DİYARBAKIR SURİÇİNDE DEKİ YIĞMA BİNALARIN AFET POTANSİYELİ BAKIMINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ

Transkript

1 TMMOB AFET SEMPOZYUMU 369 DİYARBAKIR SURİÇİNDE DEKİ YIĞMA BİNALARIN AFET POTANSİYELİ BAKIMINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ Sertaç Karakaş 1, Abdulhalim Karaşin 2, Şeyhmus Gürbüz 3 ve Havva Özyılmaz 4 SUMMARY Huge rural immigration tripled the population of Diyarbakır. Diyarbakır is an eastern Anatolian of Turkey. This immigration causes many problems such as environmental and sheltering problem in the region. Since Diyarbakır region is close to Eastern Anatolian Fault System the quality of structures have a great importance. After 1970 most of the buildings without any technical control constructed in Suriçi region of Diyarbakır have serious structure damage potential. The structures most probably don t satisfy code requirements In the Suriçi region of Diyarbakır because of poor building design and construction quality most of the multi storey masonry buildings (Up to 9 storey) and reinforced concrete skeleton building. Unexpected to resist earthquakes.in this study it is proposed to get enough attention for the probable heavy structural hazard risk of the region. ÖZET Nüfus yoğunluğunun ve yapılaşmanın yoğun olduğu kentlerdeki mevcut yığma yapıların yatay yüklere karşı dayanımlarının düşük olması münasebetiyle sorun teşkil etmektedir den itibaren yoğun göçle birlikte gelişigüzel projesiz ve kuralsız olarak inşa edilen (çok katlı, tuğla duvarlı) yığma yapılar Diyarbakır ilinde çevre ve altyapı gibi birçok problemlere neden olmuştur. Sur içindeki betonarme yapıların büyük bir kısmı 1975 sonrası inşa edilmelerine karşın 1975 Afet Bölgelerinde Yapılacak Yapılar Hakkında Yönetmelik İlkelerinde yer alan yığma yapıların yapım ilkelerine çok büyük bir oranda uyulmadığı ve çoğunun çevre koşulları ile birlikte yıprandığı yığma yapılar tehlike arz etmektedir [1,2].Bu çalışmada sur içinde son dönemlerde kontrolsüz bir şekilde inşa edilmiş çok katlı yığma yapıların meydana getirdiği kentsel doku hasarları ile sismik hareketler sonucu meydana gelebilecek kayıplar değerlendirilmiştir. GİRİŞ Diyarbakır ili 2.derece deprem kuşağında yer almaktadır. Doğu Anadolu Fay hattına yakın olmasından dolayı kuzey kesimlerindeki ilçeleri 1. derece deprem 1 İnşaat Yük. Müh. Dicle Üniversitesi, İnşaat Mühendisliği Bölümü, Diyarbakır 2 Dr. Dicle Üniversitesi, İnşaat Mühendisliği Bölümü, Diyarbakır 3 İnşaat Müh. Dicle Üniversitesi, İnşaat Mühendisliği Bölümü, Diyarbakır 4 Dr. Dicle Üniversitesi, Mimarlık Bölümü, Diyarbakır

2 370 TMMOB AFET SEMPOZYUMU kuşağında kalmaktadır [3]. Kuzeyde yer alan Diyarbakır ın Lice, Hani ve Kulp ilçeleri dolaylarında 6 Eylül 1975 yılında 6.9 büyüklüğündeki depremde afet boyutunda büyük can ve mal kayıpları meydana gelmiştir [4]. Diyarbakır, tarihi kentsel dokuyu oluşturan sur içi semtindeki tipik eski sokaklar, özellikle son 30 yılda inşa edilen yapılar ile tarihi ve kültürel özgün dokusunu kaybetmiştir yılında 1.derecede kentsel sit alanı ilan edilmiş olan Sur içinin, 1990 yılında ise koruma amaçlı imar planı yapılmıştır. Günümüz mimari yapılanması açısından sur içindeki geleneksel doku, betonarme yapılarla beraber uyumsuz bir kentsel yapılaşma dokusu ortaya sermiştir. Bu sorunların somutlaştırılmasına yönelik çeşitli istatistiksel veri değerlendirmeleri yapılmıştır. Suriçinde bulunan 8732 yapıdan yaklaşık altı bin yapının tamamen yeniden yapıldığı, 1946 yapının temel, kapı, kemer gibi tarihi doku izi taşıdığı, bunların içinden sadece 77 tanesinin tamamen bütün özellikleri taşıyarak ayakta olduğu tespit edilmiştir. Suriçi bölgesinde yapılmış olan 2 veya 3 katlı, düz cepheli, bazen de avlulu tuğla yığma yapılar doku içinde fazla göze batmamaktadır. Suriçinin en büyük sorunu temelsiz, üç kattan fazla, kolonsuz, kiriş kalınlıkları farklı tuğla yığma binalardır. Yaklaşık 5000 den fazla yeni yapının büyük bir kısmı tuğla yığma yapıdan oluşmaktadır. Suriçindeki yığma yapıların bulunduğu bölgeler, nüfus yoğunluğunun fazla olduğu kesimleri oluşturduğundan tehlikenin boyutu daha da artmaktadır. SURİÇİ NİN KENTSEL GELİŞİMİ Diyarbakır kentinin yerleşik dokusunun asıl biçimlenişi Geç Roma Dönemi nde olmuştur. Romalıların 4.yy. ın ortasında kenti Roma Mezopotamyası nın başkenti yapmaları, kentin idari ve ticari faaliyetlerle büyümesine, MS. 330 yılında doğu surlarının yapılmasına, surların bugünkü, biçimini almasına neden olmuştur. Diyarbakır kentin mekansal gelişimi ve dönüşümü 19. yüzyıla kadar sur içinde olmuştur. Tanzimat sonrasında yılları arasında sur dışında, Seyran Tepe de hastahane, kışla, cami ve Mülkiye Dairesi yaptırılmıştır [5]. Diyarbakır surları, önemli bir tarihi ve mimari bir miras olduğu kadar, kentin mekan yapısının biçimlenmesinde de önemli bir eşiktir. Sur içi geleneksel dokusu ve mimari kimliğinin yanısıra, konut yerleşimi, sosyal yapısı, merkezi ve ticari mekan kullanımı açısından geleneksel yapısını bugün de sürdürmektedir. Geçmişten bugüne özellikle merkez ve çevresi sürekli değişim ve dönüşüme uğramış olmakla birlikte, Suriçi Diyarbakır ın tarihini ve geçmişini yansıtan bir bölgedir [5]. Diyarbakır surları tarihten günümüze kadar bir çok medeniyete ev sahipliği yapmış ve geçirdiği her dönemin izlerini üzerinde taşımıştır. Bu bakımdan belli dönemlerde ağır tahribatlara uğramış ve onarımlar geçirmiştir. Genellikle iş yerlerinin yoğun olarak yer aldığı şehrin sur içi kısmı konut alanları bakımından da bir yoğunluk göstermektedir. Özellikle yoğun göçlerin yaşadığı dönemlerde tarihi avlulu ev olarak tabir edilen müstakil konutların birçoğu kullanılamaz duruma gelmiş çok az bir kısmı sonradan restore edilebilmiştir. Şehrin sosyal amaç için kullanılan tarihi mekanları (hamamlar, hanlar, camiler, hükümet binaları, kiliselerde ve çeşmeler) sur içi kısmında yer almaktadır.

3 TMMOB AFET SEMPOZYUMU 371 DİYARBAKIR SURİÇİ YAPILAŞMA DURUMU Diyarbakır kentinde Suriçi ve çevresi tarihi ve mimari birikimin yer aldığı bölgedir. Sur içindeki konut alanları homojen görünümlü olup, bitişik düzenli, toprak damlı, yüksek avlu duvarlarıyla çevrili, kapı ve cumba süslemeleri olan yapılardan oluşmaktadır. Sokaklar dar, yer yer çıkmaz sokaklarla biten, gölge-güneş oranları iyi ayarlanmış, köşe başlarında çeşmelerin bulunduğu bir strüktürü yansıtmaktadır. Suriçi; Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu Müdürlüğü nce 1988 yılında Birinci Derecede Kentsel Sit Alanı olarak ilan edilmiştir. Suriçi nde tarihi ve kültürel değere sahip halen 266 yapı tescili olup, bunların 97 si anıt, 9 u kamu binası ve 160 ı da sivil mimari örnekleri olan evlerdir. Dini yapılar ve kullanımda olan kamu binaları; hanlara, hamamlara ve otellere oranla daha iyi korunmuş durumdadır. Sivil mimari örnekleri göreli olarak düşük bir pay almakta olup, evlerden ancak 108 i korunabilmiştir. Suriçi nin mevcut evlerinden 1946 sı tarihi doku izlerini taşımaktadır ve bunların da ancak 77 si restorasyona uygundur. Özellikle son 30 yıl içerisinde harap olmuş ve yok olmuş, yaklaşık %94 ünün 1 veya 2 katlı olduğu geleneksel evlerin yanı sıra, Suriçi nde sayısı 5000 olan yeni yapı da bulunmaktadır. Çoğu yığma tuğla tarzı bu yeni yapıların %44 ü 3 katın üzerinde olup, aralarında 9 kata kadar da çıkan vardır. Bu çarpık yapı ve kültürel ve tarihi miras kaybının önlenmesi gerekmektedir [5]. SURİÇİ NİN YAPISAL SORUNLARI Şekil 1. Sur içi Eski Planları Suriçi çevre kalitesi, altyapı hizmetlerin yetersizleşmesi, konut, ulaşım ve dinlence mekanlarının daralması, sağlık, eğitim ve kültüre yönelik toplumsal hizmetlerin aksaması gibi çok yönlü sorunlar ile karşı karşıya gelmiş ve yapısal bir çöküş sürecine

4 372 TMMOB AFET SEMPOZYUMU girmiştir. İleri düzeyde işsizlik konut ve iş mekanı yaratmak uğruna kaçak yapılaşma, kayıt dışı ve marjinal sektör faaliyetleri, yoğun arazi kullanımı ve aşırı nüfus yığılması geleneksel, kültürel ve etnik açıdan eskiyen ve köhneleşen bir mekanda hüküm süren zorlu yaşam koşullarını yansıtmaya başlamıştır. Yıpranan ve değerini kaybederek yok olmaya yüz tutan tarihi eserlerin ve çevrelerinin koruma altına alınması gereği de ortaya çıkmıştır. Şekil 2. Suriçinden görünüm Suriçi konut yerleşmelerindeki fiziki parçalanma ve bozulma, kat ilaveleri, yıkıp yerine çok katlı binaların yapılması, bazı anıtsal yapılarla sokak dokusunun ve çok sınırlı geleneksel ev tipinin kalmasına neden olmuştur. Günümüzde Suriçi tarihi bir kent niteliğinden çok ticari önemini ve canlılığını sürdüren bir çöküntü alanı görünümündedir ve Türkiye genelinde tarihi kent merkezlerinde gözlemlenen fiziksel, sosyal ve ekonomik sorunlarla karşı karşıyadır [5]. DİYARBAKIR KENTİNİN DEPREMSELLİK BAKIMINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ Depremler yerkabuğunun aktif faylar boyunca kırılması sonucu meydana gelen doğal afetlerdir. Diyarbakır İli sınırları içinde olmuş olan en şiddetli deprem 06/09/1975 yılındaki Lice depremi olup, Richter ölçeğine göre 6,9 Magnitüt ünde olmuştur [4]. Diyarbakır ili Kulp İlçesi yakın çevresinde son zamanlarda yaşanan deprem 01/05/2003 tarihinde merkez üssü Bingöl ün km kuzeyinde yer alan Bingöl depremidir. Bingöl depremi orta büyüklükte bir deprem olup, Richter ölçeğine göre 5,9 Magnitüt ünde olmuştur. Bingöl ilinde 177 kişinin hayatını yitirmesine, 520 kişinin yaralanmasına, 1602 konut ve 599 işyerinin yıkılmasına ve ağır hasar görmesine neden olan bu deprem Diyarbakır ili ve çevresinde de hissedilmiş, herhangi bir can ve mal

5 TMMOB AFET SEMPOZYUMU 373 kaybına neden olmamıştır [3]. Türkiye deprem bölgeleri haritasına göre Diyarbakır Merkez 2. derece deprem kuşağında yer alıp, aktif faylara yakın bulunmaktadır [6]. Şekil 3. Diyarbakır İli Deprem Bölgesi Haritası BİNALAR SAYIMI VERİLERİNE DAYALI ANALİZLER D.İ.E yılı bina sayımı verileri kullanılarak yapılan analizlerde, binaların kullanımı esas alınarak yapılan tablo değerleri ile arazi kullanış bilgilerinin örtüşmekte olduğu görülmektedir. Binalar sayımına dayalı analizler ise sur belediyesinin yapısal kullanış durumu ile kat sayıları ve binaların taşıyıcı sistemi gibi yapısal durumuna ilişkin farklılıklar ortaya çıkmaktadır. Tablo 3. Diyarbakır Sur Belediyesine Göre Bina Kat Sayıları [7] 1-3 Kat (1) 4-6 Kat 7-9 Kat 10+ Kat Toplam Bina Sayısı Adet % Adet % Adet % Adet % Adet % , ,4 79 0,8 4 0, ,0 Tablo 4. Diyarbakır Sur Belediyesine Göre Bina Taşıyıcı Sistemleri [7] Karkas Yığma(1) Toplam Bina Sayısı % % % , , ,0

6 374 TMMOB AFET SEMPOZYUMU Konut stoğu bakımından Belediyeden alınan bilgiler doğrultusunda 2005 yılında sur içinde yaklaşık konut yer almaktadır. Diyarbakır ın diğer kısımlarıyla karşılaştırıldığında %11,5 luk bir konut miktarına denk gelip, 2000 yılı itibariyle konutta yaşayan ortalama nüfusun 6,1 kişiyle en yoğun olduğu bölgedir. SONUÇ Bu çalışmada yığma yapılar ile ilgili nüfus ve yapı envanteri gibi istatistiksel bilgilerin değerlendirilesi ve bu yapıların yol açtığı problemler üzerinde durulmuştur. Bununla birlikte tarihi çevre ile uyumsuzluğu ya da teknik nedenlerle imara aykırı öncelikli olarak yıkılması gereken yapıların acilen tespit edilmesi büyük bir önem arz etmektedir. İmara aykırı sur dibindeki yapılar, teknik olarak tehlike arz eden yapılar ve anıtsal yapıların çevresindeki özgün olmayan yapıların dikkatle incelenmesi gereği ortaya çıkmaktadır. Bu çerçevede ekonomik ömürlerini önemli ölçüde tamamlamış olan bu yapıların yıkılıp söz konusu alanlar için de peyzaj düzenlemeleri yapılmalıdır. İşlevlendirme ve restorasyon sürecinin birlikteliği sağlanarak koruma olgusuna hız verilmesi Diyarbakır a özgün sağlıklı yapılaşmaya katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Ayrıca sur içinde son dönemlerde tamamen kontrolsüz bir şekilde inşa edilmiş özellikle 4-8 katlı yığma yapıların kent dokusunda meydana getirdiği tahribatların yanında bu yapıların olası bir depremde yanal yüklere karşı yeterli dirence sahip olmamaları nedeniyle sebep olabileceği kayıpların ağır olma olasılığı da mevcuttur. KAYNAKLAR 1. BAYINDIRLIK ve İSKAN BAKANLIĞI, Afet Bölgelerinde Yapılacak Yapılar Hakkında Yönetmelik, Ankara. 2. BAYINDIRLIK ve İSKAN BAKANLIĞI, Deprem Bölgelerinde Yapılacak Binalar Hakkında Esaslar, Ankara. 3. Karaşin, A., Karaesmen, E., Mayıs Bingöl Depreminde Meydana Gelen Yığma Yapı Hasarları, Yığma Yapıların Deprem Güvenliğinin Artırılması Çalıştayı, ODTÜ, Ankara. 4. İMAR ve İSKAN BAKANLIĞI, Eylül 1975 Lice Depremi Raporu, Ankara. 5. Diyarbakır Nazım İmar Planı Planlamaya Geçiş Raporu, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi (DAMPO Danışmanlık Araştırma Mimarlık Planlama Ltd.Şti), (Nisan, 2006) 6. BAYINDIRLIK ve İSKAN BAKANLIĞI, Deprem Araştırma Dairesi, Ankara. 7. DİE Bina Sayımı, 2000