinde kullanmaya başladıkları düşünülebilir Kur'an da Orta yol Orta yol kavramı, Kur'an ın insanlardan istediği yaşam biçiminin ana unsurlarından birini oluşturur. Çünkü Kur an ın ifade ettiği orta yol anlayışı, insan fıtratına en uygun olan yaşam şeklidir. Bu anlayışın ana özelliği ifrat ve tefrit olarak ifade edilen aşırılıklardan kaçınmak ve orta yol çerçevesinde hayırda yarışmaktır. "Sonra biz, o Kitab'ı, kullarımızdan seçtiklerimize miras bıraktık, kimi orta yolu tutar, kimi de Allah'ın izniyle hayırlarda öne geçmek için yarışır. İşte büyük lutuf budur. " (Fatır; 32). Kur an ın anlattığı orta yolun ana özelliği, aşırılıklardan kaçınmaktır. Örneğin Kur'an, normal olmayan bir tarzda, ayaklarını yere vura vura yürümeyi veya yüksek sesle konuşmayı hoş karşılamaz ve bunu; " Yürüyüşünde tabii ol. Sesini alçalt, çünkü seslerin en çirkini eşeklerin sesidir. " (Lokman; 19) ayeti ile ortaya koyar. Allah'ın kendi yarattığı bir sesi çirkinliğe örnek vermesi çok dikkat çekicidir. Eşeğin sesi insanı rahatsız edici ve beynini tırmalayan bir ses tonundadır. Çünkü eşeğin çıkardığı sesin müziksel bir yanı bulunmamakla birlikte, sadece nefes alıp verirken çıkan hırıltı olarak ortaya çıkmaktadır. Bilindiği gibi bu ses yöntemi, insan açısından ya hastalık ve rahatsızlık sırasında ya da ölüm halinde çıkan bir ses tonuna benzemektedir. Böyle bir sesin güzel olması elbette düşünülemez. İşte yüksek sesle bağırmanın, insan tabiatına aykırı olan eşeğin sesi ile aynı özellikleri içermesinden dolayı hoş olmadığı vurgulanmaktadır. 242

5 AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2012, Cilt:12, 20. Yıl, Özel Sayı, 12: Kur'an, infak etmeyi ve cömertliği tavsiye ve teşvik eder. "Onlar ki, kendilerine rızık olarak verdiğimiz şeylerden Allah yoluna harcarlar." (Enfal; 3) Kur'an cömertliği tavsiye ederken, cömertliğin aşırı ucu olarak ifade edilen israfı yasaklar ve israf edenlerin şeytanın kardeşi olduğunu hatırlatır (İsra; 26-27). Aynı şekilde cömertliğin başka bir aşırı ucu olan cimriliği de yasaklar. Dolaysıyla cömertlik, cimrilik ile israf etme arasında orta yol olarak anlatılır. "Harcadıklarında ne israf ne de cimrilik ederler; ikisi arasında orta bir yol tutarlar" (Furkan; 67). Diğer taraftan Kur'an, inanan insanların, korku ve ümit arasında orta yol içinde kalarak yaşamlarını sürdürmelerini ister. İnsanın ne kadar günahı olursa olsun, Allah'ın rahmetinden ümit kesmeden ve ne kadar çok sevabı ve iyiliği olursa olsun, Allah'tan korkmayı asla terk etmeden bir hayat sürdürmelerini tavsiye eder." korku ve ümitle Rab'lerine dua ederler ve kendilerine verdiğimiz rızıktan hayır için harcarlar." (Secde; 16) "...korkarak ve umarak bize yalvarıyorlardı. " (Embiya; 90) ayetlerinde bunu açıkça görmek mümkündür. Kur'an Müslümanların oluşturduğu toplumun orta bir toplum olma özelliğinden söz eder. "Ve işte böyle, sizi ortada yürüyen bir ümmet kıldık ki, siz bütün insanlar üzerine adalet örneği ve hakkın şahitleri olasınız... (Bakara; 143) ayette sözü edilen, orta ümmet ile, aşırılıklar karşısında adil bir denge gözeten toplum oluşu belirtilmektedir. Böylece Müslüman toplumunun hem zevk ve safahatı, hem de mübalağalı bir zühdü reddederek, insanın tabiatını ve imkânlarını değerlendirmede dengeli ve ölçülü davranan bir topluluk olması ortaya konmaktadır (Esed,1999; 40). Kur'an dengeli bir hayatın güzel olabilmesini orta bir hayat yaşamakla mümkün olacağını ifade eder. Bu, günlük hayatta olduğu kadar ibadetler için de geçerlidir. Örneğin dua ederken, dua edenin sesini ne çok kısmasını, ne de çok bağırmasını tavsiye etmez. Bu ikisi arasında orta bir yol tutmasını önerir. "(O 'na dua et, ama) duanda sesini fazla yükseltme, çok fazla alçaltma da.. İkisinin ortası bir yol tut." (İsra, 110) böylece Kur an orta yolu, hem günlük yaşamda ve hem dini yaşamda hayatı güzelleştiren bir yaşam şekli olarak tavsiye etmektedir Hadislerde Orta Yol Kavramı Hz. Peygamber in hayatı dikkatle incelendiğinde, onun hayatının her türlü aşırılıklardan uzak bir hayat yaşadığı görülür. Hatta hayatı boyunca yaptığı her türlü tavsiyede de aynı durum söz konusundur. Bu açıdan bakıldığında Hz. Peygamberin yaşamı, her türlü aşırılıktan uzak, tam bir 243

6 AIBU Journal of Social Sciences, 2012, Vol:12, 20 th Year, Special Issue,12: orta yol öğretisi olarak alınabilir. Bu tutum sadece gündelik yaşamında değil, aynı zamanda ibadet hayatına da hâkimdir. Hz. Peygamber bu yaşam şeklini, kendine tabi olan ve inanan insanlara da tavsiye eder. Hz. Peygamber, kendine inanan ve Allah ın emirlerine karşı daha duyarlı olmak isteyen üç sahabeye yaptığı rehberlikte orta yol konusundaki tutumunu açık bir şekilde ortaya koyar. O üç sahabeden biri kendisini ibadete vermek için eşinden ayrılmak, diğeri her gecesini ibadetle geçirmek, üçüncüsü de gündüzleri oruç tutmak üzere sözleşmişlerdi. Bunun üzerine Hz. Peygamber duruma müdahale ederek, kendi hayatını örnek göstermiş ve orta yolu tavsiye ederek şöyle demiştir; Sizler böyle böyle söylemişsiniz. Hâlbuki Allah a yemin olsun Allah tan en çok korkanınız ve yasaklarından en çok kaçınanız benim. Fakat buna rağmen, bazen oruç tutar, bazen yerim; namaz kılarım, uyurum da; kadınlarla beraber de olurum. Kim sünnetimi beğenmezse benden değildir. (Buhari,1992; Nikah, 1). Yine Hz. Peygamber, insanların ne kadar çok ibadet ederse etsin, yaptıkları bu ibadetlere karşı, kendi de dâhil, hiç kimsenin Cennete giremeyeceğini, çünkü kişi ne kadar çok ibadet ederse etsin, bu ibadetlerin Cennet için yeterli olmayacağını belirterek şu tavsiyede bulunur; Orta yolu tutun ki, amacınıza ulaşabilesiniz (Zebidi, 1980; 12/72) Aynı zamanda dikkate alınması gereken bir diğer husus ta; Hz. Peygamberin orta olan ile güzel arasında ilişki kurmuş olmasıdır. Aynı anlamda Ebu Hureyre den rivayet edilen bir hadiste de Hz. Peygamber. -Evet beni de Allah ın fazlı ve rahmeti bürümedikçe yalnız ibadetim Cennet e koyamaz. Ashabım! İş ve ibadetlerinizde ifrat ve tefritten (tembellik ve aşırılıktan) sakınınız. Doğru yoldan gidip Allah a yaklaşınız. (Miras, 1980; C.12, s.12) Yine hadiste doğru yolun, orta yol olduğunu ifade etmesi ve aynı zamanda doğru yolu, orta yol olarak, Allah a yaklaşmak için bir vesile olarak görülmesi, konumuz açısından oldukça dikkat çekicidir. Hz. Peygamber orta yol üzere olma özelliğinin aynı zamanda peygamberliğin bir parçası olarak görmesi, orta bir yol izlemenin önemi ve değeri açısından önemlidir. İtidal, teenni, hal ve gidişi iyi olmak peygamberliğin yirmi dört cüzünden bir cüzdür (Ebu Davud, 1992; H. No: 4778). Hz. Peygamber, insanların birbirleri ile olan ilişkilerinde de orta yol izlemelerini tavsiye eder. O, bu konuda, Dostunu severken ölçülü sev, günün birinde düşmanın olabilir. Düşmanını da buğzunu ölçülü yap, günün birinde dostun olabilir. (Tirmizi, 1992; IV/360) Buyurarak 244

7 AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2012, Cilt:12, 20. Yıl, Özel Sayı, 12: insanlar arasındaki sevgi ve nefretin dahi orta bir düzeyde tutulması gerektiğini vurgular. Sonuç olarak Hz. Peygamber, insanların ister dini yaşamlarında ister özel yaşamlarında ve isterse karşılıklı ilişkilerinde hayatın her alanında orta yol tutarak yaşam sürmelerini tavsiye etmiştir. Hatta bu konuyu o kadar önemsemiştir ki, itidal üzere olmanın peygamberliğin bir parçası olarak görmüştür İslam Filozoflarında Orta yol Kavramı Kindi ( ) Kindi nin ahlak anlayışı, Aristoteles de olduğu gibi, orta yol üzerine kurulu bir anlayıştır. Buna göre insan her türlü davranışta orta yolu takip etmelidir. Kindi ye göre insana ait güzel huylar önce insan nefsinde, hikmet (bilgelik), necdet (yiğitlik) ve iffet olarak ortaya çıkar. Bu güzel huylar sonradan, bu nefsin fonksiyonu olarak insan bedeninde davranış haline gelir ki; bu da adalettir. Kindi, hikmeti (bilgelik) düşünce gücüne ait bir fazilet olarak kabul eder. İnsan bilgelik sayesinde külli varlıkların hakikatini bilir ve doğru bir şekilde kullanır. İnsan nefsinde ortaya çıkan güzel huylardan yiğitlik, üstün gelme gücüne ait bir fazilettir. Başka bir ifade ile yapılması gerekeni yapma ve önlenmesi gerekeni önleme hususunda ölümü göze almaktır. Bu güzel huylardan iffet, bedeni eğitmek için yapılması gerekenleri yapmak suretiyle korumak ve bunları insanın benimsemesi ile birlikte uygulamaktır (Kindi, 1994; 71). Kindi, hikmet, yiğitlik ve iffetin diğer faziletler için koruyucu birer sur olduğunu belirtir. İnsanın sahip olduğu diğer faziletler bu üç hasletle korunur. Yani insan diğer faziletlerin neler olduğunu hikmetle bilir, yiğitlikle korur, iffetle eğitimini alır ve kendinde süreklilik kazandırır. Kindi bu üç faziletin insanda ortaya çıkışının aşırı yönleri olduğunu da belirtir. Bu aşırılıklar ifrat ve tefrittir. Bu iki hal, faziletlerin ortaya çıkışında engeller ortaya koyar. Bundan dolayı bu faziletlerde orta yol takip edilmelidir. Yiğitlik fazileti açısından orta yol, delice saldırma ile korkaklık arasında kalan fazilettir. İffet fazileti açısından orta yol, tutku ile tembellik arasında bir fazilettir. Filozof tutku kelimesini, yeme içme konusunda oburluk, zinaya gidecek kadar aşırı cinsi istek ve herhangi bir şeye kıskançlık ve kavgayı gerektirecek kadar istek içinde bulunmak anlamında kullanmaktadır (Kindi,1994;71-72). 245

8 AIBU Journal of Social Sciences, 2012, Vol:12, 20 th Year, Special Issue,12: Farabi ( ) Farabi, fert olarak insanın ve toplumun orta olanı bulduğunda gerçek mutluluğu yakalayacağını belirtir. Bunun için insanın, gerek maddi şeyleri elde etmede ve gerek ahlaki davranışları yerine getirme konusunda, orta olanı yakalayabilmesi gerekir. Bu durum beden açısından yeme içme ve yorulmada aşırılıklardan kaçınarak, orta bir yol izlendiği zaman faydalı ve beden için yararlı olması söz konusu iken, aşırı gidildiğinde veya hiç yapılmadığında da zararlı olacağı da ortadadır (Özgen, 1997; 90-92). Farabi bu görüşlerini, cesaret, cömertlik, iffet vb. ahlaki kavramlarla örneklendirir. Cesaret, korkutucu nesnelerin üzerine orta halli bir atılma ve yine böyle olan nesnelerden orta halli kaçınma için kullanıldığını ifade eden Farabi, bu tür nesnelerin üzerine normalden fazla bir şekilde atılmanın aşırılık, gerektiği kadar üzerine gidilememesinin ise korkaklık olduğunu belirtir. Bu iki hal, o kişiye zarar verir. Aynı durum cömertlik için de söz konusudur. Farabi, cömertliği kişinin sahip olduğu malı, orta halli harcama ve koruma olarak vasıflar. Kişinin malı korumada aşırı gitmesine cimrilik, harcamada aşırı gitmesini de savurganlık olarak kabul eder. Bu iki aşırı uç, mal sahibine zarar verir. Aynı zamanda cömertlik gibi güzel bir davranışın ortadan kalkmasına neden olur (Farabi, 2005; ). Farabi insanın hayatında bazen orta bir davranış gibi gözüken, aslında aşırılık olarak kabul edilen, ahlaki davranışların varlığından söz eder. Bu davranışlar ilk bakışta orta gibi gözükse de, aslında gizli bir aşırılık içerdiğini belirtir. Farabi orta olmadığı halde, ortaya benzeyen davranışları; hiddetlenmenin cesaretle, israfın cömertlikle, soytarılığın nüktedanlıkla, dalkavukluğun dostlukla, bayağılığın alçak gönüllülükle, yapmacıklığın sadakatle karıştırılabileceğini belirtir ve kaçınmamız gereken en önemli şey, bu her iki uçtan kendisine meyilli olduğumuz orta ya benzeyen şeydir. (Farabi, 2005;175) İkazında bulunur. Farabi hem orta olarak kabul edilen ahlaki davranışların ve hem de orta gibi gözüken fakat aslında aşırılık olan davranışların fark edilmesi ve insanda süreklilik kazanabilmesi için, o davranışın, meleke haline gelinceye kadar tekrar edilmesi üzerinde durur. Çünkü davranış, meleke haline gelinceye kadar üzerinde ısrarla durulmazsa, o zaman orta olan fazileti yakalamak ve uygulamak mümkün olmayacaktır (Farabi, 2005; 166). 246

9 AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2012, Cilt:12, 20. Yıl, Özel Sayı, 12: İbn Sina ( ) İbn Sina ya göre mutluluğu elde etme kapasitesi, düşünen nefsin basiretinin artması ile doğru orantılıdır. İnsan bu âlemle olan ilişkilerini azaltabilmesi için, öbür âlemle olan ilgisini kuvvetlendirmesi gerekir. Öbür âlemle ilişkisi kuvvetlendikçe, orada bulunma arzusu ve orada bulunan şeylere karşı aşkı artar. Bu durum o kişinin, bu âleme karşı ilgisini azaltır ve ardına bakmadan, en küçük bir şüphe oluşmadan büyük bir aşkla, öbür âleme arzu duymasına sebep olur. Bu durum, nefsin pratik bölümünü ıslah etmekle mümkün olur. İbn Sina nefsin pratik bölümünün ahlak olduğunu belirtir ve onu bir düşüncenin öncelemesi olmaksızın kimi fiillerin nefisten kolaylıkla meydana çıkmasını sağlayan bir meleke olarak tanımlar. Başka bir ifade ile ifrat ve tefritten uzak ortada olan huyun, insan nefsinde meleke haline gelmesidir. Bu açıdan İbn Sina orta yol terimini, Tavassut melekesi olarak ifade eder (İbn Sina,2005;176). Tavassut melekesi, hem düşünce ve hem hayvani güçleri içine alan bir melekedir. Hayvani güçler, onda teslimiyet yapısının oluşması ile ilgiliyken, düşünce gücü de, onlarda hâkimiyet ve edilgenlik güçlerinin oluşmasını sağlar. Diğer taraftan özellikle sahip olunan güçlerin ifrat ve tefrit yönü, hayvani güçleri temsil eder. Hayvani güçler kuvvetlendiği ve hâkimiyet melekesi kazandığı zaman, natık (düşünen veya insani) nefiste teslimiyet melekesi oluşur. Bu yapı, nefs-i natıkayı bedenle güçlü ilişkiye yöneltir. Bu yönelme neticesinde nefiste hayvani güçlere doğru yönelme olur. İşte tavassut melekesi, nefsi bu tür bağlayıcı yapılardan kurtarır ve nefsin egemenlik ve nezihlik elde etmesini ve aynı zamanda, faziletlerin orta olanının nefiste oluşmasını ve iki aşırı uçtan kurtulmasını sağlar (İbn Sina,2005;176). Böylece nefis, yetkinlik kazanmış ve gerçek mutluluğu elde etmiş olur. Başka bir ifade ile nefis, hayvani güçlerin etkisinde kalır ve tavassut melekesi kazanamazsa, o zaman gerçek mutluluğu elde etmesi söz konusu değildir (İbn Sina, 2005; 177). Bu açıdan nefsin mutluluğu kazanabilmesi için insanın, orta yol melekesini elde etmesi ve yaşam şekli olarak nefsinde kalıcı hale getirmesi gerekmektedir İbn Miskeveyh ( ) İslam dünyasında ilk felsefi ahlak kitabını yazmış filozof olan İbn Miskeveyh ise, tüm faziletleri orta yol olarak kabul eder. Bu bir dairenin merkezinin, çevresinden en uzak bir yerde bulunmasına benzer. Dairenin çevresinin değişmesi ile orta noktasının da değişmesi kaçınılmaz olması 247

10 AIBU Journal of Social Sciences, 2012, Vol:12, 20 th Year, Special Issue,12: gibi, faziletlerdeki en küçük sapma da, onu orta olmaktan çıkarır ve başka bir kötülüğün doğmasına neden olur. Bu açıdan orta yolu tutturmak çok zordur. Faziletlerde orta yolu bulabilmenin en önemli şartı, kişinin insanlar içinde yaşamasıdır. İnsanlardan uzaklaşarak dağlarda veya çöllerde yaşamayı tercih eden kişilerde faziletlerin oluşması mümkün değildir. İnsanların faziletleri toplum içinde gerçekleştirmeleri esastır (Miskeveyh, 1983; 35). Orta yolu anlamanın, o şeyin karşıtlarını bilmekle mümkün olabileceğini anlatan İbn Miskeveyh, faziletlerin bilinmesi, onların zıtlarının bilinmesi ile mümkün olacağını belirtir. Faziletler bulundukları noktadan az bir sapma olması durumunda, orta yol terk edilmiş ve kötülüklere doğru yaklaşılmış olur. Bu bakımdan İbn Miskeveyh, herhangi bir fazilette orta yolu bulmanın zor olduğunu, bulunsa dahi sürekli olarak o çizgide kalabilmenin daha da zor olduğunu belirtir (Miskeveyh,1983;31). İbn Miskeveyh de, kendinden önceki filozoflar gibi bazı davranışların orta yol oluş halini örnekler vererek açıklar. Örneğin iffet, açgözlülük ile gevşeklik arasında bir orta yoldur. Açgözlülük, zevklerin peşine düşmeyi ve gerekenin dışına çıkmayı gerektirirken, gevşeklik, bedenin zorunlu ihtiyaçlarını oluşturan güzel zevklere karşı hareketsiz kalmaya neden olur. Yiğitlik, korkaklık ve köpürme arasında bir durumdur. Cömertlik, savurganlık ve cimrilik arası bir orta yoldur. Adalet fazileti ise, haksızlık etme ile haksızlığa uğrama arası orta yoldur. Zeka, sinsilik ile budalalık arası bir durumdur (Miskeveyh, 1983; 35). İbn Miskeveyh, Farabi ve İbn Sina gibi, orta yolun öğrenilmesi ve insanda kalıcı hale gelebilmesinin sadece eğitim yoluyla olabileceğini savunur. Bu açıdan özellikle küçük yaşlarda, çocukların erdemleri elde etmesi için eğitilmesi gerekir. Bu tür eğitimin bir anda ve hemen olmayacağını belirten filozof, insanın yavaş yavaş, tekrar etmek suretiyle eğitileceğini ve faziletlerin ancak o zaman kalıcı birer huy olabileceğini belirtir (İbn Miskeveyh, 1983; 52-53). Ayrıca insanda faziletlerin ortaya çıkabilmesi için, o kişinin toplum içinde yaşaması gerekmektedir. Tek başına yaşayan insanlarda faziletlerin ortaya çıkması mümkün değildir. Çünkü yaratılış itibariyle her insan medenidir ve mutluluğa ulaşabilmesi için, pek çok insanın bir arada bulunduğu bir şehirde yaşaması zorunludur (İbn Miskeveyh, 1983; 34). 248

11 AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2012, Cilt:12, 20. Yıl, Özel Sayı, 12: Nasiruddin Tusi ( ) Tusi, diğer filozoflarda olduğu gibi, orta kelimesini, faziletler ve rezillikler açısından ele alır. O bir şeyin ortası olmanın anlamını, İbn Miskeveyh te olduğu gibi, daire örneği ile anlatır. Dairenin bir orta noktası ve o orta noktadan eşit uzaklıkta noktaların birleşmesi sonucu oluşan dairesel çizgi bulunmaktadır. Eğer merkez nokta çok az da olsa sapma gösterirse, o zaman orta nokta olmaktan çıkar. Bu durumda başka bir nokta merkez noktası haline gelmiş olur. Bu örnekte olduğu gibi ahlaki erdemlerin de tıpkı dairenin orta noktası gibi sürekli olarak merkez noktada bulunması gerekir. Erdemler, merkezi noktadan en küçük bir sapma göstermesi durumunda erdemsizlik haline gelir ve orta olmaktan çıkar. Aynı şekilde dairenin orta noktası tek, orta nokta olmayanlar sonsuz çoklukta olabildiği gibi, erdemlerin de orta olanı tek olurken, erdemsizlikler sonsuz sayıda olabilmektedir (Tusi, 2007;98). Başka bir örnekle ifade edilecek olursa erdem, düz bir çizgide hareket etmek olarak düşünülür ve erdemsizlik bu çizgiden sapma olarak değerlendirilir. Düz çizgi, tek bir çizgi olduğu hale, bu çizgiden sapma sonsuz çoklukta bulunmaktadır. İşte bu sonsuz çizgi içinde orta olanı bulmak zordur (Tusi, 2007; 99). Tusi Aristoteles (Aster, 1999; 229) gibi, orta kelimesinin iki anlamı üzerinde durur. Bunlardan biri; matematiksel anlamda Aristoteles te de bulunan, iki şey arasında orta konumda olan anlamında kullanılan ortadır. Bu tür orta, örneğin iki ile altı sayıları arasında bulunan dört rakamının orta olması gibi, orta olmaktan başka bir alternatifi olmayan bir ortadır. Yani dört mecburen iki ile altının ortasıdır. İkincisi ise tür veya bireysel olarak oluşan ortadır ki; bu orta çeşidi, ahlak ilminde ele alınan ve anlaşılan ortadır. Çünkü Tusi ye göre her erdemin koşulları, her bir bireye göre farklılık arz eder. Bundan dolayı fiiller zaman, hal ve niyete göre farklılık göstermesi normaldir.(tusi, 2007; 99) Bu anlamda sapmalar ifrat ve tefrit anlamında sınırı aşmak olarak değerlendirilir. Böylece her erdemin iki ana sapma noktası bulunur. Yani erdemler orta, bu erdemin iki aşırı ucu erdemsizlik olarak algılanması gerekir. Bu anlamda başlıca orta olan erdemler hikmet, yiğitlik, iffet ve adalet olarak dört iken, bunların karşısında erdemsizlikler sekiz adettir. Bunları şöyle sıralamak mümkündür; hikmet erdeminin iki aşırı ucu olan kurnazlık ve aptallık; yiğitlik erdeminin iki aşırı ucu, cüretkârlık ve korkaklık; iffet erdeminin iki aşırı ucu olan düşkünlük ve isteksizlik, adalet erdeminin iki aşırı ucu olan zulüm ve zulme uğramadır (Tusi, 2007;100). Böylece Tusi, orta kelimesini, aşırılık olan iki zıt noktaya yönelmeden, erdem üzere kalabilmek olarak değerlendirmektedir. 249

12 AIBU Journal of Social Sciences, 2012, Vol:12, 20 th Year, Special Issue,12: Tusi, İbn Miskeveyh in insanın tek başına faziletleri yaşamasının mümkün olmadığı görüşünü daha da geliştirerek, orta yaşamın oluşabilmesi için, insanın mutlaka toplum içinde yaşaması gerektiğini savunur. Çünkü insanlardan uzak, tek başına yaşamak, gerçek bir insani yaşam şekli değildir. Ahlaki faziletlerin ortaya çıkabilmesi için toplum içinde yaşam söz konusu olması gerekir. Bu anlamda Tusi ye göre uzlet, insanlardan uzak yaşamak, yaşamın aşırı yönünü ifade eder (Tusi, 2007; 245) Taşköprizade (ö:1355) Taşköprizade, Ahlak-ı Adudiyye üzerine yazdığı şerhte orta yol ile ilgili görüşlerini ortaya koyar. O, faziletler konusunda Aristoteles e bağlı kalırken, rezilliklerin açıklanması ve sayısı konusunda Platon a göre fikir oluşturmayı tercih etmiştir. Ona göre insanın düşünce ve iradesine etki eden üç güç vardır. Bunlar; idrak, gazap ve şehvettir. Bu üç güçten sadece idrak gücü, yalnız insanlara has bir güç olarak ortaya çıkarken, gazap ve şehvet güçleri, hayvanlarda da ortaya çıkan güçler olduğunu belirtir. Bu üç gücün orta noktalarını, hikmet, iffet ve şecaat olarak belirler. Bu üç orta nokta, insanda bir araya gelerek Adalet faziletini oluşturur. Tıpkı Platon ve Gazali gibi, Taşköprizade de adalet faziletinin aşırı uçlarının bulunmadığını düşünür. Yine rezilliklerin sayısı konusunda da İbn Miskeveyh, ve Tusi den farklı bir şekilde altı olarak belirler. Bunlar: Gazap gücünün ifrat noktası acelecilik, tefrit noktası da korkaklıktır. Şehvet gücünün ifrat noktası haz düşkünlüğü, tefrit noktası da iştahsızlık ve tembelliktir. Aynı şekilde hikmet gücünün ifrat noktası kurnazlık, tefrit noktası ise cahilliktir (İçöz, 2007) Kınalızade Ali Efendi ( ) Kınalızade, orta yol fikrini açıklarken, tıpkı İbn Miskeveyh ve Tusi de olduğu gibi, çember örneği üzerinde durur. Ona göre nasıl ki çemberin merkezi, ancak tek bir nokta olması gerekiyorsa, aynı şekilde orta yolun da ancak tek bir noktada oluşması gerekir. Ayrıca çemberin orta noktadan başka merkezinin olmasının imkânsız olması gibi, orta yolun da ancak tek bir merkezi olabilir. Bu merkezden en küçük bir sapma olması durumunda, orta yoldan çıkılmış ve rezilliklere doğru gidilmiş olur (Kınalızade, Tarihsiz; 123). Kınalızade de tıpkı Tusi de olduğu gibi, orta yolu, bir noktadan başlayan ve diğer noktaya giden, düz bir doğru olarak 250

13 AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2012, Cilt:12, 20. Yıl, Özel Sayı, 12: düşünür ve bu çizgiden en küçük sapma, orta yoldan ayrılma olarak kabul eder (Kınalızade, Tarihsiz; ). Kınalızade, orta kelimesini iki anlamı olduğunu belirtir. Bunlar, gerçek orya olan ve kişiye ve duruma göre değişen ortadır. Kınalızade, kişilere göre değişebilen orta yolu tercih eder. Tıpkı Aristoteles ve Tusi de olduğu gibi matematiksel orta, ahlaktaki orta olan davranışlarla ilgili değildir. Çünkü matematiksel orta, zorunlu ortadır. Oysa ahlaki davranışlardaki orta nokta, kişi, yer ve zamana göre değişebilen ortadır (Kınalızade, Tarihsiz; 91). Bu açıdan bir insana göre orta olan, başka bir insana göre aşırılık olarak değerlendirilebilir. Kınalızade, orta olan ile adalet fazileti arasında ilişki kurar. Ona göre bir kimse ancak, şecaat, hikmet ve iffet faziletlerini kendinde toplarsa adil olabilir (Kınalızade, Tarihsiz; 96). Kınalızade nin bu anlayışı, Kindi nin (1994) faziletlerin insan bedeninde tam olarak oluşması durumunda, adalet faziletinin ortaya çıkacağını ifade etmesi ile paralellik arz eder.(s.71) Aynı zamanda Kur an daki orta ümmet anlayışı ile de uygunluk içerir (Esed, 1999; 40). 3. Sonuç Orta yol kavramı ulaşılabilen en eski kaynaklardan günümüze pek çok filozof ve dini önder tarafından ahlaki bir yaşam şekli olarak tavsiye edilmiştir. Bu anlamda orta yol hayatın her alanında adil olma anlamı içermiş ve orta yolda olmakla, adil olmak arasında sıkı bir ilişki kurulmuştur. Bu anlamda Buda, dünya nimetlerine karşı ne aşırı bir hırs ile ne de onlara sırt çevirmekle elde edilemeyeceğini belirterek ortaya koyduğu kurtuluş ve hidayet yolunun ancak ölçülü davranış içinde olmakla mümkün olacağını belirtir. Diğer taraftan Lao Tse, hayatın gayesinin sükûnet ve denge elde etmek olduğunu belirtir. Antik çağ filozoflarından Demokreitos ise, insanın mutluluğa ulaşmasının yolunun. İhtiraslarını hâkim olması ile mümkün olacağını belirtir. Aristoteles ise, fazilet, akla ve aklın ölçülerine uygun davranış içinde olmak olarak tanımlayarak faziletler ve reziletler konusunda, İslam filozofları üzerinde büyük bir etkiye sahip olmuştur. Ahlaki bir sistem üzerinde düşünen ve yazan hemen hemen tüm İslam filozoflarını etkilemiş olan Aristoteles, faziletlerin kazanılması ve insanda kalıcı hale gelmesinde eğitimin önemini vurgulamış ve bunun öğrenme ve alıştırma 251

14 AIBU Journal of Social Sciences, 2012, Vol:12, 20 th Year, Special Issue,12: yapmakla mümkün olacağını belirtmiştir. Aristoteles in bu etkisi felsefi ahlak sistem açısından ele alınması gerektiğini belirtmek faydalı olacaktır. Çünkü orta yol kavramı İslam ahlak sistemi içinde özellikle Kur an ve Hz. Peygamberin uygulamalarında da bulunmaktadır. İslam filozofları, orta yol konusunda ortak bir görüşe sahiptirler. Buna göre ahlaki bir varlık olarak insan nefsi, çeşitli alışkanlıklar elde eder. Bu alışkanlıkların bir kısmı istenilen erdemlerdir. Buna karşılık istenmeyen ve insan nefsinde kalıcı olarak bulunmaması gereken huylar ise, reziletler olarak ifade edilir ve bu istenmeyen huylar, orta yol olan erdemlerin iki aşırı ucunu temsil ederler. İslam filozoflarından Kindi, Kınalızade ve Taşköprizade Platon un görüşüne uygun hareket ederek, faziletlerin insanda oluşması sonucu adalet faziletinin oluşacağını ifade ederken, İbn Miskeveyh ve Tusi, Aristoteles in görüşüne uygun olarak, adalet faziletinin diğer faziletler gibi kendi başına bir fazilet olarak ele alırlar. Ayrıca İslam filozofları, faziletlerin eğitim yoluyla insanda kalıcı olabileceğini ifade eder. Kaynakça ASTER E. Von, İlkçağ ve Ortaçağ Felsefe Tarihi, (V. Okur), İm Yayınları, İstanbul, 1990 EBU DAVUT, Sünen I-V, Daru s-sücun-çağrı Yayınları, İstanbul,1992 EL-İSFEHANİ, (2005), Müfredat fi Garibü l-kur an, Dar el-marefah, Beyrut, 2005 ERDEM Hüsamettin, İlkçağ Felsefe Tarihi, Hü-er Yayınları, Konya, 2010 ESED Muhmmed, Kur an Mesajı, (Terc: C. Koytak, A. Ertürk), İşaret Yayınları, İstanbul, 1999 FARABİ, Es-Siyasetü l-medeniyye veya Mebadi ül-mevcudat, (Çev: M. S. Aydın, A. Şener, M. R. Ayas), Büyüyenay Yayınları, İstanbul, 2012 FARABİ, Medinetü l-fazıla, (Terc: N. Danışman), MEB Yayınları, İstanbul, 1990 KINALIZADE Ali Efendi, Ahlak-ı Alai, (Terc: Hüseyin Algül), Tercüman 1001 Temel Eser, Kervan Kitapcılık, İstanbul, Tarihsiz 252

15 AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2012, Cilt:12, 20. Yıl, Özel Sayı, 12: KİNDİ, Felsefi Risaleler, (Terc: Mahmut Kaya),İz Yayıncılık, İstanbul, 1994 İBN MİSKEVEYH, Ahlakı Olgunlaştırma, (Çev: A. Şener, C. Tunç, İ. Kayoğlu), Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1983 İBN SİNA, Kitabu ş-şifa Metafizik, (Çev: E. Demirli, Ö. Türker), Litera Yayınları, İstanbul, 2005 İÇÖZ E., Taşköprizade nin Şerh u-ahlak-ı Adudiyye Adlı Eseri, (Basılmamış Y. Lisans Tezi), Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Felsefe ve Din Bilimleri Bölümü, İslam Felsefesi Anabilim Dalı.), 2007 ÖZGEN M. Kasım, Farabi'de Mutluluk ve Ahlak İlişkisi, İnsan Yayınları, İstanbul, 1997 SARIKÇIOĞLU Ekrem, Dinler Tarihi, Kardelen Yayınları, Isparta, 1999 TİRMİZİ, Sünen I-V, Daru s-sücun-çağrı Yayınları, İstanbul, 1992 TUSİ Nasiruddin, Ahlak-ı Nasiri, (Çev: A. Gafarov, Z. Şükürov), Litera Yayınları, İstanbul, 2007 ZEBİDİ, Sahih-i Buhari Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercümesi ve Şerhi 1-12, (Çev: K. Miras), DİB Yayınları, Ankara,

16 254 AIBU Journal of Social Sciences, 2012, Vol:12, 20 th Year, Special Issue,12: