MS-VAR YÖNTEMİNİN ÇOKLU DENGE MODELLEMESİNDE KULLANILMASI

Transkript

1 TC YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİM DALI İKTİSAT DOKTORA PROGRAMI DOKTORA TEZİ MS-VAR YÖNTEMİNİN ÇOKLU DENGE MODELLEMESİNDE KULLANILMASI ÜMİT BOZOKLU TEZ DANIŞMANI Prof. Dr. MELİKE BİLDİRİCİ İSTANBUL 200

2 TC YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİM DALI İKTİSAT DOKTORA PROGRAMI DOKTORA TEZİ MS-VAR YÖNTEMİNİN ÇOKLU DENGE MODELLEMESİNDE KULLANILMASI ÜMİT BOZOKLU Tezin Ensiüye Verildiği Tarih: Tezin Savunulduğu Tarih: Tez Oy birliği/oy çokluğu ile başarılı bulunmuşur. Unvan Ad Soyad İmza Tez Danışmanı : Prof.Melike Bildirici Jüri Üyeleri Prof.Dr. Sumru Aluğ Prof.Dr. Işıl Akgül Doç.Dr. Hüseyin Taşan Yar.Doç.Dr.Tahsin Bakıraş İSTANBUL 200

3 ÖZ MS-VAR YÖNTEMİNİN ÇOKLU DENGE MODELLEMESİNDE KULLANILMASI Ümi BOZOKLU Şuba, yy ın ilk yarısından iibaren ikisadi değişkenlerin sergilediği asimerik davranışların anlaşılması/yakalanabilmesi ve buradan harekele de doğru öngörülere ulaşabilmesi için, geleneksel zaman serisi modelleme geleneğine bir alernaif olarak deerminisik veya sokasik çeşili doğrusal olmayan zaman serisi modellerinden lieraürde sıklıkla bahsedilmekedir. Lieraürde doğrusal olmayan pek çok model önerilmiş bulunmakla beraber, öne çıkan modellerden bir anesi bu çalışmada kullanılan MSVAR modelleme yaklaşımıdır. Çalışmanın eorik bölümleri ise üç ana başlıkan oluşmakadır. Öncelikle, dışsal belirsizliğin ikisadi faaliyeleri ekilemesi ile ilgili mevcu lieraür ele alınmakadır. Takip eden iki bölümde ise ek değişkenli MSAR ve çok değişkenli MSVAR modellerine ilişkin emel özellikler incelenmişir. Çalışmanın uygulama bölümünde ise Markov değişim modeli, Türkiye de ikisadi birimlerin beklenilerinde meydana gelen ve ikisadi emellere dayanmayan değişikliklerin, ekonomide dalgalanmaya yol açacağı şeklindeki görüşü es emek için kullanılmışır. Bu bağlamda 99:-2009: periyodu için Sanayi Üreim Endeksi ile Reel Kesim Güven Endeksi arasındaki ve 989:0-2009: periyodu için Reel Kesim Güven Endeksi ile İsanbul Menkul Kıymeler Borsası Endeksi arasındaki olası doğrusal olmayan ilişki incelenmişir. Söz konusu uygulamalar neicesinde elde edilen sonuçlar, Türkiye de incelenen dönemde ekonomide meydana gelen dalgalanmaların olası bir açıklaması olarak ikisadi birimlerin beklenilerinde meydana gelen değişikliklerin, yani çoklu dengenin önemini oraya koymakadır. Anahar Kelimeler: Doğrusal olmama, Asimeri, MSVAR modeli, Ekonomik Dalgalanma, Dışsal Belirsizlik iii

4 ABSTRACT USE OF MS-VAR METHOD IN MODELLING MULTIPLE EQUILIBRIUM Ümi BOZOKLU February, 200 Following he firs half of 20 h cenury, various deerminisic or sochasic nonlinear ime series models are frequenly menioned in lieraure, as an alernaive o convenional ime series models in undersanding/capuring asymmeric behaviours exhibied by economic variables and achieving accurae forecass. Though many nonlinear models are proposed in lieraure, MSVAR models, which is he mehod used in his sudy, is one of he prominen modelling approaches. Theoreical par of he sudy is comprised of hree main secions. In he firs secion, curren lieraure on he issue ha exogenous uncerainy affecs economic aciviies is analyzed. Following wo secions are spared for analyzing basic characerisics of univariae MSAR and mulivariae MSVAR models. In he applicaion par of he sudy, Markov swiching mehod is uilized for esing he view ha changes in expecaions of economic agens, which are no caused by economic facors, lead o flucuaions in Turkish economy. In his conex, he possible nonlinear relaion beween Indusry Producion Index and Real Secor Confidence Index and ha beween Real Secor Confidence Index and Isanbul Sock Exchange are analyzed for he periods, 99:- 2009: and 989:0-2009: respecively. Resuls obained from hese applicaions reveal he imporance of changes in expecaions of economic agens, in oher words muliple equilibrium, as a possible explanaion of flucuaions in Turkish economy, for he periods menioned. Keywords: Non-lineariy, Asymmery, MS-VAR Model, Economic Flucuaions, Exogenous Uncerainiy. iv

5 ÖNSÖZ Bu çalışma süresince her konuda yardım ve birikimini benden esirgemeyen değerli ez danışmanım Prof.Dr. Melike BİLDİRİCİ YE göserdiği anlayış ve sabır için müeşekkirim. Hocam Prof.Dr. Işıl AKGÜL her zaman bilgi ve görüşleri ile çalışmanın her aşamasında önemli kakılarda bulunmuşur. Kendisine şükran borçluyum. Bilgi ve deneyimlerinde yaralandığım, hocam Doç.Dr. Hüseyin TAŞTAN a eşekkür ederim. Ayrıca aileme gösermiş oldukları anlayış ve sabır için müeşekkirim. İsanbul: Şuba 200 Ümi Bozoklu v

6 İÇİNDEKİLER Sayfa No TEZ ONAY SAYFASI ÖZ...iii ABSTRACT... iv ÖNSÖZ... v İÇİNDEKİLER... vi TABLOLAR LİSTESİ...viii ŞEKİLLER LİSTESİ... ix KISALTMALAR... x.giriş BEKLENTİLER VE KONJONKTÜREL DALGALANMA Bekleniler Kararsızlık ve Çoklu Denge Dışsal Belirsizlik ve İkisa Güneş Lekeleri Hayvansal Güdüler Konjonkürel Dalgalanma ve Asimeri MARKOV REJİM DEĞİŞİM MODELLERİNE İLİŞKİN TEORİK ÇERÇEVE Giriş Markov Zinciri Markov Zincirinin AR() Sunumu Markov Rejim Değişim Modeli Hamilon ın Markov Rejim Değişim Modeli Markov Rejim Değişim AR Süreci Durum Değişkeninin Süre Özelliği Rejimlerin Sınıflandırılması Konjonkür Dalgalarının Dönüm Nokalarının Tarihlendirilmesi Karma Dağılımlar Bayes Teoremi ve Rejim Çıkarımı Markov Değişim Modellerine Dayalı Asimeri Türleri ve Tesleri Asimeri Türleri Derinlik Asimerisi ve Tes Edilmesi Diklik Asimerisi ve Tes Edilmesi Keskinlik Asimerisi ve Tes Edilmesi MARKOV DEĞİŞİM VEKTÖR OTOREGRESİF MODELİ Giriş vi

7 4.2. MS-VAR Modellerine İlişkin Teorik Çerçeve Rejim Yaraım Süreci Veri Yaraım Süreci Rejim Kayma Fonksiyonu MS-VAR Sürecinin Sınıflandırılması Tahmin Süreci Bekleni Adımı Filreleme Düzleşirme Maksimizasyon Adımı Yakınsama Krieri Eki Tepki Analizi Ehrmann-Ellison-Valla nın Eki Tepki Yaklaşımı Krolzig in Eki Tepki Yaklaşımı UYGULAMA Giriş Veri Birim Kök Tesleri SUE, RKGE ve IMKB Endekslerine İlişkin Asimeri Uygulaması SÜE C-L Asimeri Tesi RKGE C-L Asimeri Tesi İMKB C-L Asimeri Tesi MS-VAR Modelleme Yaklaşımı SÜE ile RKGE İlişkisi RKGE ile İMKB İlişkisi SONUÇ KAYNAKÇA ÖZGEÇMİŞ vii

8 TABLOLAR LİSTESİ Sayfa No Tablo : Derinlik, Diklik ve Keskinliğin Tanımları Tablo 2 : MSVAR Model Türleri Tablo 3 : Birim Kök Tes Sonuçları Tablo 4 : SÜE Model Seçimi... 0 Tablo 5 : SUE ne İlişkin C-K Asimeri Tesi Sonuçları... 0 Tablo 6 : SUE ne İlişkin C-K Asimeri Tesi Sonuçları Tablo 7 : RKGE Model Seçimi Tablo 8 : RKGE ne İlişkin C-K Asimeri Tesi Sonuçları Tablo 9 : RKGE ne İlişkin C-K Asimeri Tesi Sonuçları Tablo 0: İMKB Model Seçimi Tablo : İMKB ye İlişkin C-K Asimeri Tesi Sonuçları Tablo 2: İMKB ye İlişkin C-K Asimeri Tesi Sonuçları Tablo 3: Log Olabilirlik ve Paramere Sayısı... Tablo 4: LR Tesi-Rejim Sayısı... Tablo 5: MSIA(3)-VAR(7) Modelinin Maksimum Olabilirlik Sonuçları... 3 Tablo 6: MSIA(3)-VAR(7) Modelinin Rejim Özellikleri... 4 Tablo 7: MSIA(3)-VAR(7) Modelinin Döngü Tarihleri... 6 Tablo 8: MSIA(3)-VAR(7) Modeline İlişkin Geçiş Olasılıkları Marisinin Özdeğerleri... 7 Tablo 9: MSIA(3)-VAR(7) Modeline İlişkin Tanılayıcı Tesler... 8 Tablo 20: Log Olabilirlik ve Paramere Sayısı... 2 Tablo 2: LR Tesi-Rejim Sayısı... 2 Tablo 22: MSIAH(3)-VAR(0) Modelinin Maksimum Olabilirlik Sonuçları Tablo 23: MSIAH(3)-VAR(0) Modelinin Rejim Özellikleri Tablo 24: MSIAH(3)-VAR(0) Modelinin Döngü Tarihleri Tablo 25: MSIAH(3)-VAR(0) Modeline İlişkin Geçiş Olasılıkları Marisinin Özdeğerleri Tablo 26: MSIAH(3)-VAR(0) Modeline İlişkin Tanılayıcı Tesler viii

9 ŞEKİLLER LİSTESİ Sayfa No Şekil : Markov Rejim Değişim MSMH-AR Modeli... 3 Şekil 2 : MSI ve MSM Süreci Şekil 3 : Bayes Teorisinin İşleyişi Şekil 4 : Derinlik Şekil 5 : Diklik... 5 Şekil 6 : Keskinlik ve Derinlik Şekil 7 : EM Algoriması Şekil 8 : Sanayi Üreim Endeksi Şekil 9 : Reel Kesim Güven Endeksi Şekil 0: İMKB Endeksi Şekil : MSIA(3)-VAR(7) Modelinin Düzleşirilmiş ve Filrelenmiş Rejim Olasılıkları... 4 Şekil 2: MSIA(3)-VAR(7) Modeline İlişkin Rejim Dinamikleri... 7 Şekil 3: MSIA(3)-VAR(7) Haa Terimlerinin İsaisiksel Karakerisikleri... 8 Şekil 4: MSIA(3)-VAR(7) Modelinin Haa Terimleri... 9 Şekil 5: MSIAH(3)-VAR(0) Modelinin Düzleşirilmiş ve Filrelenmiş Rejim Olasılıkları Şekil 6: MSIAH(3)-VAR(0) Modeline İlişkin Rejim Dinamiklerini Şekil 7: MSIA(3)-VAR(7) Haa Terimlerinin İsaisiksel Karakerisikleri Şekil 8: MSIAH(3)-VAR(0) Modelinin Haa Terimleri ix

10 KISALTMALAR AIC GSYİH HQIC IMKB MS MSI MSM MSVAR NBER RKGE SIC STAR SÜE TAR TCMB TÜİK : Akaike Bilgi Krieri : Gayri Safi Yuriçi Hasıla : Hannan-Quinn Bilgi Krieri : İsanbul Menkul Kıymeler Borsası Ulusal 00 Endeksi : Markov Değişim Modeli : Sabie Değişimi İçeren Markov Değişim Modeli : Oralamada Değişimi İçeren Markov Değişim Modeli : Markov Değişim VAR Modeli : Ulusal Ekonomik Araşırmalar Merkezi : Reel Kesim Güven Endeksi : Schwarz Bilgi Krieri : Yumuşak Geçişli Ooregresyon : Sanayi Üreim Endeksi : Eşik Ooregresyon : Türkiye Cumhuriye Merkez Bankası : Türkiye İsaisik Kurumu x

11 .GİRİŞ Son yıllarda ikisadi zaman serilerinin Box ve Jenkins (970) in sabi paramereli, doğrusal zaman serisi modelleme geleneğine bir alernaif olarak doğrusal olmayan şekilde modellenmesine giderek aran bir ilgi söz konusudur. Bu eğilimin önemli nedenlerinden birisi ikisadi zaman serilerine ilişkin rejim değişiminin, doğrusal olmayan modelleme yaklaşımı ile daha iyi açıklanabileceğine ilişkin ekonomerik uygulamalar neicesinde elde edilen kanılardır. Lieraürde pek çok doğrusal olmayan zaman serisi modeli bulunmakadır. Bu modeller arasındaki emel farklılık, rejimlerin veya durumların belirlenmesinde kullanılan durum değişkeninin gözlemlenebilen veya gözlemlenemez olması esasına dayanmakadır. Bu çalışmanın konusu olan Markov değişim modelleme yaklaşımında, zaman serisi olarak ifade edilen değişken gözlemlenebilmeke faka zaman serisinden elde edilen rejimin kendisi gözlemlenememekedir. Dolayısıyla rejimlere ilişkin bilgi kümesi olasılıksal olarak ifade edilmekedir. Doğrusal zaman serisi modelleme geleneğine alernaif pek çok doğrusal olmayan modelleme yaklaşımı bulunmakla beraber Hamilon ve Raj (200) arafından işare edildiği üzere, rejim değişikliklerinin deerminisik yapısal değişimler yerine Markov süreci gibi bir olasılıksal süreç şeklinde oraya konulması ile ilgili giderek büyüyen bir orak görüş söz konusudur Yukarıdaki açıklanan gelişmeler ışığında çalışmanın emel amacı, ikisadi emellerin rolünü inkar emeden ükeicilerin ve yaırımcıların geleceğe yönelik kendi kendini besleyen iyimser veya köümser beklenilerindeki dalgalanma ve akabinde oplam ekonomik faaliyelerdeki sürüklenmenin, Türkiye ekonomisi için incelenmek ve dolayısıyla söz konusu alandaki boşluğun doldurulmasına kakıda bulunmakır.

12 Dengenin çokluğunu içeren bu modeller ek dengeli sandar modellerin aksine, ikisadi birimlerin kendi kendini gerçekleşiren inanışlarındaki şokların veya yeniliklerin nasıl konjonkürel dalgalanmalar için bağımsız bir kaynak olabileceğine dair eorik bir gerekçe sunmakadır. Çoklu dengeli modellerde ikisadi emeller değişmese bile sadece ikisadi birimlerin beklenileri değişiğinde ekonomide bir dalgalanma yaşanabilmekedir. Dolayısıyla aynı ekonomik verilerle ekonomi hem iyi hem de köü dengeye doğru yönelebilir. Bu dengelerden hangisine ulaşılacağının emel belirleyicisi ekonomik birimlerin bekleyişleridir. Çoklu denge oramında bekleyişler nedeniyle gösergeler iyi ya da köü dengeye hızla kayabilir. Hızla köüleşen gösergeler hızla iyileşebilir. Bununla birlike bu alandaki çoğu araşırma, daha çok eorik ve nicelikseldir. Bu yüzden ükeicilerin ve üreicilerin beklenilerindeki değişikliklerin rolü için uygun deneysel bir es gelişirmek zordur. Çünkü bu değişikliklerin belirleyici fakörleri gözlemlenemez olmaya eğilimlidirler. Beklenilerdeki değişikliklerin gözlemlenemez doğası sebebiyle, çalışmada Hamilon (989) arafından gelişirilen ve ekonomerik uygulamalarda yaygın olarak kullanılan ve rejim değişim modeli olarak bilinen doğrusal olmayan bir Markov değişim modeli kullanılmışır. Burada kullanılan MSVAR modeli Hamilon ın (989, 990) Amerika Birleşik Devleleri konjonkür dalgaları analizi için gelişirdiği ilk modele dayanmakadır. Çalışmanın al bölümlerinin içeriği ise şu şekildedir: İkinci, üçüncü ve dördüncü bölümü eorik çerçeveyi anlaırken, beşinci bölüm MSVAR modelinin seçilmiş ikisadi değişkenler üzerinden Türkiye ekonomisi üzerine uygulanmasına ilişkindir. İkinci bölümünde, ekonomik faaliyelerin ikisadi emellerin yanı sıra aynı zamanda hayvansal güdü, güneş lekeleri, kendi kendini gerçekleşiren bekleniler ve piyasa psikolojisi gibi dışsal belirsizliken ekilenmesini ele almakadır. Bu ekileşimin nedeni ise ikisadi birimlerin bu ür emellere dayanmayan unsurların oplam ekonomik faaliyei ekilediğine inanmalarıdır. Bu bağlamda ikisadi emellerin, çıkıları am olarak belirlememesi söz konusu değildir. Çalışmanın üçüncü bölümünde ise, Hamilon (989) arafından gelişirilen ve rejim değişim veya Hamilon modeli olarak da isimlendirilen ek değişkenli Markov değişim modeli 2

13 ilgili lieraürden harekele incelenmişir. Bu bölümde doğrusal olmayan Markov değişim modeli incelenmekle beraber bu bağlamda öne çıkan kavramlar ise, Markov Zinciri, durum veya rejim değişkeni ve bu değişkenin süre özelliği, rejimlerin sınıflandırılması, karma dağılımlar, Bayes Teoremi ve asimeri ürleri ve esleridir. Dördüncü bölümde ek değişkenli Markov değişim modelini çok değişkenli hale geiren Krolzig(997) in yaklaşımı deaylı olarak incelenmişir. Bu bağlamda veri ve rejim yaraım süreci, ahmin süreci ve sürecin sınıflandırılması, eki-epki analizi gibi lieraürde sıklıkla bahsedilen kavramlar ele alınmışır. Çalışmanın beşinci bölümü olan uygulama bölümünde ise ikisadi birimlerin beklenilerindeki değişimlerin, konjonkürel dalgalanmaya neden olup olmadığı Türkiye ekonomisine ilişkin olarak es edilmekedir. Yabancı lieraürde doğrusal olmayan deerminisik veya sokasik modeller kullanılarak gerçekleşirilen konu ile ilgili çalışmalar bulunmakla beraber, söz konusu alanda Türkiye ekonomisine ilişkin olarak ikisadi birimlerin beklenilerinin önemini doğrusal olmayan modelleme yaklaşımı kullanarak es emeye yönelik bir çalışma arafımızca bilinmemekedir. Bu bağlamda çalışmada SÜE, RKGE ve İMKB şeklindeki reel ve finansal sekör değişkenlerini birlike kullanarak, ikisadi birimlerin beklenilerin ekonomi üzerindeki ekisinin incelenmesine ilaveen yönem olarak MSVAR modelleme yaklaşımının kullanılacak olması ve söz konusu değişkenler için gerçekleşirilecek asimeri eslerinin uygulanma neicesinde elde edilecek sonuçlar çalışmanın Türkçe lieraüre olan emel kakısını oluşurmakadır. Dolayısıyla çalışmanın konusu ikisadi birimlerin beklenilerinin ekonomi üzerinde ekili olduğu ve bu ekinin analizinin doğrusal olmayan yönemlerle daha iyi oraya konulacağı şeklindedir. Bu bağlamda 99:0-2009: periyodu için Sanayi Üreim Endeksi (SÜE) ve Reel Kesim Güven Endeksi (RKGE) kullanılarak bir MSIA(3)-VAR(7) modeli, daha sonra 989:0 2009: periyodunu kapsayan Reel Kesim Güven Endeksi (RKGE) ile İsanbul Menkul Kıymeler Borsası Ulusal 00 Endeksi (IMKB) serilerine ilişkin olarak MSIAH(3)-VAR(0) modeli EM algoriması ile ahmin edilmişir. 3

14 2. BEKLENTİLER VE KONJONKTÜREL DALGALANMA 2.. Bekleniler İkisadi birimler arafından ileriye yönelik alınan kararlar ve bu ikisadi birimlerin kararlarının şekillenmesinde önemli rol oynayan bekleniler, ikisa ve doğal bilimler arasındaki emel farkı oluşurur (Evans ve Honkapohja, 200). Bekleniler üm ikisadi yaklaşımlarda, çarpıcı bir şekilde, farklı bir vurgu ile önemli bir rol oynar. 950 li ve 960 lı yıllardan iibaren bekleniler; ükeim, yaırım, enflasyon oranı, faiz oranı, döviz kuru ve para alebi gibi, makro ikisadın birçok her alanına girmişir. Rasyonel bekleniler hipoezinin ikisaa kullanımına kadar, Keynes de dahil olmak üzere, ikisa lieraüründe ikisadi ajanların beklenileri ile ikisadi çıkılar arasındaki ilişkiyi am olarak açıklayan bir model gelişirilememişir. Bu ürden yapay ekonomilerin gelişirilmesi, Keynes in saik makroekonomik dengesizlik modelinin, Debreu (959) nun dinamik genel denge modelleri ile yer değişirdiği, rasyonel bekleniler yaklaşımının ekonomiye uyarlanması ile olmuşur (Farmer, 2008). 950 li yıllarda kullanılan adapif beklenilerin 2 makroekonomik modellerde kullanımı son derece mekanik olmuşken, daha sonra makro ikisaa beklenilerin ele alınış biçiminde bir devrim gerçekleşmiş Muh (96), Lucas ve Rapping (969), Keynesci yaklaşımda bekleniler ikisadi süreçe ekili olmaka, ancak bu bekleniler, ikisadi sisemin diğer unsurlarından bağımsız olarak oluşmakadır. Bekleniler, sisemin girdilerinden bir anesidir ve beklenilerin geri besleme (feed-back) ekileri dikkae alınmamakadır. Dolayısıyla dışsal (egzojen) bekleniler söz konusudur (Paya, 2007, 354). 2 Adapif bekleniler Türkçe lieraürde uyarlayıcı bekleniler olarak da ifade edilmekedir. Adapif bekleniler, ikisadi birimlerin geçmişeki ecrübelerine dayanarak, gelecek hakkında yapıkları ahminleri içermeke ve ecrübelerin ahminlere yansıması ise belli bir gecikmeyle gerçekleşmekedir. Beklenilerin gerçeklere uyumundaki hız farkı, adapif bekleniler ile rasyonel bekleniler arasındaki emel farklılıklardan bir anesidir. Adapif bekleniler yaklaşımında bekleniler, sisemin içerisinden kaynaklandığından içsel (endojen) bir özellik sergilemekedir. 4

15 ile Lucas (972,973) ın çalışmalarından sonra gelişirilen rasyonel bekleniler 3 makro ikisaa emel yaklaşım olmuşur. ise Beklenilerde gerçekleşirilen bu devrim, belirsizlik alında genel denge eorisi kapsamında, varsayım olarak ikisadi ajanların üm gelecek mümkün durumlarda geçerli olacak Arrow-Debreu (954) fiyalarını bildiği anlamına gelmekedir. Rasyonel beklenileri içeren emiz piyasalar yaklaşımı, makro ikisada rasyonel bekleniler yaklaşımı olarak bilinir ve araşırma programı olarak Arrow Debreu (954) nün yaklaşımı benimsenmişir (Farmer, 2002). Lucas (972,973) konjonkür dalgasını parasal bir olgu olarak ele almışken, parasal modeller yerlerini daha sonra, Kydland ve Presco (982) ile Long ve Plosser (983) in reel konjonkür dalgası modellerine bırakmışlardır. Bu makroekonomik eoriler, lieraürde dinamik sokasik genel denge modelleri 4 olarak da anılmakadırlar Kararsızlık ve Çoklu Denge Bugün makro ikisa, Keynes in saik makro dengesizlik modellerinin yerine, dinamik genel denge eorisine dayalıdır. Saik genel denge modellerinin aksine dinamik genel denge modellerinde, ekonomilerde kararsızlığın (indeerminency) ve sürekli durağan rasyonel bekleni (coninuum of saionary raional expecaions) dengesinin olabileceği bilinir (Benhabib ve Farmer,999). Dinamik genel denge eorisi üzerinden konjonkür dalgalarının olası bir açıklaması olarak güneş lekeleri dengesi ele alınıyorsa, Benhabib (998) arafından ifade 3 Rasyonel bekleniler hipoezine ilişkin yorumlardan bir anesi, ilgili modele ilişkin haa eriminin beklenen değerinin sıfıra eşi olduğu ve normal dağılım göserdiği şeklindedir. Dolayısıyla, piyasaların büün olarak aynı haayı yapmayacakları öngörülür. 4 Bu dinamik sokasik genel denge modelleri; piyasaların am olduğu bir ekonomide ükeim, yaırım ve isihdam dizilerini seçen sonlu sayıda ajanın (genelde bir ajanın) olduğu örneklerle sınırlıydı. Dinamik sokasik genel denge modellerin kullanımı iki yol izlemişir. Birincisi, sonsuz ufuklu model yaklaşımını akip ederek üm kararların, her biri şimdiki ve gelecekeki hane halkı için karar alan sonsuz ömürlü ve sınırlı sayıdaki hane halkı arafından alındığını varsaymakadır. Bu yaklaşım, geçmişi Ramsey (928), Cass (965) ve Koopmans (965) a kadar giden reel konjonkür dalgaları modelini içermekedir. Diğer yaklaşım, örüşen kuşaklar yaklaşımıdır. Burada, ajan seinin sonsuz olduğu ve her bir ajanın sonlu sayıda bir periyo yaşadığı varsayılır. Bu model ilk defa Allais (948) arafından Fransızca yazılmış, daha sonra Samuelson (958) arafından İngilizce olarak liaraüre anıılmışır (Farmer,2008). 5

16 edildiği üzere kararsızlık göz ardı edilemez Bu bağlamda dengenin ekliğini içeren sandar genel denge modellerine karşı olarak kararsızlığı ve çoklu dengeyi içeren dinamik genel denge modelleri, ikisadi ajanların kendi kendini gerçekleşiren inanışlarındaki (self-fulfilling beliefs) şokların veya yeniliklerin (innovaions) nasıl konjonkürel dalgalanmaların kaynağı olabileceğine dair eorik bir gerekçe sağlamaya çalışır (Chauve ve Guo, 2003). Bir başka ifadeyle inançların, konjonkürel dalgalanmadaki rolüne dair eorik bir gerekçe oraya koymaya çalışır. Kararsızlık (indeerminacy) 5, genel denge modellerinde dengenin bir özelliğini dikkae almakadır. Buna göre dinamik modellerde kararsızlık ile kasedilen, kararsızlık halinde birbirine çok yakın sonsuz sayıda dengenin oluşabileceğidir. Yani bir denge ona yakın bir başka denge varsa kararsızdır. Dolayısıyla kararsızlık, mikar ve fiyalara göre birden çok dengenin varlığını göserir (Benhabib ve Farmer, 999; Lubik ve Schorfheide, 2003). Kararsız dengenin varlığı ile yapısal nedenlere dayanmayan dışsal şoklar 6 anımlanabilir. Bu bağlamda, kararsızlıkla yakından ilgili bir fikirde dışsal belirsizlik olarak ifade edilen güneş lekeleri (sunspos) ya da hayvansal güdüler (animal spiris) hipoezleridir (genel denge modellerinde amamen dışsal inanç şoklarının bile denge dağılımını ekileyebileceği görüşü) (Benhabib ve Farmer, 999). Dolayısıyla Farmer (2002) arafından işare edildiği üzere kararsız dengelere veya durumlara sahip modellerde, güneş lekesi veya hayvansal güdü dengelerinin örnekleri oluşurulabilir. Bu bağlamda kararsızlık ve dışsal belirsizlik birbiriyle ilişkilidir ve kararsız durumlara sahip modeller, güneş lekelerinin veya hayvansal güdülerin önemli olduğu ekonomilere örnek olarak oraya çıkmakadır. 5 Kararsız denge kullanılarak pek çok ikisadi konu açıklanmaya çalışılmakadır. Lieraürde kararsızlığa, genel olarak, üç açıdan yaklaşılmakadır. Bunlardan birincisi, parasal akarım mekanizmasının, özellikle de paranın yapışkanlığının açıklanmaya çalışılmasıdır. İkincisi ise, büyüme modellerinde aynı yapısal özelliklere ve gelire sahip ülkelerin neden asarruf oranlarının farklılaşığı ve büyüme sınırlarının farklı olmasının nedenlerini açıklanmaya çalışılmakadır. Üçüncüsü ise, konjonkür dalgalarının açıklanmaya çalışılmasıdır (Benhabib ve Farmer, 999). 6 Rasyonel bekleniler modellerinde, inançlardaki dışsal değişimler iki farklı yolla emsil edilebilmekedir. Buna göre dışsal belirsizlik nedeniyle ikisadi ajanların inançlarındaki dışsal değişimler güneş lekesi şoku (sunspo shock), geleceke emel şokların gerçekleşmesine ilişkin inançlarındaki dışsal değişim ise haber şoku (news shock) olarak ifade edilmekedir (Karnizova, 2007). 6

17 Kararsız denge modelleri, pek çok denge halini bünyesinde barındırır. Güneş lekeleri dengeside bir genel denge modelinde çoklu dengelerden rassal bir seçimle kurabilir. Dolayısıyla kararsız denge modelleri, güneş lekesi dengesi varlığı için verilebilecek iyi örneklerdir. Geçmişe dinamik bir modelde dengenin kararsızlığı ve çokluğu eorinin zayıflığının bir gösergesi sayılır ve isenmezken 7 bugün, geçmişen farklı olarak makroekonomik verileri ve/veya olguları anlamada bu kavramlara önem verilmeye başlanmışır. Bununla beraber Driskill (2006,72) arafından belirildiği üzere ikisaçılar, rasyonel bekleni modellerinde çoklu dengeye ilişkin farklı görüşlere sahipirler. Bazıları için çoklu dengenin varlığı gerçeğin ek yansımasıdır ve dolayısıyla da pek çok ikisadi olgunun olası bir açıklamasıdır. Karşı yaklaşımda ise emelde bir denge üzerine odaklanmanın gerekliliği ve sebepleri ele alınmaka, ikisadi ajanların çoklu denge oramında inançlarını bir denge varmış gibi ayarlayıp ayarlayamadıkları üzerinde durulmakadır. Cooper ve John (988) çoklu dengeyi, ekonominin rejim değişimi sergilemesinin sebebi olarak ifade ederlerken, Maheny (995) çoklu dengeye sahip dinamik genel denge modellerinin hüküme poliikalarının rolünün değerlendirilmesi ve makro ikisadi olguların anlaşılması açısından yararlı olduğunu ileri sürmüşür. Yine Maheny (999) arafından dengenin lokal olarak ek olmaması durumunda, emellere dayanmayan belirsizliğin, yani güneş lekelerinin ve hayvansal güdülerin, ikisadi ajanların beklenilerini ekileyebileceği belirilmişir. Chauve ve Guo (2003) ise çoklu dengeyi içeren makroekonomik modellerin, ükeicilerin ve yaırımcıların ekonominin durumu hakkındaki algılamalarının konjonkürel dalgalanmaların açıklanmasında önemli unsurlar olabileceğini ifade emişlerdir. Bu bağlamda çoklu denge kavramı güneş lekeleri veya hayvansal güdüler gibi, dışsal belirsizlikle yakından ilişkilidir. Cass ve Shell in 982 makalesinde sunulan güneş lekeleri çoklu dengenin olduğu bir ekonomi oluşurmaya dayandırılmışır. 7 Rasyonel beklenileri içeren çoklu denge modellerinin problemli olmasının nedenlerinden biri bu ür modellerin insanların inançlarını nasıl koordine eiklerine dair bir akım spesifikasyonları gerekirmesidir. Dolayısıyla çoklu dengenin varlığı durumunda ikisadi birimler arasındaki koordinasyon problemi sadece ikisadi emellere aıfa bulunularak çözülemez (Driskill, 2006, 7; Gil, 2009, 2). 7

18 Hamilon ve Raj (200) arafından açıklandığı üzere çoklu denge yaklaşımı, diğer ajanların seçimlerini ve diğer ajanlara karşı olan durumunu veri alarak, ajanın bazı değişkenlerin değerlerini seçiği bir emsili ajan çerçevesini kullanmakadır. Temsili ajanın reaksiyon fonksiyonu doğrusal değilse o zaman çoklu denge durumu söz konusudur. Çoklu dengenin varlığı durumunda ajanın reaksiyon fonksiyonunun eğiminin değeri birden büyük olmalıdır. Bu yapıda bazı dengeler isikrarlı (sable) iken diğerleri isikrarsız (unsable) olabilecekir. Driskill (2006) arafından belirildiği üzere, ek (unique) bir dengenin seçilmesinde en sık kullanılan krier 8 isikrarlılık (sabiliy) krieridir. İsikrarlılık ile rassal bir akım başlangıç koşulları alında, modelin değişkenlerinin zaman içinde bir durağan duruma yakınsaması kasedilir. Bir çok modelde bu krier büün dengelerin elenerek bir kararlı dengeye ulaşılmasını sağlamaka, ancak bu krieri ekisiz kılan iki durum söz konusu olabilmekedir. Bunlardan birincisi, bazı modellerde çoklu dengenin söz konusu olmasıdır. Dolayısıyla isikrarlılık krieri dengenin ekliğini sağlayamamakadır. İkincisi ise, çoklu dengede dengelerin hiç birisinin isikrarlı olmamasıdır. Benhabib (998) arafından işare edildiği üzere dinamik modellerde kararsızlık, bir ür koordinasyon başarısızlığı olarak oraya çıkar. Diğer bir ifadeyle, çoklu dengeli bir model bazen koordinasyon başarısızlığı modeli olarak da anılmakadır. Hamilon ve Raj (200) arafından ifade edildiği üzere konjonkür dalgaları, çoklu denge üreen koordinasyon başarısızlığı modellerinde çoklu dengeler arasındaki harekelerden dolayı oraya çıkarken, geleneksel Keynesyen ve reel konjonkür dalgası modellerinde bir ür piyasa aksaklığı ve/veya reel şoklardan dolayı oraya çıkmakadır. Kararsızlık için gerekli olan mekanizma örneğin, bir dengeden başlayarak ikisadi ajanların bir kısmının varlığın geiri oranı hakkında iyimser düşünmeye başladığını ve söz konusu varlığa daha fazla yaırım yapmaya karar verdikleri varsayılırsa, eğer ekonomide yeerli derecede güçlü sraejik amamlayıcılık varsa, o zaman diğer ajanların da bu varlık üzerindeki yaırımlarını arırmaları durumunda varlığın geiri 8 Driskill (2006,73-75) de diğer krierler Wallace Krieri, McCallum Krieri ve e-isikrar Krieri olarak verilmişir.kısmi denge analizi bağlamında dengenin varlığı, ekliği ve isikrarı ile ilgili olarak Kousoyiannis (997) ile Hendersen ve Quan (998) e başvurulabilir. Ayrıca, konuyla ilgili lieraürdeki önemli makalelerin yer aldığı bir derleme çalışma için Walker (2000) a bakılabilir. 8

19 oranı arması ve böylece daha yüksek bir başlangıç yaırımı oluşmasıdır. 9 Sonuç olarak yüksek oranlı geiri beklenisi geçerlilik kazanmış olur. Bu da sonuça ekonomik emellerde herhangi bir değişiklik olmadan yaırımda bir arışa neden olur. Sonsuz sayıda denge paikası oluşurmak için bu argüman ekrarlanabilir. Sonuç olarak orijinal dengenin belirsiz olduğu söylenir. Ayrıca gelir ekisi, eksik piyasa kaılımı, dışsal aran geiri, monopolcü rekabe gibi dinamik genel denge modellerinde çoklu denge oluşurabilecek pek çok mekanizma bulunmakadır (Chauve ve Guo, 2003; Benhabib, 998). Bu modellerin bir diğer anlamı ikisadi emellerin çıkıları am olarak belirlememesidir. Bunun nedeni Cass ve Shell (982) arafından ifade edildiği üzere ekonomik faaliyelerin aynı zamanda hayvansal güdü, güneş lekeleri, kendi kendini gerçekleşiren bekleniler ve piyasa psikolojisi gibi dışsal belirsizliken 0 (exrinsic uncerainiy) ekilenmesidir. Bunun olmasının nedeni ise ikisadi ajanların bu ür emellere dayanmayan unsurların oplam ekonomik faaliyei ekilediklerine inanmalarıdır Dışsal Belirsizlik Güneş Lekeleri İkisa lieraüründe Güneş Lekeleri görüşü, bugün kullanılan şeklinden farklı olarak, konjonkürel dalgalanmayı gerçek güneş lekeleri dalgaları ile ilişkilendiren W.S.Jevons (884) arafından oraya aılmışır. Jevons (884) güneş lekelerindeki değişimlerin, güneşin yaydığı enerjiyi değişirerek arımsal ürün verimliliğini ekilediğini ve bunun sonucunda da arımsal ürünlerin fiyaının belirlediğini ileri 9 Sraejik amamlayıcılık bir ajanın opimal eylemlerinin diğer ajanların eylemleri ile poziif ilişkili olduğu anlamına gelmekedir. Ayrıca, Diebold ve Rudebusch (999) arafından işare edildiği üzere yayılma (spillovers), yani diğerlerinin sraejilerinin ikisadi ajanın ödülünü veya cezasını (payoff) ekilemesi, ve sraejik amamlayıcılık çoklu denge üreebilirler. Yayılma ve sraejik amamlayıcılık özelliği üzerinden, koordinasyon mekanizması olmayan çoklu dengelerin varlığı için Cooper ve John (988) e bakılabilir. 0 İfade edilen kavramların hepsi ercihler, üreim ve diğer ikisadi emellerle ilişkisi olmayan belirsizliğin varlığına işare emekedir; ancak bunlar yine de yalnızca bireysel fikirler üzerindeki ekileri ile dengeyi ekilemekedir. Ayrıca dışsal belirsizlik, piyasaların am olduğu (complee markes) saik Arrow-Debreu ekonomisinde önemli değildir. Dışsal belirsizliğin rol oynamadığı denge dağıımları Pareo opimaldirler. 9

20 sürmüşür. Tarım ürünlerinin fiyaındaki değişimler ise icari krizlere yol açmaka olup bu bağlamda Jevons ve çağdaşları, güneş lekelerini ürün üzerindeki ekileri aracılığıyla ekonomiyi ekileyen ekonomik emeller olarak görmüşlerdir. Jevons (884) icari krizler arasındaki oralama sürenin 0.44 yıl olduğunu ve güneş lekesi akiviesi periyoları arasındaki sürenin de 0.45 yıl olduğunu gözlemlemiş ve bunun sonucunda; olasılıklar eorisine göre sonuçların bu yakın rassalığını değerlendirirsek, aynı oralama periyoa çok yakın bir şekilde değişen iki periyodik olgunun sebep ve eki olarak bağlanılı olma olasılığının yüksek olduğu oraya çıkar şeklinde bir görüş oraya koymuşur (Arnold 2002,27). Jevons (884) un güneş lekeleri yaklaşımı, ikisa lieraüründe konjonkür dalgalarını ampirik olarak ele alan ilk çalışmadır. Güneş lekeleri veya güneş lekeleri dengesi görüşü bugün ikisa lieraüründe genel olarak kullanıldığı anlamıyla ise Cass ve Shell arafından anıılmışır (Shell (977, 987) ve Cass ve Shell (980, 982, 989)). Bu lieraürde güneş lekeleri, ikisadi ajanların kendi kararlarını koordine ederken dayandıkları dışsal rassal bir değişken veya araç için kullanılmakadır. Bu bağlamda, Cass ve Shell in güneş lekeleri yaklaşımı amamen dışsal belirsizliği emsil emekedir. Dışsal belirsizliğin ekileri genelde sosyal bilimcilerin özelde de ikisaçıları uzun bir süredir ilgisini çekmekedir. İkisadi emeller ile bir ilişkisi olmaksızın sadece raslanısallık mı ikisadi ajanların beklenilerinin koordinasyonuna hizme emekedir? sorusunu cevaplamaya yönelik çalışmalar, ikisaa güneş lekelerine ilişkin oldukça geniş bir lieraürün oluşmasına neden olmuşur (Duffy ve Fisher, 2005). Bununla beraber güneş lekesi değişkenlerinin belirlenmesi ve diğer emellerin ekilerinden izole edilmesi önemli bir problem olarak oraya çıkmakadır. Abraham (2006) arafından ifade edildiği gibi güneş lekesi lieraürü, güneş lekelerinin kendisine dair bir açıklama sunmamakadır. Bununla beraber güneş lekelerinin ikisadi oramı belirsiz kıldığı açıkır. Yani, ikisaa fiyaların rassallığın kaynağı dış belirsizlikir. Dolayısıyla fiyaların rassallığı ikisadi ajanların güneş lekesi olaylarıyla ilgili inanışlarının bir sonucudur. Bu bağlamda güneş lekesi dengesi, dış olaylarla am bir korelasyon içindeki rasyonel bekleni Dışsal belirsizliğin önemli rol oynadığı genel denge fikri (Pressco ve Shell, 2002). Lieraürde güneş lekesi dengesine ilişkin anlaşılır bir sunum için bakınız Sen (990, ). 0

21 dengesidir ve kişilerin gelecekeki fiyalara dair sübjekif inanışları sonradan doğrulandığında güneş lekesi dengesi var olmuş olmalıdır. Buradaki emel unsur ikisadi ajanların sübjekif inanışlara dayanan bekleniler oluşurması değil, bu inanışların kendilerini gerçekleşirmesidir. Piyasa çıkılarında (işsizlik oranı, fiya düzeyi, hisse senedi piyasası fiyaları, faiz oranları ve döviz kuru vb.) meydana gelen dalgalanma ve buna dair neler yapılabileceği yada yapılması gerekiği makro ekonomi açısından önemli bir konudur. Bu bağlamda Benhabib (998) arafından ifade edildiği üzere, ekonomide ve dolayısıyla konjonkür dalgalarında görülen aşırı dalgalanmanın olası bir açıklaması güneş lekeleri arafından sunulmakadır. Dolayısıyla Shell (2007) arafından da ifade edildiği üzere, güneş lekelerine ilişkin modeller, aşırı dalgalanmanın açıklamasını sunan am rasyonel bekleni genel denge modelleridir (complee raional-expecaions general equilibrium models). Güneş lekesi yaklaşımı, ekonomilerin aşırı dalgalanma üreiği ve üreebileceği ile ilgili yeni bir fikir olmamakla beraber, ikisadi ajanların am olarak rasyonel olduklarında bile ekonomide aşırı dalgalanmaya izin veren ve bu bağlamda ekonomide gözlemlenen aşırı dalgalanmanın modellenmesine olanak sağlayan ilk genel denge modelidir. Güneş lekeleri düşüncesinin yada ekonomide gözlemlenen aşırı dalgalanmanın arkasında Shell (989), Cass ve Shell (982), Arnold (2002) ve Farmer (2002), arafından işare edildiği üzere iki önemli ayrım vardır. Bunlardan birincisi içsel ve dışsal belirsizlik arasındaki ayrımdır. Bu ayrıma göre ekonominin emellerine ilişkin belirsizlik içsel belirsiz 2 olarak anımlanır. Bir başka ifadeyle içsel belirsizlik, ekonominin emellerini ekileyen herhangi bir rassal değişken veya araçır. Ekonomide çıkılarda gözlemlenen dalgalanmanın ek olası kaynağı içsel belirsizlik değildir. Ayrıca ekonominin emellerinin bu rassal değişkenden veya olgudan ekilememesi durumunda ise dışsal belirsizlik söz konusudur. Örneğin mümkün iki durum varsa ve birinci durum eknolojinin diğer durumdan daha verimli olmasından dolayı diğer durumdan farklılaşıyorsa, bu durum içsel 2 Shell (989) arafından konu ile ilgili olarak verilen bir örnek ise hava durumu ile ilgilidir. Buna göre, yağış mikarındaki rassallık, üreim veriminde rassallığa yol açarken, bunun karşılığındaysa arımsal üreimde ve fiyalarda bir esadüfiliğe yol açar. Dolayısıyla yağış mikarı ekonomik emelleri ekilediğinden bunun bir içsel değişken olduğu belirilmekedir. Bu nedenle, yağış mikarındaki belirsizlik de bir içsel belirsizliğe örnek eşkil eder.

22 belirsizlik olarak isimlendirilir. Buna karşılık iki durum eğer kullandıkları para birimi bakımından farklılaşıyorlarsa ise bu durum dışsal belirsizlik 3 olarak isimlendirilir. Shell (987,989) arafından ifade edildiği üzere kaynakların dağıımı bu ür bir aracın çıkısına bağlıysa, o zaman dağıım bir güneş lekesi dağıımıdır ve dolayısıyla güneş lekesinin önemli olduğunu söylenir. Güneş lekeleri akiviesinin ekonomik emelleri ekilemesi içsel belirsizliği ifade ederken, güneş lekeleri emeller üzerinde yalnızca düşük bir ekiye sahipken ekonomik çıkılar üzerinde ciddi bir ekiye sahipse, güneş lekelerinin ekonomide emeller üzerindeki ekilerinin öesinde bir rol oynaması gerekiği düşünülür. Bu durumda, emeller üzerindeki güneş akiviesinin ekileri azaldıkça Jevon dengesi, Cass-Shell dengesi haline dönüşür. İkinci ayrım ise kaılımın am olduğu ekonomiler ile kaılımın am olmadığı ekonomiler arasındadır. Tam olmayan kaılım, 4 ikisadi ajanların amamının menkul kıyme piyasalarına kaılamaması, am olmayan piyasalar ise finansal araçlar seinin karşı üm olası mümkün durumlar boyunca refahı ransfer emek için yeerli çeşililiğe sahip olmamasıdır. Bu bağlamda piyasalar ve kaılım amsa, ekonomi sandar bir Arrow-Debreu değişim ekonomisi ile aynıdır ve bu durumda üm dengeler Pareo opimaldir. Buna karşılık, güneş lekesi dengesi ise Pareo opimal değildir 5 ; çünkü risken kaçınan ikisadi ajanlar rassal bir dağıımdan ziyade güvenli bir dağıımı ercih edeceklerdir. Örneğin, sigora piyasaları ve hepsi de bu piyasalara kaılabilen ve risken hoşlanmayan ajanların oluşurduğu am bir see sahip bir ekonomide güneş lekelerinin bir önemi olmayacakır. 3 Temel paramereler rassal olmasa bile ekonomik çıkılar rassal olabilir. Bunun nedeni, ekonominin birbirlerinin avrı hakkında emin olmayan bireysel ikisadi ajanlardan oluşan sosyal bir sisem olmasından kaynaklanmakadır. Buna göre aksiyomlarını opimize eme girişimindeki her bir ajan, diğer ajanın aksiyonlarını öngörmeye çalışmalıdır (X,Y nin sraejisini öngörürken, Y nin diğerlerinin öngörülerini, X in kendisininki de dahil, öngörmesini de öngörmelidir. Bir girişimci müşerilerinin ve rakiplerinin harekeleri konusunda emin değildir ve örneğin enflasyon oranı yada faiz oranı konusunda emin olamamakadır. Aynı şekilde diğerleri de onun harekelerinden emin değillerdir. Bu sürecin, emellerin sokasik olmadığı durumda bile çıkılarda belirsizlik üremesi doğaldır. Bu ürden bir belirsizlik, piyasa belirsizliği olarak adlandırılır. Bu belirsizlik ya piyasa ekonomisi arafından yada her bir piyasa kaılımcısının planlarını koordine eme aracı olarak ekonominin dışından benimsenmekedir. Piyasa belirsizliği, emeller boyunca yada üzerinden akarılmaz (Shell, 989). 4 Örüşen kuşaklar modelinde, ikinci kuşak hane halkı kendileri doğmadan önce açılmış olan sigora piyasasına kaılamazlar ise Cass ve Shell bu duruma am olmayan kaılım olarak anımlamakadır. 5 İlgili lieraürde pareo opimal ahsislerin garani olmadığı her bir model sınıfında, güneş lekesinin bir örneğinin bulunabilmesi Philadelphia Pholk eoremi olarak isimlendirilmekedir (Shell, 989). 2

23 Cass ve Shell in çalışmalarındaki emel fikir, ercihler ve donanımlar mevcu karşı durumlar boyunca aynı iken, bir değişim ekonomisinde, dağılımların en azından bir hane halkı için farklı olduğu bir dengenin olup olmadığı üzerinedir. Böyle bir dengenin mevcu olması durumunda güneş lekelerinin önemli olduğu söylenir (Farmer, 2002). Bu bağlamda Benhabib ve Farmer (999, ) arafından ifade edildiği üzere, güneş lekeleri dengesinde benzer emellere sahip durumların nasıl çok farklı dağılımlara sahip olabilecekleri, yani ercihler, donanım ve eknoloji aynı iken ükeim ve/veya üreimin çok farklı gerçekleşebileceği açıklanmaya çalışılmakadır. Ayrıca güneş lekeleri, am piyasalarda sonlu genel denge modellerinin varlığında oluşamaz. Arrow Debreu yapısından harekee oluşurulan örneklere göre güneş lekeleri varlığını kapsayan modellerden birincisi; sigora piyasalarında am kaılımın olmamasıdır. İkincisi, işlem maliyei veya asimerik bilgi nedeniyle oluşan eksik piyasaların varlığıdır. Üçüncüsü, eknoloji nedeniyle ölçeğe göre aran geiridir. Dördüncüsü piyasa kusurlarıdır. Beşincisi ise, paranın değişim aracı (medium of exchange) olarak kullanılmasıdır. 6 Shell (2007) arafından ifade edildiği üzere güneş lekesi dengesi yaklaşımı, rasyonel bekleni dengesi kavramının genişleilmiş bir halidir. Rasyonel bekleni dengeleri güneş lekeleri eklendiğinde her zaman kararlı değillerdir: denge sei, güneş lekeleri arafından değişirilirler ve güneş lekesi mekanizmasının kendisine dayanmakadır. Güneş lekesi dengesi modelleri, ekonomik emeller üzerinde sadece küçük ekilere sahip değişkenlerin nasıl ekonomik çıkılar üzerinde büyük ekilere sahip olabileceğini gösermekedir. Dışsal inanışların (exraneous beliefs) ekonomik faaliyei ekileyebileceği düşüncesi ile ilgili olarak söz konusu lieraürde iki önemli yaklaşım söz konusudur (Farmer, 2002,2008). Birinci yaklaşım, Cass ve Shell in bahsedilen çalışmaları 7 üzerine kurulmuş olup genel denge eorisinin mikro ikisa bölümünde önemli bir yere sahipir. İkinci yaklaşım ise, Azariadis (98) in çalışmasından oraya çıkmış ve makro ekonomiye güneş lekesi düşüncesi uygulanmakadır. Azariadis (98), makroekonomik bir modelde güneş lekelerini, dengelerin varlığını gösermek ve 6 Güneş lekelerinin dengesinin kaynaklarına ilişkin olarak bakınız Cass ve Shell (989). 7 İlk güneş lekesi modeli, Shell (977) in örüşen kuşaklar modelidir. 3

24 güneş lekelerinin makro ekonomik ekilerini analiz emek için parasal örüşen kuşaklar modelinde kullanmışır. Diğer bir önemli çalışma ise Azariadis ve Guesnerie (986) arafından gerçekleşirilmiş olup, güneş lekesi döngüleri ile deerminisik döngüler arasında, inançların önemli olabileceği anlamında bir bağlanı olabileceğini göserilmek isenmişir. Güneş lekeleri eorine ilişkin olarak geirilen eleşiriler ise üç emel başlık alında oplanmakadır. (Woodford 987 den akaran Arnold, 2002, 3-32). Birincisi, çoklu dengelere dayanması sebebi ile güneş lekesi eorileri kesin öngörü sunmamasıdır. Dolayısıyla, poliika ekilerinin ölçümlerini öngörmek imkansızlaşmakadır. Bunun nedeni ise, karşılaşırmalı isaisik uygulamalarının çoklu dengelerin varlığında anlamsızlaşmasıdır. İkincisi ise, dışsal belirsizliğin sayısız kaynağının bulunmasından kaynaklanmakadır. Bu yüzden, ikisadi ajanların beklenilerini koordine eden belirli rassal bir olay üzerinde anlaşmaları arışmaya açıkır. Üçüncüsü ise güneş lekesinin, piyasa kusuru üründen bazı şeyleri varsaymasıdır. Örneğin Balasko (984) güneş lekesi dengelerinin, piyasaların am olması durumunda Azariadis (98) in modelinde var olamayacağını gösermişir. Bu sebeple güneş lekesi dengesinin varlığı, piyasa am olmama halinin belirli bir biçimini gerekirmekedir Hayvansal Güdüler Hayvansal güdüler (animal spiris) hipoezi, oplam ekonomik faaliyelerin yaırımcıların geleceğe yönelik, kısmen iyimser veya köümser beklenilerindeki dalgalanma arafından sürüklendiği fikrini yakalamak için kullanan J.M.Keynes (936) ile yakından ilişkilidir. Ekonomideki yaırım seviyesinde meydana gelen dalgalanma, Keynes ve pek çok Keynesyen ikisaçı için, kısmen piyasa psikolojisine veya kapialislerin hayvansal güdüsüne veya daha genel olarak dışsal belirsizliğe dayalıdır (Cass ve Shell, 982,93). Bu bağlamda, Keynes (936,6-62) arafından ifade edildiği üzere, 8 Lieraürde bu eleşiriye verilen cevap ise, piyasa kusurlarının yokluğu durumunda güneş lekelerinin önemsiz olacağı argümanı, eorideki ciddi bir sorundur buna karşılık praike küçük bir öneme sahipir. Bunun nedeni ise, gerçeke çok sayıda piyasa kusuru bulunmasıdır. 4

25 Spekülasyon nedeniyle olan isikrarsızlıkan uzak olsak bile, poziif akivielerimizin büyük bir bölümünün maemaiksel bir bekleniden ziyade iser ahlaki, iser hedonisik veya iserse de ekonomik olsun sponane iyimserliğe dayanan insan doğasının karakerinden dolayı isikrarsızlık mevcuur. Muhemelen poziif bir şeyler yapma kararlarımızın çoğu ki bunların am sonuçları gelecek günlerde oraya çıkacakır, yalnızca hayvansal güdülerin, harekee geçmemekense harekee geçmeye dair bir sponane dürü, bir sonucu olarak ele alınabilir Dinamik sokasik genel denge modellerine ilişkin ilgili lieraürde hayvansal güdüler erimi (Azariadis (98), Kiyoaki (988), Howi ve McAfee (992), Farmer ile Guo 994)); güneş lekeleri (Cass ve Shell (983), Benhabib (998), Benhabib ve Farmer(999)) ve kendi kendini gerçekleşiren bekleniler (Azariadis 98, Farmer 997) birbiriyle değiş okuş edilebilir olarak kullanılmakadır. 9 Hem sonsuz ufuklu hem de örüşen kuşaklar modelleri, hayvansal güdülerin ekonomik akivieyi ekileyebileceği fikrini gelişirmek için araç olarak kullanmışlardır. 20 Hayvansal güdüler hipoezini gelişirmede faydalanılan ilk model, örüşen kuşaklar modeli 2 olmuşur. Daha sonra ise sonsuz ufuklu modelleme yaklaşımı kullanılmaya başlamışır (Farmer, 2008,3). Sonsuz ufuk modelleme yaklaşımı çerçevesinde Howi ve McAfee (992), Benhabib ve Farmer (994) ile Farmer ve Guo (994) eknolojinin ölçeğe göre sabi geiriye konu olduğu varsayımından vazgeçerek, hayvansal güdüler dengesine ilişkin önemli çalışmaları gerçekleşirmişlerdir. Howi ve McAfee (992) iyimserlik ve köümserlik dalgalanmalarının bir Markov sürecine göre evrimleşiği bir yaklaşım oraya koyarlarken, Benhabib ve Farmer (994) sonsuz ufuk modelini kullanarak dışsallıkları ile ölçeğe göre aran geiriyi dikkae almışlar, bu yaklaşımın kesikli zaman versiyonu ise Farmer ve Guo (994) arafından oluşurulmuşur. Bu modeller hayvansal güdülerin sürüklediği konjonkür dalgalarını yaramada kullanılabileceğini gösermişler ve sonuça hayvansal güdülerin yöneiği modelin; üreim, isihdam, yaırım ve ükeimin gibi ekonomiye ilişkin dinamikleri 9 Bununla beraber güneş lekeleri ve hayvansal güdülerin benzedikleri ve ayrışıkları nokalar için bakınız Sen (990). 20 Shell (97), hem sonsuz ufuklu hem de örüşen kuşaklar modellerinin, Debreu (959) nun genel dengeye ai formülasyonunun özel durumları olduğunu ileri sürmüşür. 2 Ekonomide fiyaların amamen kendi kendini gerçekleşiren beklenilerin varlığına, yani Keynes in ifadesiyle hayvansal güdülere, dayalı olarak iki farklı seviye arasında dalgalanması Azariadis in yaklaşımı kullanılarak iki durumlu bir Markov zinciri üzerinden sunumu için bakınız Farmer (2008,5). 5

26 yakalamada, reel konjonkür dalgaları modelinden daha başarılı olduğunu sonucuna varmışlardır Konjonkürel Dalgalanma ve Asimeri İkisadi değişkenlerin bir konjonkür dalgasının fazları boyunca farklı davranıp davranmadığı yada bir başka deyişle (a)simerik davranış sergileyip sergilemediği konusu, ikisadi düşüncede uzun bir geleneğe sahipir. İkisadi değişkenlerde asimeriye dikka çeken Keynes (936) ve Michell (927) in bakış açısıyla konjonkür dalgaları, ekonomik faaliyelerdeki ani, sık olmayan ve şiddeli daralmalarla kesiniye uğrayan uzun genişlemeler ile karakerize edilmekedir. Demers ve Macdonald (2007) arafından işare edildiği üzere bu yaklaşım; resesyon ve genişleme olarak isimlendirilen iki ayrı faza sahip, konjonkür dalgalarının dönüm nokası 22 olarak isimlendirilen özelliğini dikkae almakadır. Bu bakış açısına göre konjonkür dalgası asimerisi, diğerlerinin yanı sıra resesyonların genişlemelere göre daha ani ve şiddeli olduğu anlamını aşımakadır. Konjonkür dalgalarının asimerik olduğunu ileri süren Michell (927), Keynes (936) ve Burns ile Michell (946) den sonra Kaldor (940), Hicks (950) ve Goodwin (95) asimerik döngüler üreen deerminisik modellere dair örnekler sunmuşlardır. Ancak bu yaklaşımların işare eiği asimerinin veya doğrusal olmamanın doğrusal olmayan zaman serisi ekonomerisi kullanılarak es edilmesi ise gecikmeli olmuşur. Bu bağlamda asimerik özellikler aşıdığı bilinen veya iddia edilen bir çok ikisadi değişken uzun bir süre doğrusal olarak modellenmişir. Ancak bilgisayar ve yazılım eknolojisindeki ilerlemeye bağlı olarak hesaplamaya ilişkin zorluklar nispeen oradan kalkınca, 980 li yılların ikinci yarısından iibaren uygulama açısından, ek veya çok değişkenli deerminisik veya sokasik doğrusal olmayan modellerin söz konusu lieraürde kullanımında büyük bir arış meydana gelmişir. 22 Dönüm nokası, genel olarak, her bir döngünün iki ana fazını anımlar: Resesyon ve genişleme. İlgili lieraürde bir genişleme, ekonomik akiviedeki bir çukur ile bir epe arasındaki periyo olarak anımlanırken, bir resesyon ise bir epe ile bir çukur arasındaki periyo olarak anımlanmakadır. İkisadi değişkenler söz konusu periyo veya fazlarda farklı davranmaka ve buda doğal olarak asimeriye neden olmakadır. 6

27 Söz konusu lieraürde çeşili ikisadi değişkenlerin asimerik özellik aşıyıp aşımadığı ile ilgili eslerin yapıldığı çalışmalardan bazıları ise; Nefci (984), Falk (986), Chan ve Tong (986), DeLong ve Summers (986), Sichel (989, 993,994), Nefci ve McNevin (986), Tsay (989), Hamilon (989), Rohman (99), Tiao ve Tsay (99), Geweke ve Terui (99), Burgess (992), McQueen ve Thorley (993), Bradley ve McClelland (996), Ramsey ve Rohman (996), Verbrugge (997), Razzak (998), Belaire ve Conreras (2003) ile Clemens ve Krolzig (2002,2003) ve Chen (2005) arafından gerçekleşirilmişir. Konjonkür dalgalarının ya da ikisadi değişkenlerin devresel asimerik özellik göserip gösermediği ya da doğrusal olup olmadığı konusunda yapılan pek çok çalışma bulunmakla beraber, elde edilen sonuçlar asimerinin söz konusu olup olmadığı ya da doğrusal olmayan modellerin verinin konjonkür dalgası özelliklerini, doğrusal modellere göre daha iyi bir yaklaşırmasını sağlayıp sağlamadığı konusunda lieraürde am bir görüş birliği söz konusu değildir. Konjonkür dalgalarına ilişkin lieraür, işsizlik ve sanayi üreimi gibi zaman serilerinin döngüsel dalgalanmasındaki asimeriye ilişkin çok sayıda kanı sağlarken, örneğin Nefçi (984) ile DeLong ve Summers (986) işsizlik oranındaki arışların düşüşlerden daha dik olduğuna dair kanılar oraya koymuşlardır. Reel GSMH ya ilişkin kanılar ise daha zayıfır. Örneğin Falk (986), Nefçi (984) nin prosedürünü kullanarak reel GSMH nın asimerik özellik sergilemediğini gösermişir. Harding ve Pagan (2002) ise konjonkür dalgalarını açıklamada, doğrusal olmayan ekilerin önemli olmadığını sapamışlardır. Sonuçların uyumlu olmamasının muhemel nedenlerinden bir anesi, serilerin gerçeken asimerik özelliğe sahip olmaması olabileceği gibi diğer bir muhemel neden ise, kullanılan meodolojilerin farklılığından kaynaklanabilir. İkisadi değişkenlerin asimerik özellik sergileyip sergilemediğine ilaveen Engel, Haugh ve Pagan (2005) da doğrusal olmayan yönemlerin faydalarının ihmal edilemeyecek maliyelerle birlike geldiğini işare emişlerdir: Bunlardan birincisi, doğrusal olmayan modellerin daha külfeli olmasıdır. Bunun en önemli 7