AVRUPA İNSAN HAKLARI SÖZLEŞMESİ ÇERÇEVESiNDE SENDİKA HAKKı

Transkript

1 Melda SUR AVRUPA İNSAN HAKLARI SÖZLEŞMESİ ÇERÇEVESiNDE SENDİKA HAKKı GİRiş K1~.sik ki İsel ve siyasal haklan güvence altına alan "İnsan Haklannı ve Temel Ozgürlükleri Koruma Sözle mesi"nde, doğrudan çalı anlan ilgilendiren iki hüküm mevcuttur: zorla çalı tırma yasağını içeren 4. madde ve sendika hakkının yer aldığı ıl. madde. Sendika hakkı, anılan maddede dernek kurma hakkının içinde, bu hakkın bir yönü olarak belirtilmi tir. 11. maddenin 1. fıkrası uyarınca: "Her ahls asayi i ihlal etmeyen toplantılara katılmak ve b3 kalanyla birlikte sendikalar tesis etmek ve kendi menfaatlerini korumak üzere sendikalara girmek hakkı dahil olmak üzere dernek kurmak hakkını haizdir." İkinci fıkrada ise, bu haklan sınırlama olanağı, ko uııanyla birlikte belirtilmektedir: "Bu hakların kullanılması, demokratik bir toplulukta, zaruri tedbirler mahiyetinde olarak milli güvenliğin, amme emniyetinin, nizarnı muhafazanın, suçun önlenmesinin, sağlığın veya ahlakın veya b3 kalannın hak ve hürriyetlerinin korunması için ve ancak kanunla tahdide tabi tutulabilir. Bu madde, bu hakların kullanılmasında silahlı kuvvetler, zabıta mensupları ve devletin idare mekanizmasında görevli olanlar hakkında muhik tahditler konmasına mani değildir." l Bu kısa inceleme~in amacı, Avrupa İnsan Haklan Sözle mesi denetim organları olan Avrupa Insan Hakları Komisyonu ile Divan tarafından sendika hakkının nasıl ele alındığını, bazı kararların l lğı altında ortaya koymaktır. ı Doç. Dr., Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Öğretim Üyesi. ı Resmi Gazete'de yayımlanan çeviri metninin düzeltilmi eklidir (bkz. Feyyaz Gölcüklü-A Şeref Gözübüyük, Avrupa İnsan Haklan Sö~mesi ve Uygulaması, Ankara, 1994, s. 342). B3 ka çeviriler için bkz. özellikle: Mesut Gülmez, Memurlar ve Sendikal Haklar, Ankara, 1990, s ; Münci Kapani, İDS8D Haklannın Uluslararası Boyutlan, Yenilenmi İkinci Basım, Ankara, 1991, s ; Muzaffer Sencer, Belgelerle İDS8D Haklan, İstanbul, 1988, s ı Bu konuda dilimizde etraflı incelemeler için bkz. özellikle: Mesut Gülmez, a.g.y.. s. 220 vd.; F. Gölcüklü - A Şeref Gözübüyük, a.g.y., s. 291 vd. Bkz. aynca: M. Forde, "'The European Convention on Human Rights and Labor Law', The American Journal ol Comparalive l.aw, Vol. 31, No.l, 1983, p. 301 vd.; Jean-Marc Beraud, "&pects de la libene syndicale au sens de la Convention euro~nne des droits de l'homme", Drolt Social, mai ı986, s. 384 vd.; Gerard Cohen-Jonathan, La Convention europeenne des DroUs de I'Homme, Paris 1989, s. 500 vd.; Jacques Velu-RU en Ergeç, La Convention europeenne des Droits de.'homrne, Bruxelles 1990, No. 786 vd.

2 38 İNSAN HAKLARI YILLIGI Örgütlenme özgürlüğünün kollektif ve bireysel yönlerini birbirinden kesin biçimde ayırmak güç olmakla birlikte, burada içtihat "kollektif' ve "bireysel" sendika özgürlüğü ayrımına göre incelenecektir. KOLLEKTİF SENDİKA ÖZGÜRLÜGÜ "Kollektif sendika özgürlüğü", bizzat tüzel ki i sendikanın varlık, faaliyet ve özerkliğinin korunması anlamına geldiğinden, sendikaların hakkını ifade eder. AİHS organları içtihadıyla bu konuda ortaya çıkan anlayı iki nokta etrafında toplanabilir: Bir kere, sendikalar arasında ayrım yapılması, bazı ko ullarla kabul edilmi tir. Diğer yandan, sendikal i levler belirli etkinliklere bağlı tutulmayıp, Devletlere nisbeten geni bir takdir yetkisi tanınmaktadır. Sendikalar Arasında Bazı Ayrımlara Cevaz Verilmesi Ulusal sistemlerde "tüm sendikaların aynı i leme tabi tutulması" anlamında mutlak bir e itlik anlayı ından zaman zaman uzakl3 ıldığı gözlenir. Deği ik ölçütlere dayanılarak, bir kısım sendikalar daha etkili konuma getirilmektedir. Bu bağlamda. a ağıda incelenen olaylarda da sendikanın faaliyet alanı ve temsil gücü dikkate alınarak, bazı örgütler farklı i lemlere tabi tutulmu tur. Belçika Ulusal Polis Sendikası Karan 3 Belçika Ulusal Polis Sendikasının ba vurusu, 1 ı. maddedeki örgütlenme özgürlüğüyle birlikte ayrım yasağını da (m. 14) ilgilendirmektedir: Olayda "Belçika Ulusal Polis Sendikası", Belçika mevzuatında yapılan bir düzenleme sonucunda danı ma mekazinmaları dı ında bırakılmı tı. Anılan mevzuat, yerel yönetimlerde çalı anların özlük haklarının en çok temsil yeteneğini haiz örgütlere danı ılarak düzenlenmesini öngörüyordu (27 Temmuz 1961 tarihli yasa). Daha sonra çıkarılan bir kararname (2 Ağustos 1966 tarihli kraliyet kararnamesi), ancak ilgili yönetimlerin tüm personeline açık olan örgütleri "en çok temsil yeteneğini haiz" kabul etmi tir. Polis örgütü içinde baskın bir çoğunluğu temsil etmekle birlikte, bu surette danı ma mekanizmasının dı ında k!llan Belçika Ulusal Polis Sendikası, ilgili kararnamenin iptali için Yüksek Idare M.ahkemesine b3 vurduktan sonra, istemi reddedildiğinde, konuyu Avrupa Insan Hakları Komisyonu önüne getirmi tir. 3 Divan, 27 Ekim 1975, S~rie. A, No. 19.

3 SEND1K.A HAKKı 39 Gerek Komisyon, gerekse Divan, AİHS'nin ihlali bulunmadığı hususunda birle mektedir: Bir kere mevzuatın amacı, sendika anaqisini önlemek, tüm personelin çıkarlarını dengeli ve tutarlı biçimde gözetmektir. Yapılan düzenleme, bu çerçevede özlük ko ullarını personelin genelinin ortak çıkarları açısından belirlemeyi hedefler. Bu amaçlar "me ru" sayıldığı için, olayda bir takım sendikalara haksız ve keyfi ayrıcalıklar tanınması söz konusu değildir. Karar AİHS organlarının içtihadında önemli bir i lev gören "orantılı olma" esasına da yer veriyor: yapılan düzenleme amaca uygun bulunduğu gibi; olayda sendikanın gördüğü mağduriyet a ırı sayılmamaktadır. Sonuçta 11. ile 14. maddeleri birlikte ele alınarak, sendika özgürlüğünün haksız bir ayrım yapılmak suretiyle ihlal edilmediği saptanmı tır." İsveç LokomotifSürücüleri Sendiluısı /(aran 5 Toplu i sözle mesine taraf olabilmenin gene ancak bazı kurulu lara hasredilmesinden kaynaklanan bu uyu mazlıkta, bu kez ülke mevzuatı değil, hükumetin belirli bir uygulaması değerlendirmeye konudur: İsveçt'te olay tarihinde yürürlükteki mevzuat uyarınca, Devletin istihdam ettiği çalı anlarla ilgili toplu i sözlc meleri, Devlet adına "ttiusal Toplu!?azarhk Bürosu" tarafından seçilen i çi örgütleriyle bağıtlanmaktadır. Olayda, Isveç Lokomotif Sürücüleri Sendikası, toplu görü melere katılmakla birlikte, yeterince önemli bir örgüt olmadığı gerekçesiyle toplu sözle meye taraf kabul ediimemi ti. ' Divan, burada gene ugulamanın amacını dikkate almaktadır: Amaç, toplu pazarlık sürecinde çok sayıda muhatapla kaqı kar ıya gelmernek ve çözüme daha kolay ula mak olduğuna göre, söz konusu amaçlar mc ru sayılmalıdır. Seçilen yolun amaca uygun ve orantılı olup olmadığı hususunda Divan, 14. maddenin haksız ve keyfi ayrımları yasakladığı; buna kar ılık nesnel ve makul ayrımlara cevaz verdiği anlayı ından hareket ediyor. Olayda devletin ancak büyük i çi kurulu larıyla toplu sözle me akdetmesi, toplu görü mede "çabaları bölmeme ve sonuca daha kolay ula ma" dü üncesine dayanmakta ve bu nedenle toplu görü meler merkeziie tirilerek en çok temsil yetkisini haiz kurulu lara hasredilmektedir. Divan'a göre, bu amaçlar açısından bazı sendikaların görebileceği zarar a ırı sayılamaz. ol Komisyon, raporunu oybirliğiyle benimsemesine kaqıhk; Divan karan 4'e kaqı 10 oyla kabul edilmi tir. 5 Divan, 6 Şubat 1976, Strie A. No. 20., oysa İsveç mevzuatı, bir "ana" toplu i sôzlc mesine taraf olan örgütlere, resmi sendika delegesi atama. iş güvenliği denetçisi seçme, deği ik komitelerde temsilci bulundurma gibi ayncalıklar tanımaktadır.

4 40 İNSAN HAKLARI YILLIGI Divan, i ı. ve 14. maddelerin ihlal edilmediği yönündeki kararını bu kez oybirliğiyle kabul etmi tir. Sendika İşlevlerinin Belirli Faaliyetlere Bağh Tutulmaması İncelenen kararlarda dikkat çeken bir diğer özellik, "danl ma mekanizmalarında yer alma" ve "toplu İ sözlqmesine taraf olma" gibi hususların sendika hakkının zorunlu gerekleri sayılmamasıdır. Gerek Belçika Ulusal Polis Sendikası, gerekse İsveç Lokomotif Sürücüleri Sendikası kararında, benzer tipte bir yakl8 ım görülebilir: Divan'a göre 1 ı. madde, sendikaların genelolarak üyelerin hak ve çıkarlarını savunmaya yönelik faaliyette bulunma hakkını güvenceye alır, buna kaf ıhk Devletlere belirli spesifik önlemleri alma yükümlülüğünü getirmez. Daha somut olarak, sendikalar seslerini duyurma hakkına sahiptirler; ancak danı ma mekanizmalarına katılmaları, belirli bir toplu i sözle mesine taraf olmaları gibi hususlar bu amaca yönelik yollardan sadece bazıları olup; taleplerin sunulması, üyelerin haklarını savunmak üze~e bir takım giri imlerde bulunulması gibi ba ka yöntemler de mevcuttur. AIHS m.ll, sendikaların i levlerini görebilmeleri "için uygun yolların seçimini Devletlere bırakını ;' dolayısıyla, Devletin belirli bir tutumda bulunmasını güvence altına almamı tır. Böylece, sendikaların kendilerine danı ılması veya belirli bir toplu İ sözle mesine taraf olmaları hususunda talep hakları bulunmadığından hareketle,lı. maddenin ihuil edilmediği sonucuna varılml tır. 8 İçtihat Hakkında Değerlendirme Görüldüğü gibi, AİHS organları sendikal haklar konusunda ılımh ve ihtiyatlı bir yakl8 ıml tercih etmektedirler.' Aynı organların klasik haklarla ilgili bazı cesur yorumları hatırlandığında, bu yakl8 lm dikkat çekicidir. Sendikal haklar konusundaki bu özellik, bizzat AİHS'nin sendika hakkını ele ah tarzına bağlanabilir: 11. maddede sendika hakkı klasik ki i hakları çerçevesinde yer almaktadır. Dernek özgürlüğünün bir yönü olarak sunulan sendika hakkı, bu çerçevede Devlete belirli somut edimler yüklemekten, Divan, Belçika Ulusal Polis Sendikası Karan, par. 39; İsveç Lokomotif Sürücüleri Sendikası Davası, par Divan, Belçika Ulusal Polis Sendikası Karan, par. 38; İsveç Lokomotif Sürücüleri Sendikası Davası, par. 39; Schmidt ve Dahlström Karan (Divan, 6 Şubat 1976, Strie A. Vol. 21), par. 34., Bkz. Jean-Marc Btraud, a.g.y., s. 384 vd.; Gtrard Cohen-Jonathan,..g.y., s ; Frederic Sudre, Drolt international et europeen des drous de.'bomme, 2 td. mise i jour, Paris 1992, s. 148; Nicole Catala- Rent Bonnet, Drolt social europeen, Paris 1991, s. 17. Dilimizde bkz. özellilde: Mesut Gülmez, a.g.y., s. 220 vd.; öz. s. 228, s

5 SENDİKA HAKKı 41 ziyade, genelolarak müdahalelerden kaçınma yükümlülüğünü getirecek ekilde anla ılmaya daha müsaittir. lo Böyle bir.anlayı çerçevesinde, Devletlere belirli bir takım sosyal politika ve özellikle I ~ukuku normları empoze edilemeyeceği dü üncesinden hareket eden AIHS organları, "bir toplu i sözle mesine taraf olma", "kendilerine danı ılma", "toplu i sözle mesinden yararlanmanın kapsamını belirleme"ll gibi konularda ulusal mevzuata ve uygulamalara a ırı ölçüde karı maktan çekinmektedirler. Öte yandan, ilk kez bu Sözle mede yer alıp bir devrim olu turan uluslararası yargı güvencesi, "özgürlük" yönü ağır basan klasik haklara daha uygun görünmektedir. Dolayısıyla hiç olmazsa bugün için klasik haklara hasredilen uluslararası yargı denetimi yoluyla Devletleri belirli sosyal politikalara zorlamaktan kaçınılıyor. Sendika hakkı, AİHS'de dernek özgürlüğü içinde ele alındığı için, belirli ve spesifik yönleri ayrıca korunmamı tır. İncelenen kararlarda, sendikaların üyelerin çıkarlarını savunmaya yönelik ortak faaliyetlerinin genel biçimde güvence altında bulunduğu kabul edilmektedir. Buna kai' ılık, daha önce değinildiği gibi Divan, lı bir toplu i sözle mesine taraf olmak, ya da danı ma mekanizmalarında yer almak gibi giri im ve yönte.mleri, sendika hakkının zorunlu unsurları olarak değerlendirmemi. Ileride ele alınacak olan Schmidt ve Dahlström kararında da benzer bir yakla ımla, grevin sendikal etkinliğin yoııarından sadece birisi olduğu, dolayısıyla 11. maddeyle özel olarak güvence altına alınmadığı kabul edilmektedir. Ba vuru konusu uygulamaların sosyal bakımdan ileri sayılan sistemlerde görülmesi; üye sayısı, faaliyet alanı gibi hususların sendikalar arasında farklı İ lemleri haklı kılabileceği görü ünü desteklemektedir. Böyle bir anlayı, 11. maddeyle sağlanan güvencenin kapsamını ciddi ölçüde daraltır. Oysa bazı yazarların haklı olarak i aret ettikleri gibi, sendika özgürlüğü "dilediği sendikayı kurma ve buna üye olma" hakkıyla sınırlı tutulup LO Bkz. G~rard Cohen-Jonathan, s Bir sosyal haklar belgesi olan Avrupa Sosyal Şanı'nda dahi bu hususta somut yükümlülüklerin bulunmaması. AİHS organlannın söz konusu yakla lmlol etkilemi tir. II Schmidt ve Dahlström karan. lı Bununla birlikte bu hususta Komisyon'un raporlanndaki yakla ım, Divan kararlanndaki anlayı 8 nazaran biraz farklıdır. Komisyon. "daol ma mekanizması içinde yer alma hakkı ve toplu i sözlqmesi özgürlügünün sendikal faaliyetin önemli ve kaçınılmaz ögeleri oldugu ve i ı. maddenin uygulama alanı içine girdiği" görü ündedir. Bkz. Mesut GÜlmez. a.g.y., s

6 42 İNSAN HAKlARI YILLIGI ba ka yönlerle birlikte ele alınmadığı takdirde, anlam ve değerini önemli ölçüde yitirecektir. u Benzer bir görü le, sendikal araçlardan birinin, ö~llikle de grevin tamamen yasaklanması,li. maddenin ihlalini olu turabilir. Oğretimizde ifade edildiği üzere, "(...) devletlerin olanak sağlamakla ve geli tirmekle yükümlü olduğu toplu eylem araçlarının en önemlilerinden biri ve ba lıcası olan grev hakkının tümden yasaklanması, özellikle sendikaların çıkarları savunma amacını gerçekle tirecek b3 ka toplu eylemlerden yoksun bırakılması (...) SözlC me 'ye aykırıdır". i 4 Yukarıdaki görü ü benimseyen ba ka yazarlar da, AİHS'de grev hakkının açıkça g~vence altına alınmamasına kar ılık, grevin tümüyle yasaklanması halinin AIHS m. 11'ne aykırı sayılabileceği görü ündedirler. 15 AİHS organları, ulusal mevzuat ve uygulamalara ili kin bir takım esaslan da ortaya koymu lar: Bir kere getirilen düzenlemenin amacı, amacın me ruluğu ve sendikal i levlerle bağda ırlığı incelenmektedir. Ayrıca, amaç itibariyle alınan önlernin gerekli ve uygun olup olmadığı ve "orantılılık ilkesi" açısından gösterdiği sakıncalar değerlendirilmektedir. Bütün bu kararlarda, sendikalar arasında keyfi, sübjektif, siyasal nedenh haksız ya da gereksiz ayrımların caiz olmadığı görü ünden hareket edilmi tir. BİREYSEL SENDİKA ÖZGÜRLÜGÜ Bireylerin sendikalara üye olup olmama ve sendikal faaliyetlerden yararlanma haklarını içeren "bireysel sendika özgürlüğü" 1ı. madde çerçevesinde ilginç bir kararlar dizisine konudur: Negatif Sendika Özgürlüğünün Kabulü Yönünde Geli me Young,James ve Webster Kararı l6 Doğrudan doğruya sendika özgürlüğünün negatif yönünü ilgilendiren bu olayda, bazı sendikalara üye olmadıkları g~rekçesiyle bir kısım i çilerin i lerine son verilmi ti. Söz konusu uygulama, Ingiliz demiryolları idaresi ile üç demiryolu sendikası arasında bağıtlanıp i çilerin istihdamı için bu 13 G~rard Cohen-lonathan s. S ı o. Bkz. aynca: R.Pelloux, "Trois affaires syndicales devant la Cour europeenne des droits de I'homme", Annuatre trançals de DroU International, ı976, s Benzer anlamda, ögretimizde bkz. öz: Mesut Gülmez, &.g.y., s Mesut Gülmez, &.g.y., s u l. P. lacque, "La liberte d'association dans la Convention euro~nne des droits de I'homme", Perspectlves canadiennes et europeennes des droi" de la personne (Ada des JOUJ1lfts Slrasbourgeoises de l'lnslllut canadien d'eludes Jurldiques superleures, (984) Qu~bec 1984, s. 315; G~rard Cohen-lonathan, s. 513, dn Divan, 13 Agustos 1981, Sene A. Vol. 44.

7 SENDİKA HAKKı 43 sendikalardan birine üyeliği zorunlu kılan bir "kapalı İ yeri" (closed shop) anla masından kaynaklanıyordu. Bu ilginç kararla sendika özgürlüğünü ve genel olarak AİHS'de güvence altına alınan tüm haklan ilgilendiren bazı temel yaklcl lmlar ortaya konulmu tur:. - Bir kere, daha önce Marckx bcl vurusu raporunda da belirtildiği gibi, AIHS, bireyi sadece Devlete kar ı korumakla kalmayıp, aynı zamanda bcl ka birey, topluluk ve örgütlere kar ı koruma yükümlülüğünü getirir. 17 Bu bağlamda Devlet, ihlaııeri önlemeye yönelik etkili bir mevzuatı olu turmakla yükümlü bulunduğu için; olayda "closed shop" uygulamasına cevaz veren bir hukuki sistemin varlığı nedeniyle Devlet sorumludur. ls - Sendika özgürlüğünün negatif yönü, dü ünce, kanaat ve ifade özgürlüklerini de (AIHS m.9 ve 10) yakından ilgilendirir. Olaydaki sendikaların belirli bir siyasal doğrultuda olup, bu tutumlarının ilgili ki ilerce benimsenmemesi, kararı etkilemi tir. l9. - Nihayet, doğrudan doğruya negatif sendika özgürlüğü açısından AIHS'nin hazırlık çalı maları gözönünde tutulmakla birlikte, bu çalı malara gereğinden fazla itibar edilmemi tir. Hazırlık çalı malarına bakıldığında, o dönemde bazı ülkelerdeki "closed shop" kayıtlarına cevaz veren sistemlere kar ı gelmernek amacıyla sendika özgürlüğünün negatif yönünün bilinçli olarak metne konulmadığı anla l1ır. 10 Bununla birlikte, negatif yön bu surette tümüyle güvence kapsamından dı lanmamı tır: Divan'a göre, "ıl. madde, üye olmanın zorunlu tutulduğu her türlü uygulamaya cevaz verir ekilde yorumlanırsa, bizzat korunmak istenen hakkın özüne dokunulmu olur".zl - Sendika özgürlüğü, dilediği örgütü seçme özgürlüğünü de içerir. Dolayısıyla, bireyin hareket ve seçme serbestliğinin Cl ırı ölçüde sınırlandığı durumlarda da örgütlenme özgürlüğü ihlal edilmi sayılmalıdır Belirli bir sendikaya üye olmamanın i in kaybına yol açması, "üye olmama özgürlüğünü" zedelcyen ciddi bir baskıdır. Olayda, baskıya maruz kalan i çilerin, "closed shop" kaydı getirilmeden çok önce i e alınan eski i çiler olması da dikkate alınmı tır. 17 Divan, Marcb karan, 13 Haziran 1979, Sene A Vol. 3ı. IS Divan, Young, James ve Webster karan, par Par. 54 ve Yüksek Memurlar Konferansı Raporu, ı9 Haziran 1950, Recueil des travau preparatolres, vol. IV, s. 263; Divan karan, par. 51, Divan karan, par Par. 56.

8 44 ınsan HAKlARI YILLIG! - "Closed shop" kaydı, 11. maddenin ikinci fıkrasında öngörülen sınırlama olanakları açısından da değerlendiriliyor: Olayda sendikaların ilgili i kolunda güçlenmesi için böyle bir önleme gerek olmadığına i aret edilerek;13 anılan önlem, getirdiği sakıncalarla birlikte izlenen amaç bakımından 3 lrı bulunmaktadır. 14 Böylece Divan,lI. maddenin ihlal edildiği sonucuna varml tır.l5 Young, James ve Webster kararında, negatif sendika özgürlüğü ilke olarak kabul edilmekten kaçınıldığı için, karar sendika özgürlüğünün negatif yönünü teyit eden bir ilke kararı değildir. Ancak, negatif yönün dl lanmadığı da gözlenebilir. Bu karar bir emsal olu turarak, daha sonra birçok uyu mazlıkta ula ılan "dostça çözüm"de dikkate de alınmı tır. Dennis Sihson Kararı ı, Olay tarihinde İngiliz mevzuatı artık "closed shop" uygulamalarına cevaz vermediği için;ı7 bu uyu mazlığın cereyan ettiği bağlam öncekinden çok farklıdır. Bizzat olay da Young, James ve Webster olayına nazaran karma ıktır: Bir irketin kamyon oförü olarak çalı an D. Sibson, önceleri üyesi bulunduğu sendikayla arasında meydana gelen bir ~yu mazlık nedeniyle,28 o sendikadan ayrılıp bir ba ka kurulu a üye olmu tu. I Yerinde çalı an bir kısım İ çilerin de tepkisini çeken Sibson'a, i veren, bir grev tehdidi üzerine, iki seçenek sunmu tur: eski sendikasına geri dönmek, ya da bir ba ka i Yerine nakletmek. Sibson her iki seçeneği de reddederek; bir "zımni fesihle"ı9 kar ı kaf ıya kaldığını öne sürerek, aynı gün istifasını sunup i Yerinden ayrılmı tır. Divan ise, 11. maddenin ihlali bulunmadığı yönündeki kararında, Komisyon'un ayrıntılı raporunda yer alan hususları teyit edip, u sonuçlara varmaktadır: 13 Olay tarihinde British Rail personelinin yüzde doksanbeşi zaten bu sendikalara üyedir. 14 Par. 64, Divan Genel Kurulunda karar 3'e katlı 18 oyla kabul edilmi ti. Daha sonra Divan'ın ilgili dairesi İngiliz devletini davacılara tazminaı ödemeye mahkom etti. (AİHS m. 50'nin uygulanmasına ili kin Daire karan, 18 Ekim 1982, Serie A. No. 55). '1.6 Divan, 20 Nisan 1993, Serie A. No. 258-A Karar, 2'ye katlı 7 oyla kabul edilmi tir. ı yılında çıkanlan istihdamın korunmasına ili kin yasa, belirli bir sendikaya üye olup olmama nedeniyle aleyhte i lem yapılmasını, özellikle de i C son verilmesini yasaklamı tır. (m , m.54 ve 58). 28 Sendika ubesi yönetiminde bulunduğu sıra sendika fonlanndan haksızca yararlandığı iddiası üzerine, Sibson sendikasından aynlmı tı. ı9 "Conslructive d ismissa I" tarihli İngiliz yasası, m.55rı c uyannca, "(...) i. verenin davranı ı dolayısıyla işçi akdi derhal fesih hakkına sahip olup; hizmet akdini feshetmesi durumunda akil i veren tarafından feshedilmi sayılır."

9 SEND1KA HAKKı 45 - İngiliz mevzuatı yeterli bir koruma getirmektedir. İ çinin ulusal yargı mercilerinde hakkını arama olanağı vardır; iddialann bu mahkemeler önünde kanıtlanamaması durumunda, Devlet AİHS'nin 1ı. maddesini ihlal etmi sayılmaz. - Young, James ve Webster olayına nazaran birçok önemli farka da i aret ediliyor: Burada, sendikaya üye olmama nedeniyle doğrudan i e son vermek yerine, bir ba ka i Yerine nakil seçeneği sunulmu tur. Olayda bu surette i ~o ullannda aleyhte bir deği ikliğin meydana geleceği de a ikar değildir. 30 I çinin bir ba ka i Yerine nakli, Ingiliz istinaf mahkemesinde kabul edildiği üzere, i verenin olağan yetkileri içinde yer alıp; ayrıca i Yerinde huzur ve düzeni sağlama gereklerine de dayanıyordu. 31 Nihayet, olayda i çinin üyelikten ayrılması, dü ünce özgürlüğüyle ilgili olmayan bir nedene dayalıydl. 31 Divanın bu kararında da olayın özelliklerinin etkili olduğu görülmektedir. Sigurdur A. Sigurjonsson Karan 33 Burada, bir serbest meslt:ğin (taksi i letmeciliğinin) icrası için belirli bir derneğe üyeliği zorunlu kılan ızlanda mevzuatı değerlendirme konusudur. Karardaki en önemli özellik, örgütlenme özgürlüğünün negatif yönünün bu kez belirgin ve açık biçimde benimsenmesidir. Gerek Komisyon raporunda, gerekse Divan kararında, çe İtli uluslararası belge ve kararlar zikredilerek, örgütlenme özgürlüğünün negatif yanının da artık geni biçimde kabul gördüğü ortaya konulmakta ve bu amaçla çok sayıda örnek zikredilmektedir: Bir kere BM İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi'nin 20. maddesinin 2. fıkrasında olduğu gibi; 9 Aralık 1989 tarihli Avrupa Topluluğu Temel Sosyal Haklar Şartı'nın 1ı. maddesinin 2. fıkrasında, negatif sendika özgürlüğü açıkça yer almı tır. 30 Nakli önerilen i Yeri 2 km uzakta olup; ücret tutan yönünden i Çinin magduriyet görmemesi de saglanacaktı Bununla birlikte, kal" l oy yazılannda belinildigi üzere, burada i Çinin bir ba ka i Yerine nakle zorlanması i Yeri gereklerine degiı, ashnda bir sendika üyeligine razı olmamasından kaynaklanmı tı. Bir kısım i çilerin grey tehdidinde bulunmalan üzerine bu önleme ba vurulması ise bizzat önlemi haklı kılamazdı... Bkz. 9 Nisan 1991 tarihli Komisyon raporuna ek olarak E. Busultil'in; Divan karanna da ek olarak, Yargıç Russo'nun katıldıgı Yargıç Morenilla'nın kal" l görü yazılan. 31 Bununla birlikte, kal" l görü yazısında haklı olarak i 3ret edildigi gibi, i Çinin onuruna dokunan bir isnat kal" ısında ilgili sendikaya yeniden üye olmak istememesi gerçek ve ciddi bir neden olu turuyordu (Yargıç Russo'nun katıldıgı, Yargıç Morenilla'nın kal" l görü yazısı). 33 Divan, 30 Haziran 1993, 24/1992/369/443.

10 46 ınsan HAKLARI YILLIGI Avrupa Konseyi çerçevesinde, Avrupa Sosyal Şartı'nın 5. maddesi hakkında Uzmanlar Komitesinin kabul ettiği yoruma da yer veriliyor. lot Ayrıca, Avrupa Konseyi Parlamenter Meclisinin 24 Eylül 1991 tarihli, 1168 (1991) sayılı tavsiye kararıyla, Avrupa Sosyal Şartı'nda örgütlenme özgürlüğünün negatif yönüne de açıkça yer verilmesi önerildiğine i aret edilmektedir. Benzer ekilde, Uluslararası Çalı ma Örgütü'nün Sendika Özgürlüğü Komitesi ile Uluslararası Çalı ma Bürosu Yönetim Kurulu'nun yorurrılarında, üye olma zorunluluğu hallerinin 87 ve 98 sayılı Sözle melere aykırı bulunduğuna da i aret ediliyor. 35 Böylelikle denetim organlarının yorumlarına da atıfta bulunarak, gerek ba ka uluslararası belgelerde, gerekse AİHS'ne taraf Devletlerin hukuk sistemlerinde benimsenen anlayı dikkate alınmaktadır. Bu surette çe İtli belgeler birbirinden tamamen bağımsız kabul edilmeyerek, bunların birbirine ı ık tutması sağlanıyor. Komisyon ve Divan'ın daha önceki kararlarında da J6 benimsemi oldukları bu olumlu yakla ım, sonucu önemli ölçüde belirlemi tir. Nihayet, AİHS hükümlerini statik biçimde yorumlamak yerine, geli en ko ullara uygun dinamik bir yakla ımın tercih edildiği söylenebilir. Kararın bir ba ka yönü, olaydaki örgütün gerçek anlamda bir "sendika" olmayıp; bazı kamu i levlcriyle ~onatılmı farklı tipte bir örgüt olmasıdır. Ne var ki bu özellikler, konunun A1HS m. 11 çerçevesinde ele alınmasına engel olu turmamı tır. Bu bakımdan kar ı görü yazılarından birinde, söz konusu örgütün aslında Le Compte, Van Leuven ve De Meyere olayındakine benzer,37 tabip odaları tipinde bir kurulu olduğu öne sürülmü tür. Buna göre, Devletin devretmi olduğu kamu yararına dönük faaliyetleri görmekte olan kurulu lann "tekel" durumunda bulunmaları olağan ve doğal sayılmalıydl. 38 Oysa AİHS denetim organlarının vardıkları sonuç farklıdır: Olaydaki örgütün Devletin denetiminden uzak, tümüyle özel hukuk kurallarına göre i leyen bir özerk kurulu olduğu saptanmaktadır. Bir mesleğin icrası için böyle 34 Bkz. izlanda hakkında: Conclusions Xıı-ı, , s Hük6met Komitesi de 22 Mart 1993 tarihli 12. Raporunda (par. ı 13), İzlanda'ya uyan yönetilmesini önermişti. 35 Komisyon, par. 54; Divan, par. 35. J6 Belçika Ulusal Polis Sendikası ile İsveç Lokomotif Sürücüleri Sendikası kararlannda, Avrupa Sosyal Şartı hükümleri de dikkate alınmıştı. Ancak, gerek danışma hakkı, gerekse toplu pazarlık hakkında, Sosyal Şart'ın "ihtiyatlı" hükümleri, sendikal faaliyet konusunda Devletlere yönelik güdümleyici bir yaklaşımdan Divan'ın kaçınmasına etken olmu tu (bkz. Mesut Gülmeı,..g.y., s ; Gerard Cohen-lonathan,..g.y., s. S ı O). 37 Divan, 2.1 Haziran 1981, Seri e A No Olaydaki "Frami" örgütü, taksi i letmeciliti kurallannı düzenleme yetkisiyle donatılmı olup, işletme ruhsatını veren Komisyona üye atama yetkisine de sahipti.

11 SENDİKA HAKKı 47 bir örgüte üyeliğin zorunlu tutulması, üphesiz 1ı. maddenin kapsamına giriyordu. Ayrıca, kararda söz konusu İzlanda düzenlemesi "demokratik bir toplumda zorunlu" bir önlem sayılmayarak, izlenen amaçla orantılı bulunmamı tır. Olayın b3 ka özellikleri de zikredilebilir: İlgili derneğin taksi İ letmeciliği politikasının davacı Sigurjonsson'un görfujierine ters dfujmesi, b3 vurunun dü ünce özgürlüğü açısından değerlendirilmesine de yol açmı tır. Divan,lı. maddenin ki ilerin kanaat özgürlüğünü de korumayı amaçladığı yönündeki anlayı ını istikrarlı biçimde sürdürmektedir. 39 Toplu Sözleşmeden Yararlanma ve Grev İle İlişki Schmidt ve Dahlström Karan 40 Schmidt ve Dahlström olayı, İsveç sistemi çerçevesinde meydan~ gelip, toplu i sözle mesi hükümlerinden yararlanmayla ilgilidir. Olayda, Isveç'te sıkça görüldüğü üzere, toplu i sözle mesinin geriye etkili hükümlerinden yararlanma, toplu i sözle mesine taraf sendikanın üyeleriyle, herhangi bir sendikaya üye olmayıp, ba ka kurulu ların kararla tırdıkları bir greve katılmamı ki ilere hasredilmi ti. Taraf sendikaya üye olmayan Schmidt ve Dahlström, üyesi bulundukları ba ka bir kurulu un kararla tırdığı greve de katılmamı lardı. Toplu sözle menin geçmi e etki.ii hükümlerinden yararlandırılmamaları üzerine, Schmidt ve Dahlström, AIHS m. 11 ile m. 14 hükümlerinin ihlal edildiğini öne sürerek ba vuruda bulunmu lardır. Divan, oybirliğiyle kabul ettiği kararıyla, daha önce benimsediği temel anlayı a bağlı kalmaktadır: 1 ı. maddenin sendika üyelerinin mesleki çıkarlarını sendikalar aracılığıyla koruma olanağını güvence altına aldığı; buna kar ılık Devlete sendikalarla ilgili belirli bir somut düzenleme veya tutumu benimserne yükümlülüğü getirmediği hatırlatılıyor. Bu nedenle, "toplu i söz1e mesinin geriye etkili hükümlerinden yararlanma, güvence kapsamına zorunlu olarak girmez. Benzer ekilde, grev hakkı da mesleki çıkarları korumaya yönelik en önemli araçlardan biri olmakla beraber; bu araçlardan sadece birisini te kil eder ve özelolarak güvence altına alınmamı tır Divan, par Divan, 6 Şubat 1976, S~rie A. Vol BM İnsan Haklan Komitesi de, "BM Ki isel ve Siyasal Haklar Sözle mesi" çerçevesinde sendika kurma ve üye olma haklannın grey hakkını zorunlu olarak içermediği görü ünü benimsemi tir. Bkz. İnsan

12 48 İNSAN HAKLARI YILUCH Taraf sendikanın üyeleriyle üye olmayanlar arasında yapılan ayrımın neden ve amaçları inceleniyor: Greve katılıp katılmama dı ında, bizzat taraf sendikaya üye olma durumunun tek ba ına ilgili sendika için önemli bir destek olu turduğu kabul edilerek, yapılan ayrım makul ve ölçülü sayılmaktadır. 41 İçtihat Hakkında Değerlendirme Young, James ve Webster olayında, ıl. maddenin "closed shop" uygulamasını ne yasakladığı, ne de kabul ettiği kabul edildiği için, karar, negatif sendika özgürlüğünü benimseyen bir ilke karan olmamı tır. Oysa, Divan'ın bazı yargıçlarının karara ekli olarak sunduklan görü yazısında,43 negatif sendika özgürlüğünün tam olarak ve bütün sonuçlarıyla birlikte kabul edilmesi gerektiği vurgulanmı tı. Yazıda haklı olarak belirtildiği üzere: "(...) Örgütlenme özgürlüğünün negatifyönü, pozitifyönünün ayrılmaz uzantısı olup, onu tamamlamaktadır. Bu özgürlüğün sadece pozitif yanı korunmakla yetinilirse, koruma eksik kalır. Aslında tek ve aynı hak söz konusudur." Aynı yazıda a ağıdaki görü lere de yer veriliyor: Bir kere "üye olmama özgürlüğü", dü ünce, din, vicdan ve ifade özgürlükleriyle bağlantılı olmadığı hallerde dahi korunmalıdır. Bu nedenle olayda ki inin üye olmama nedenlerini açıklamak zorunda kalması da örgütlenme özgürlüğüne ters dü mü tür. Diğer taraftan, örgütlenme özgürlüğü doğalolarak dilediği örgütü seçme olanağını da içerir. Dolayısıyla sendika tekeli durumlarında, örgütlenme özgürlüğünün zorunlu unsuru olan seçme imkanı ortadan kalkmaktadır. Nihayet örgüte üye olmamanın i in kaybına yol açması, mevcut ihlali sadece ağırla tırır. Bu sonuçla kar ıla ılmadığı durumlarda da, bizzat üye olma zorunluluğunun varlığı örgütlenme özgürlüğüne ters dü er. Yukarıda belirtilen anlayı çerçevesinde Sibson kararını da elc tirmek mümkündür: Olayın gösterdiği özellikler kararda varılan sonucu isabetli kı1ml sa da, aslında olayda gene belirli bir sendikaya üyeliğe zorlanma durumu vardır. Bu bakımdan kararın dayandığı temel anlayı a katılmak güçtür. Sonuçta, kollektif örgütlenme özgürlüğü büyük önem ta ımakla birlikte, esasen bireysel özgürlüğün uzantısı ve türevi olduğu görü üne katılmaktayız. Haldan Komitesi, J.D.B./Kanada, No. 118/1982, N41/40, s AİHS m. 11 ile grev hakkı arasındaki i1i ki için bkz. öz. Mesut Gülmez, &.g.y., s Divan par. 41. Bkz. aynca: Jean-Marc B~raud. &.g.y., s Yargıç Ganshof Van der Meersch, Bindschedler-Robert, Gölcüldü, Liesch, Matscher, Pinheiro Farinha ve Petiti.

13 SENDİKA HAKKı 49 Bu nedenle kollektif yönün bireysel özgürlüğü yok etmesine hiç bir surette izin verilememesi gerekir. 44 AİHS organları içtihadında ilginç bir geli me gözlenebilir: Young, James ve Webster ile Sibson kararlarında, negatif sendika özgürlüğü ilke olarak benimsenmekten kaçınılml tı. Bu kararlarda, her olayın gösterdiği özellikler belirleyici olmu ve ancak dü ünce ve kanaat özgürlüğüne dokunan ve bilhassa doğrudan İ in kaybına yol açan zorunlu üyelik halleri sendika özgürlüğüne aykırı sayılml tır. Buna kar ıhk, hiç olmazsa gerekçeleri bakımından, Sigurdur S. Sigurjonsson kararını bir ilke kararı saymak mümkündür: Gerekçede, negatif yönün yer aldığı çe itli uluslararası belge ve içtihat zikredilerek, sendika özgürlüğünün günümüzde artık negatif yönüyle kabul edildiği vurgulanıyor. Bu kararda sendika özgürlüğünün negatif yönünün temel te kil' ettiği ve sonucu tek ba ına belirlediği söylenebilir. İncelenen kararlarda daha çok "negatif sendika özgürlüğü" üzerinde durulmakla birlikte, örgütlenme özgürlüğünün pozitif yönünün bütün önemini koruduğuna da i aret etmeliyiz. Sendikacılık,,doğrudan doğruya pozitif yöne bağlı olarak ortaya çıkıp geli ebilmi tir. Batıda uzun ve zorlu mücadeleler sonucunda kazanılan sendika kurma ve serbestçe üye olma haklarının pozitif yanı etkili biçimde güvence altına alınmadığı takdirde, negatif yönün de herhangi bir i levi kalmaz. Dolayısıyla incelememizde daha çok negatif yön üzerinde durulmu sa da, pozitif sendika özgürlüğünün "asli" olma özelliği yadsınamaz. Toplu i sözle mesinden yararlanmanın kapsamı ve bu yararlanmanın grevle ili kisi, Schmidt ve Dahlström kararında ele alınmı tır. Bu hususlar, bazı kayıtlarla toplu sözle me taraflarının özerk iradelerine bırakılmaktadır. Böylece, taraf sendikaya üye olup olmamanın toplu sözle meden yararlanmayı etkileyebileceği kabul edilmektedir. Böyle bir çözüm, sonuçta toplu İ sözle mesine taraf sendikaya avantaj sağladığından, sendikaları toplu İ sözle meleri akdetmeye sevkedecek, sendikaların geli mesine uygun bir çözüm sayılabilir. SONUÇ Avrupa İnsan Hakları Sözle mesi klasik haklara i1i kin bir belge olduğu için, denetim organlarının sendika özgürlüğü hakkında benimsedikleri temel anlayı, gene aynı klasik çerçevede kalmaktadır. Böylece hakim olan bireyci ve 44 Bkz. G~rard Cohen-Jonathan, Lg.y., s. 509; Benzer anlamda: Jacques Velu- RU en Ergeç, LI-Y., No. 800.

14 50 İNSAN HAKLARI YILllGI liberal yakl8 lmın etkisiyle, sendika hakkının "özgürlük" yönü ağırlığını korumu tur: AİHS organları sendikal faaliyetleri ele alırken, belirli sosyal politika esaslarını empoze etmekten kaçınarak, Devletlere ve sosyal partneriere nisbeten geni bir düzenleme alanı bırakmaktadırlar.. Ancak, Devletlerin ve tarafların düzenleme yetkileri sınırsız da değildir: AIHS organları, b8 vuru konusu mevzuat ve uygulamaların amacını inceledikleri gibi; ihtilaf konusu önlernin gözetilen amaç yönünden gerekli, uygun ve ölçülü olup olmadığını dikkatle denetliyorlar. Bireysel sendika özgürlüğüyle ilgili kararlarda ise, gene "klasik temel hak ve özgürlükler" anlayı ına uygun biçimde, her olayın özellikleri gözönünde tutularak, ki i1erin inisyatif ve seçme özgürlüklerini koruyan bir yakl8 lm ön plandadır. AİHS organlarının bu içtihadı, sosyal normlara hasredilen kurum. ve belgeler çerçevesinde benimsenen içtihattan bazı bakımıardan ayrılıyor. AIHS m. 11'in uygulanmasıyla ilgili temel yakla ımlar, Uluslararası Çalı ma Örgütü organlarının benimsemi oldukları yakla ıma nazaran önemli farklılıklar gösterdiği gibi; Avrupa Sosyal Şartı'nın denetim mercilerinin (özellikle Bağımsız Uzmanlar Komitesinin) benimsedikleri anlayl lardan da zaman zaman uzakla mı tır. Böylece, sosyal hakların uluslararası alanda korunmasında çe itli kurum ve belgelerin, kendilerine özgü denetim organlarıyla birlikte farklı "ki iliklere" sahip oldukları; bunların birbirini tamamlayıcı İ levler gördükleri söylenebilir.