Ortognatik Tedavi Gören Sınıf III Bireylerde Stomatognatik Sistemin İncelenmesi

Transkript

1 ARAŞTIRMA (Research) Hacettepe Dişhekimliği Fakültesi Dergisi Cilt: 30, Sayı: 4, Sayfa: 58-66, 2006 Ortognatik Tedavi Gören Sınıf III Bireylerde Stomatognatik Sistemin İncelenmesi Evaluation of Stomathognathic System in Orthognathic Treatment Patients with Class III Malocclusion *Dr. Banu SAĞLAM AYDINATAY. *Prof.Dr. Ayhan ENACAR, *Prof.Dr. E. Filiz YUKAY * Hacettepe Üniversitesi Dişhekimliği Fakültesi Ortodonti Anabilim Dalı ÖZET ABSTRACT Giriş: Mandibuler prognasi hastalarının ortognatik tedavisinin ardından stomatognatik sistem fonksiyonlarında meydana gelen değişiklikler henüz tam olarak aydınlatılmamıştır. Amaç: Amacımız; mandibuler setback uygulanan Sınıf III bireylerde stomatognatik sistemde meydana gelen değişikliklerin belirlenmesidir. Bireyler ve Yöntem: Araştırmamızda Le Fort I cerrahisiyle birlikte veya tek başına BSSO uygulanmış 15 olguda cerrahiden hemen önce (T1), cerrahiden 1 ay sonra (T2), ve cerrahiden 6 ay sonra (T3) alınan kinesiografik elektrovibratografi, elektromyografi ve elektrognatografi kayıtları üzerinde stomatognatik sistemdeki değişiklikler araştırılmıştır. İstatistiksel analiz Tek Yönlü Tekrarlayan Ölçümler Dizaynı, Friedman Analizi ve Bonferroni düzeltimli Wilcoxon analizi kullanılarak yapılmıştır. Bulgular: Maksimum vertikal ağız açılımı T1 den T2 ye azalmış, T2 den T3 e artmıştır. Bu parametrelerde T1 den T2 ye ise anlamlı bir değişiklik görülmemiştir (p >0.05). Sonuç: Ortognatik tedavi gören bireylerde, cerrahiden hemen sonra stomatognatik sistemde meydana gelen ve intermaksiller fiksasyona bağlı olduğu düşünülen değişiklikler, cerrahiden 6 ay sonra tekrar başlangıç değerlerine dönme eğilimindedir. Introduction: It is not clear how stomathognathic system functions change after orthognathic treatment of patients with mandibular prognathism. Aim: Our aim was to determine the changes of stomathognathic system functions in patients with Class III malocclusion treated with mandibular setback surgery. Subjects and Method: Our study consisted of 15 patients who had BSSO with or without Le Fort I surgery. Kinesiographic electrovibratography, electromyography and electrognathography records taken before surgery (T1), 1 month after surgery (T2) and 6 months after surgery (T3) were used to evaluate the changes in stomathognathic system functions. Statistical analysis was carried out using One-way repeated measures design, Friedman analysis and Wilcoxon analysis with Bonferroni correction. Results: Maximum vertical mouth opening and freeway space decreased from T1 to T2 and increased From T2 to T3. The changes in these parameters between T1 and T2 was not statistically significant (p >0.05). Conclusion: The changes in stomathognathic system functions of patients undergoing orthognathic treatment, which are thought to take place due to intemaxillary fixation, turn back to normal 6 months after surgery. ANAHTAR KELİMELER Bilateral sagittal split osteotomi, Stomatognatik sistem, Elektromyografi, Elektrovibratografi, Elektrognatografi KEYWORDS Bilateral sagittal split osteotomy, Stomathognathic system, Electromyography, electrovibratography, Electrognathography

2 59 GİRİŞ Erişkin dönemde ciddi dentofasiyal deformitelerin tedavisi çoğu kez ortodontik tedavinin ortognatik cerrahiyle beraber uygulanmasını gerektirir. Bu yaklaşım ortognatik tedavi adını almaktadır. Sınıf III malokluzyon tablosuyla ilişkili bir iskeletsel uyumsuzluk olan mandibuler prognasiye sahip hastalar özellikle bu tür tedavi girişimine adaydır 1. Wisth 2, Magnusson ve ark. ları 3 ile Athanasiou ve ark. ları 4 kraniomandibuler disfonksiyon hastalarında okluzal temasların azaldığını ve okluzal interferensler olduğunu rapor etmişlerdir. Ortognatik tedavi bu okluzal sorunları düzelttiği için ortognatik cerrahi hastalarında fonksiyonlarda bir düzelme beklenmektedir 5,6. Cerrahinin çeşitli faktörlere bağlı olarak stomatognatik sistem üzerine zararlı etkileri olabileceği de tartışılmıştır ancak kraniomandibuler disfonksiyonun multifaktöriyel doğasına bağlı olarak aradaki ilişki tam olarak açıklanamamaktadır (7,8). Stomatognatik fonksiyonu değerlendirmek için çok çeşitli yöntemler kullanılmıştır. Bunlar arasında elektromyografi (EMG), kinesiografi, temporomandibuler eklemin (TME) radyolojik incelemesi, çeşitli TME görüntüleme yöntemleri, çiğneme etkinliğinin değerlendirilmesi ile okluzal kuvvet ve temasların belirlenmesi gibi yöntemler sayılabilir 9. Bu çalışmanın amacı; ortognatik tedavinin stomatognatik sistem fonksiyonlarında yarattığı değişikliklerin elektrovibratografi (EVG), elektromyografi (EMG) ve elektrognatografi (EGN) kullanılarak araştırılmasıdır. BİREYLER ve YÖNTEM Araştırmamıza 11 i bayan 4 ü erkek, ortalama yaşları 22,4 + 1,04 yıl (Dağılım aralığı 17-32,9 yıl) olan iskeletsel ve dental Sınıf III malokluzyonlarının düzeltimi için kombine ortodontik ve cerrahi tedavi gören toplam 15 birey katılmıştır. Hastaların 9 tanesine bilateral sagittal split osteotomisi (BSSO) kullanılarak mandibuler setback ve Le Fort I osteotomisi ile maksiler ilerletme uygulanmıştır. Diğer 6 hastada ise Sınıf III düzeltim BSSO kullanılarak tek çene cerrahi ile sağlanmıştır. Cerrahi sırasında rijid fiksasyon uygulanmıştır. İntermaksiller fiksasyon (İMF) süresi 4-6 haftadır. Cerrahi sırasında uygun okluzyonun elde edilmesinde kullanılan akrilik splintler İMF süresince ağızda tutulmuştur. İMF un açılmasının ardından okluzyonun detaylandırılması amacıyla ortodontik tedaviye devam edilmiştir. Bireylerden cerrahiden 1 hafta önce (T1), intermaksiller fiksasyonun açılmasından 1 ay sonra (T2) ve cerrahiden 6 ay sonra (T3) EVG, EMG ve EGN kayıtları BioPAK Version 2,03 System (BioResearch INC., Milwaukee, Wisconsin) kullanılarak alınmıştır. Elektrovibratografik kayıtlar her bir açma/ kapama siklusu 1,5 saniye olacak biçimde ağız açma/kapama hareketi sırasında; elektromyografik kayıtlar ise masseter (MM) ve anterior temporal (TA) kas grupları için fizyolojik istirahat pozisyonu ve diş sıkma sırasında kaydedilmiştir Elektrognatografik kayıtların tümünde kayıt alınmaya başlanmadan önce hastanın çenesi sentrik okluzyona getirilmiş ve ardından ağız açma/kapama sırasında ve istirahat pozisyonundan interkuspal pozisyona geçilirken mandibuler hareketler kaydedilmiştir. EVG kayıtlarında ölçümler ağız açma ve kapama hareketleri için ayrı ayrı yapılmıştır. Vibrasyondaki toplam enerji miktarını gösteren Total İntegral (İ), 300 Hz altındaki integral (İ <300 Hz), 300 Hz üstündeki İntegral (İ >300 Hz) ve yüksek frekanslı enerjinin düşük frekanslı enerjiye olan oranı (>/ <) kaydedilmiştir. İstirahat ve fonksiyonel EMG kayıtları değerlendirilirken kayıt süresi boyunca elde edilmiş olan aktivite görüntüleri üzerinde 3 bölge işaretlenerek sağ ve sol kas grupları için ortalama elektromyografik aktivite kaydedilmiştir. EGN kayıtları ağız açma-kapama sırasında değerlendirilirken maksimum vertikal açılım miktarı; istirahat pozisyonundan interkuspal pozisyona geçilirken alınan EGN kayıtlarında ise freeway aralığı ölçülmüştür.

3 60 T1, T2 ve T3 te bireylerden elde edilen değerler arasında fark olup olmadığının değerlendirilmesi Tek Yönlü Tekrarlayan Ölçümler Dizaynı, Friedman Analizi ve Bonferroni düzeltimli Wilcoxon analizi kullanılarak yapıldı. Tüm istatistiksel analizler SPSS 10.0 programı kullanılarak gerçekleştirildi. BULGULAR EVG kayıtlarının alınmasıyla elde edilen verilerin kuvvet spektrum analizi sonuçları Tablo I ve III te, meydana gelen değişikliklerin istatistiksel anlamlılıkları Tablo II ve IV te, TA ve MM kas gruplarının istirahat ve fonksiyon sırasındaki elektromyografik aktivitelerindeki değişiklikler Tablo V te, bu değişikliklerin istatistiksel anlamlılık değerlendirmeleri ise Tablo VI da gösterilmiştir. Elektrognatografik kayıtlar değerlendirildiğinde bireylerdeki maksimum vertikal açılım miktarı T1 den T2 ye 14,92 mm azalmış, T2 den T3 e ise 15,20 mm artmıştır. Maksimum ağız açılımındaki bu değişiklikler istatistiksel olarak anlamlı bulunmuşlardır (p <0,05). T1 den T3 e meydana gelmiş olan 0,28 mm lik artış ise istatistiksel anlam ifade etmemiştir (p >0,05) (Tablo VII ve VIII). TABLO I Ağız açma sırasında elde edilen EVG ölçümleri Değişim Aralığı Ölçüm Taraf Zaman X SS Minimum Maksimum Toplam İntegral (İ) İ <300 İ >300 >/ < T1 8,02 4,89 0,80 20,50 T2 4,35 2,35 0,80 10,30 T3 12,98 16,23 2,80 67,90 T1 7,54 5,13 0,70 20,00 T2 3,86 1,33 0,80 5,90 T3 8,92 6,37 2,70 21,50 T1 6,02 3,87 0,60 16,10 T2 3,12 1,98 0,60 9,00 T3 10,22 13,34 1,80 55,10 T1 5,58 4,12 0,50 17,30 T2 2,71 0,98 0,40 4,10 T3 6,74 4,86 1,70 15,30 T1 1,97 1,23 0,20 4,40 T2 1,23 0,56 0,20 2,30 T3 2,76 3,00 0,40 12,80 T1 1,95 1,45 0,20 4,80 T2 1,13 0,43 0,30 1,90 T3 2,18 1,63 0,30 6,30 T1 0,35 0,14 0,21 0,68 T2 0,43 0,13 0,14 0,62 T3 0,34 0,15 0,11 0,59 T1 0,38 0,14 0,15 0,60 T2 0,45 0,14 0,28 0,79 T3 0,35 0,13 0,13 0,59

4 61 TABLO II Ağız açma sırasında elde edilen EVG ölçümlerinin istatistiksel anlamlılık değerlendirmeleri (* p <0.05). Ölçüm Taraf Zaman P Toplam İntegral (İ) İ <300 İ >300 >/ < 0,086 0,013* 0,008* 0,072 0,010* 0,008* 0,173 0,005* 0,007* 0,426 0,116 0,106 0,020* 0,280 0,061 0,141 İstirahat pozisyonundan interkuspal pozisyona geçilirken alınan EGN kayıtları incelendiğinde freeway aralığında her iki zaman aralığında meydana gelen değişiklikler istatistiksel olarak anlamlı bulunmuşlardır (p <0,05). T1 den T3 e freeway aralığında izlenen 0,04 mm lik azalma ise istatistiksel olarak anlamlı değildir (p >0,05) (Tablo VII ve VIII). TARTIŞMA Yapılan çalışmalarda kuvvet spektrum analizi uygulandığında eklem rahatsızlığı olan bireylerin, sağlıklı bireylere göre tüm frekans aralıklarında daha yüksek enerji seviyesi oluşturduğu, eklemdeki intrakapsüler rahatsızlık ilerledikçe ve bireyler semptomatik hale geldikçe Hz in üstünde oluşan enerjinin arttığı rapor edilmiştir Araştırmamızda T1 den T2 ye meydana gelen toplam integral ve i <300 Hz enerji seviyelerindeki azalmanın sebebi cerrahiden hemen sonra ağız açılımının azalması olabilir. T2 kayıtları İMF un açılmasından 1 ay sonra alınmışlardır. Bu süre içinde ağız açıklığı İMF un açılmasından hemen sonrasına göre bir miktar artarak eklemde hareket serbestliği sağlamış olsa da cerrahi öncesi döneme göre mandibuler hareketlerde bir kısıtlanma mevcuttur. Bu kısıtlanmaya bağlı

5 62 TABLO III Ağız kapama sırasında elde edilen EVG ölçümleri Değişim Aralığı Ölçüm Taraf Zaman X SS Minimum Maksimum Toplam İntegral (İ) İ <300 İ >300 >/ < T1 8,55 8,24 0,70 34,20 T2 3,90 1,81 0,80 7,00 T3 7,90 5,86 2,50 24,90 T1 7,72 5,17 0,60 18,80 T2 3,40 1,31 0,70 5,90 T3 7,59 4,46 1,20 14,10 T1 6,54 6,83 0,60 27,80 T2 2,66 1,36 0,60 5,80 T3 5,86 4,56 2,00 19,20 T1 5,59 3,55 0,50 12,20 T2 2,30 0,96 0,40 4,10 T3 5,58 3,55 0,90 13,00 T1 2,02 1,62 0,20 6,30 T2 1,23 0,56 0,30 2,30 T3 2,04 1,51 0,30 5,70 T1 2,15 1,87 0,20 6,60 T2 1,08 0,44 0,20 1,90 T3 2,02 1,39 0,30 4,60 T1 0,36 0,15 0,12 0,66 T2 0,48 0,13 0,20 0,71 T3 0,37 0,13 0,10 0,56 T1 0,37 0,14 0,15 0,59 T2 0,49 0,11 0,26 0,67 T3 0,40 0,16 0,09 0,64 olarak kondil tam translasyon yapamayabilir ve disk-kondil arasındaki hareket azalır. Bu durumda vibrasyon enerjisinde bir azalma ortaya çıkar. Cerrahiden 6 ay sonra ise hem açma hem de kapama fazlarında bu vibrasyon enerjisi seviyelerinde izlenen artış artiküler disk ile kondil arasında artmış harekete işaret eder. Normal durumlarda böyle bir hareket artışı hastalarda TME rahatsızlığı yönünden predispozan faktör olarak görülebilir 13. Ancak bizim hasta grubumuzda oluşan artış ile vibrasyon enerjileri cerrahi öncesi değerlerine yaklaşmışlardır. Bireylerin cerrahi öncesindeki vibrasyon enerjisi değerleri normal sınırlarda olduğu için eklem rahatsızlığı riski oluşacağı düşünülmemiş, meydana gelen artışın mandibuler hareket kapasitesindeki artışla paralel olarak başlangıç değerlerine geri döndüğü sonucuna varılmıştır. Mandibuler pozisyon ile etrafındaki ligamentler, sınıf III bireylerde kas aktivitelerinin dentofasial deformitesi olmayan bireylerden farklı olması beklenebilir. Literatürde sağlıklı bireylerde istirahat EMG değerleri MM için 0,5-1,4µV, TA içinse 1,0-1,9µV arasında verilmiştir. (13-15) Araştırmamızda bireylerin istirahat pozisyonundaki EMG

6 63 TABLO IV Ağız kapama sırasında elde edilen EVG ölçümlerinin istatistiksel anlamlılık değerlendirmeleri (* p <0.05). Ölçüm Taraf Zaman P Toplam İntegral (İ) İ <300 İ >300 >/ < 0,023* 0,006* 0,977 0,005* 0,003* 0,556 0,009* 0,004* 0,865 0,003* 0,003* 0,445 0,120 0,069 0,028* 0,009* 0,659 0,085 aktiviteleri belirtilmiş olan bu normal değerlerden daha yüksek bulunmuştur. Bu bulgu, TA ve MM kas aktivitelerinin kontrol grubundaki normal bireylerden daha az olduğunu söyleyen Deguchi ve ark. larının 16 bulguları ile uyumlu değildir. Ancak Tsolka ve ark. ları 17 da istirahat pozisyonunda, kraniomandibuler disfonksiyon bulgusu olmayan hastalarda literatürden daha yüksek sağ ve sol TA ve MM EMG aktiviteleri rapor etmişlerdir. Ingervall ve ark. ları 18 mandibuler prognatizmi cerrahi olarak düzeltilen hastalarda, TA ve MM kas aktivitelerinin cerrahiden sonra artarak kontrol grubuna yaklaştığını belirtmişlerdir. Araştırmamızda, istirahat pozisyonundaki EMG değerlerinin hiçbiri incelenen zaman aralıklarında anlamlı bir fark göstermemiştir. Diş sıkma sırasında meydana gelen değişiklikler ise literatür ile uyumlu bulunmamıştır 18,19. T2 de muhtemelen İMF a bağlı olarak azalmış olan kas kuvvetleri sol MM hariç diğer kaslarda cerrahiden 6 ay sonra T1 deki başlangıç değerlerine yakın değerlere geri dönmüşlerdir. Araştırmamızda MM de meydana gelen değişikliklerin sebebinin yine İMF periyodu sırasındaki immobilizasyon olduğu düşünülmüştür. Ancak benzer şekilde anlamlı bir değişikliğin neden yutkunma sırasında aynı MM gibi, mandibuler kapama hareketi sırasında görev gören TA kaslarında da gözlenmediği açık değildir.

7 64 TABLO V İstirahat ve diş sıkma pozisyonundaki EMG ölçümleri Değişim Aralığı Ölçüm Taraf Zaman X SS Minimum Maksimum İstirahat TA (µv) İstirahat MM (µv) Diş Sıkma TA (µv) Diş Sıkma MM (µv) T1 4,37 1,42 1,80 6,60 T2 4,30 3,32 1,00 12,40 T3 4,43 2,29 1,90 10,90 T1 4,58 1,23 2,60 6,80 T2 4,14 1,86 1,60 8,30 T3 4,84 2,18 1,40 10,30 T1 3,91 1,09 2,20 5,60 T2 4,80 5,54 0,50 24,00 T3 3,36 1,59 1,00 6,00 T1 4,07 1,78 1,40 7,50 T2 2,98 1,53 1,10 5,80 T3 3,45 1,49 1,60 5,60 T1 90,23 38,99 40,80 171,30 T2 66,21 45,40 17,90 154,60 T3 99,16 46,39 29,00 185,90 T1 90,77 53,36 35,50 227,80 T2 62,84 54,76 6,10 192,30 T3 102,11 58,04 20,10 190,80 T1 63,03 49,49 11,80 158,40 T2 46,25 60,35 4,70 210,30 T3 72,09 53,46 19,90 200,20 T1 65,23 51,79 5,80 163,60 T2 47,16 55,67 1,60 189,90 T3 84,44 53,02 36,20 185,70 Her ne kadar Harper mm nin üstünde bir maksimum vertikal açılımın her zaman normal bir TME e işaret etmediğini söylemiş olsa da, bu ölçüm stomatognatik sistem fonksiyonlarının değerlendirilmesinde sıklıkla kullanılmaktadır. Literatür incelendiğinde ortognatik tedavinin maksimum vertikal ağız açılımı üzerindeki etkileriyle ilgili çelişkili bilgiler mevcuttur. Wisth 2, mandibuler prognatizmi ortognatik tedaviyle düzeltilen bireylerde tedaviden 10 yıl sonra ağız açılımının normal olduğunu rapor etmiştir. Athanasiou ve Yücel-Eroğlu 9 ve Athanasiou ve ark. ları 21 ise ortognatik cerrahiden 6 ay sonra maksimum interinsizal açılımın azaldığını rapor etmişlerdir. Araştırmamızda cerrahiden 1 ay sonra maksimum vertikal açılımın azaldığı görülmüştür. Bu azalma, çenelerin cerrahiden sonraki immobilizasyonu, cerrahi travma veya iskeletsel ilişkiye gösterilen adaptif değişiklikler nedeniyle oluşmuş olabilir 22. Cerrahiden 6 ay sonra maksimum vertikal açılımın başlangıç değerine göre anlamlı fark göstermediğine işaret etmekte olan bulgularımız Wisth in 2 bulguları ile uyumludur. Freeway aralığında meydana gelen değişiklikler Tsolka ve ark. larının 17 asemptomatik bireylerde bulduğu normal değerlerle uyumludur. Ortognatik

8 65 TABLO VI İstirahat ve diş sıkma pozisyonundaki EMG ölçümlerinde meydana gelen değişikliklerin istatistiksel anlamlılık değerlendirmeleri (* p<0.05). Ölçüm Taraf Zaman P TABLO VII EGN kayıtlarından elde edilen ölçümler Değişim Aralığı Ölçüm Zaman X SS Minimum Maksimum İstirahat TA (µv) 0,986 0,493 Maksimum Vertikal Açılım (mm) T1 44,50 7,42 24,10 55,70 T2 29,58 7,59 10,60 37,50 T3 44,78 5,62 33,10 51,40 İstirahat MM (µv) 0,755 Freeway Aralığı (mm) T1 2,22 1,28 0,80 5,00 T2 1,48 0,57 0,60 2,50 T3 2,18 1,06 1,20 4,50 0,199 Diş Sıkma TA (µv) Diş Sıkma MM (µv) 0,002* 0,003* 0,486 0,008* 0,004* 0,173 0,012* 0,001* 0,211 0,025* 0,001* 0,003* TABLO VIII EGN kayıtlarından elde edilen ölçümlerde meydana gelen değişikliklerin istatistiksel anlamlılık değerlendirmeleri (* p<0.05). Ölçüm Zaman P Maksimum Vertikal Açılım (mm) 0,000* 0,000* 0,365 Freeway Aralığı (mm) 0,016* 0,014* 1,000

9 66 cerrahinin ardından freeway aralığının azalmasının İMF un kaslar üzerindeki etkisine bağlı olduğu, cerrahiden 6 ay sonra bu etkinin ortadan kalkmasıyla normale döndüğü sonucuna varılmıştır. SONUÇ Mandibuler prognatizmi olan bireylerde cerrahiden sonra uygulanan İMF a bağlı olarak fonksiyonel kas aktivitesinin, özellikle TA ve MM kaslarının EMG aktivitelerinin ve mandibuler hareketlerin sınırlandığı ancak 6 aylık takip dönemi içinde bu parametrelerin başlangıç değerlerine geri dönme eğiliminde oldukları bulunmuştur. KAYNAKLAR 1. Athanasiou AE. Morphologic and functional implications of the surgical-orthodontic management of mandibular prognathism: A comprehensive review. Am J Orthod Dentofac Orthop 1993; 103: Wisth PJ. Mandibular function and dysfunction in patients with mandibular prognathism. Am J Orthod 1984; 85: Magnusson T, Ahlberg G, Finne K, Nethander G. Changes in temporomandibular joint pain-dysfunction after surgical correction of dentofacial anomalies. Int J Oral Maxillofac Surg 1986; 15: Athanasiou AE, Melsen B, Mavreas D, Kimmel FP. Stomatognathic function of patients who seek orthognathic surgery to correct dentofacial deformities. Int J Adult Orthod Orthognath Surg 1989; 4: Athanasiou AE, Melsen B, Eriksen J. Concerns, motivation and experiences of orthognathic surgery patients: A retrospective study of 152 patients. Int J Adult Orthod Orthognath Surg 1989; 4: Tucker M, Thomas PM. Temporomandibular pain and dysfunction in the orthodontic surgical patient: Rationale for evaluation and treatment sequencing. Int J Adult Orthod Orthognath Surg 1986; 1: O Ryan F, Epker BN. Surgical orthodontics and the temporomandibular joint. I. Surgical repositioning of the maxilla. Am J Orthod 1983; 83: O Ryan F, Epker BN. Surgical orthodontics and the temporomandibular joint. II. Mandibular advancemet via modified sagittal split ramus osteotomies. Am J Orthod 1983; 83: Athanasiou AE, Yücel-Eroğlu E. Short-term consequences of orthognathic surgery on stomatognathic function. Eur J Orthod 1994; 16: Ishigaki S, Bessette RW, Maruyama T. Vibration of the temporomandibular joints with normal radiographic imagings: Comparison between asymptomatic volunteers and symptomatic patients. J Craniomand Pract 1993; 11: Rohlin M, Westesson PL, Eriksson L. The correlation of temporomandibular joint sounds with joint morphology in fifty-five autopsy specimens. J Oral Maxillofac Surg 1985; 43: Christensen LV, Orloff j. Reproducibility of temporomandibular joint vibrations (electrovibratography). J Oral Rehabil 1992; 19: User s Guide: BioPAK Diagnostic System. BioResearch Associates INC., Milwakuee. 14. Miller AJ. Craniomandibular Muscles: Their role in function and form. Florida: CRC Press, Ferrario VF, Sforza C, Miani Jr A, D Addona A, Barbini E. Electromyographic activity of human masticatory muscles in normal young people: Statistical evaluation of reference values for clinical applications. J Oral Rehabil 1993; 20: Deguchi T, Garetto LP, Sato Y, Potter RH, Roberts WE. Statistical analysis of differential lissajous EMG from normal occlusion and Class III malocclusion. Angle Orthod 1992; 2: Tsolka P, Fenlon MR, McCullock AJ, Preiskel HW. A controlled clinical, electromyographic, and kinesiographic assessment of craniomandibular disorders in women. J Orofac Pain 1994; 8: Ingervall B, Ridell A, Thilander B. Changes in activity of the temporal, masseter and lip muscles after surgical correction of mandibular prognathism. Int J Oral Surg 1979; 8: Nickel JC, Yao P, Spalding PM, Iwasaki LR. Validated numerical modeling of the effects of combined orthodontic and orthognathic surgical treatment on TMJ loads and muscle forces. Am J Orthod Dentofac Orthop 2002; 121: Harper RP. Analysis of temporomandibular joint function after orthognathic surgery using condylar path tracings. Am J Orthod Dentofac Orthop 1990; 97: Athanasiou AE, Elefteriadis JN, Dre E. Short-term functional alterations in the stomatognathic system after orthodontic-surgical management of skeletal vertical excess problems. Int J Adult Orthod Orthognath Surg 1996; 11: Harper RP. Functional analysis of the temporomandibular joint in the treatment of dentofacial deformity. Modern Practice in Orthognathic and Reconstructive Surgery (Ed. W.H Bell) de, W.B. Saunders Company, Philadelphia, 1992, s * Bu çalışma Ortognatik Tedavide Sagittal Osteotomi Sonrası Temporomandibuler Eklem ve Stomatognatik Sistem Fonksiyonlarının Değerlendirilmesi isimli Doktora Tezi nin bir bölümüdür. Bu tez Hacettepe Üniversitesi Bilimsel Araştırmalar Birimi tarafından desteklenmiştir (HÜAF 04.T ). İLETİŞİM ADRESİ Dr. Banu SAĞLAM AYDINATAY Hacettepe Üniversitesi, Dişhekimliği Fakültesi, Ortodonti Anabilim Dalı 06100, Sıhhiye /Ankara Tel: Fax: banusaglam@hotmail.com