DÜNYA VE ÜLKEMİZ ENERJİ VE TABİİ KAYNAKLAR GÖRÜNÜMÜ

Transkript

1

2

3 DÜNYA VE ÜLKEMİZ ENERJİ VE TABİİ KAYNAKLAR GÖRÜNÜMÜ 01 Ekim 2016 İtibarıyla STRATEJİ GELİŞTİRME BAŞKANLIĞI

4

5 İÇERİK ÖNSÖZ DÜNYA ENERJİ GÖRÜNÜMÜ Fosil Enerji Kaynakları Enerji Yatırımları Birincil Enerji Tüketimi Elektrik Üretimi Bazı Ülkelerin Elektrik Üretiminin Kaynaklara Göre Dağılımı Petrol Rezerv ve Tüketim Değerleri Doğal Gaz Rezerv ve Tüketim Değerleri Kömür Rezerv ve Tüketim Değerleri ÜLKEMİZ ENERJİ GÖRÜNÜMÜ Elektrik Enerjisi Görünümü Elektrik Enerjisi Üretimi Elektrik Enerjisi Kurulu Gücü Enerji Tüketim Maliyetleri Tarifeler Avrupa Birliği Ülkeleri Fiyat Sıralamaları Petrol ve Doğal Gaz Kömür ÜLKEMİZ TABİİ KAYNAKLAR GÖRÜNÜMÜ NÜKLEER ENERJİ VE NÜKLEER SANTRAL PROJELERİMİZ Dünyada Nükleer Enerjinin Durumu Ülkemizin İçin Nükleer Enerjinin Önemi Ülkemiz Nükleer Enerji Programı Akkuyu Nükleer Santral Projesi Sinop Nükleer Santral Projesi i

6 4.3.3 Üçüncü Nükleer Santral Projesi ÜLKEMİZ ENERJİ DİPLOMASİSİ Enerji Sektöründeki Küresel Gelişmeler Enerji Diplomasisi Kapsamındaki Faaliyetlerimiz İkili İlişkilerimiz Çok Taraflı İlişkilerimiz Avrupa Birliği ile İlişkilerimiz Yürütülmekte Olan Projeler PETROL VE DOĞAL GAZ BORU HATLARI VE PROJELERİ Uluslararası Transit Boru Hattı Projeleri Irak-Türkiye Ham Petrol Boru Hattı Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı (BTC) Trans Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı Projesi (TANAP) Türkiye-Bulgaristan Enterkonnektörü (ITB) Projesi Türkiye-Yunanistan Doğal Gaz Boru Hattı (ITG) Rusya-Türkiye-Avrupa Doğal Gaz Boru Hattı Projesi (Türk Akımı) Adriyatik Doğal Gaz Boru Hattı (TAP) Projesi Ülkemize Doğal Gaz Arzı Sağlayan Uluslararası Hatlar Rusya Türkiye Doğal Gaz Boru Hattı (Batı Hattı) İran Türkiye Doğal Gaz Boru Hattı Rusya Türkiye Doğal Gaz Boru Hattı (Mavi Akım) Bakü-Tiflis-Erzurum Doğal Gaz Boru Hattı (BTE) ii

7 ÖNSÖZ Bakanlığımız Strateji Geliştirme Başkanlığı olarak enerji sektörü ve tabii kaynaklar alanında ulusal ve uluslararası tüm gelişmeler ve faaliyetler sektör, kurum ve kuruluşlar bazında değer zincirleri de dikkate alınarak titizlikle izlemekte ve raporlamaktayız. Bu izleme faaliyetleri kapsamında, ulusal ve uluslararası literatürün taranması ile gerekli değerlendirmelerin yapılmasının yanı sıra uluslararası ölçekte yayınlanan her türlü veri ile Bakanlığımız merkez teşkilatı, bağlı, ilgili ve ilişkili kuruluşlarının faaliyetlerine yönelik bilgi ve verileri tek bir veri tabanında toplanmakta olup gerekli analizler ve yorumlamalar yapılmaktadır. Strateji Geliştirme Başkanlığı bünyesinde oluşturulan bu kapsamlı veri tabanından faydalanılarak yıl içinde düzenli periyotlarla izleme raporları hazırlanmaktadır. Dünya ve Ülkemiz Enerji ve Tabii Kaynaklar Görünümü çalışmasında birçok kaynaktan bilgi ve veri derlenmiş, gerekli değerlendirmeler yapılmıştır. Dünya ve Avrupa ile ilgili analizlerin yapılmasında, Avrupa Komisyonu bünyesinde yer alan Avrupa İstatistik Ofisi (Eurostat), Uluslararası Enerji Ajansı (UEA) nın yayınlamış olduğu Dünya Enerji Görünümü yayını, BP nin yayınlamış olduğu Enerji Görünümü 2035 ve Dünya Enerji İstatistikleri çalışmaları ile Dünya Nükleer Birliği (WNA), Nükleer Enerji Enstitüsü (NEI) ve Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (IAEA) nın verilerinden faydalanılmıştır. Ulusal bölümlerinin hazırlanmasında ise üçer aylık periyotlarla Bakanlığımız merkez teşkilatı, bağlı, ilgili ve ilişkili kurum ve kuruluşlarından toplanan bilgi ve veriler ile Strateji Geliştirme Başkanlığı bünyesinde oluşturulan veri tabanından faydalanılmıştır. Belli periyotlarla hazırlanan bu çalışmanın Ülkemize, kurum ve kuruluşlarımız ile enerji ve tabii kaynaklar alanında görev yapan yöneticilere faydalı olmasını temenni ederiz. Strateji Geliştirme Başkanlığı 1

8

9 1. DÜNYA ENERJİ GÖRÜNÜMÜ (16 Kasım 2016 tarihinde Uluslararası Enerji Ajansı (UEA) tarafından yayınlanacak olan World Energy Outlook 2016 raporu değerlendirilecek ve 15. sayımızda Dünya enerji görünümüne ilişkin detaylı çalışmalar yer alacaktır.) Nüfus artışı, kentsel gelişim ve sanayileşme ile birlikte dünya birincil enerji tüketimi de giderek artmaktadır. Enerji tüketiminin artmasına neden olan temel etkenlerin başında nüfus ve gelir artışı gelmektedir. Yapılan projeksiyonlar 2040 yılında dünya nüfusunun 9 milyara yükseleceğini göstermektedir. Bu durum, 1,9 milyar insana daha enerji arzı sağlanması gerekliliğini ortaya koymaktadır. Öngörülen bu nüfus artışının %90 ından fazlasının OECD dışı ülkelerden kaynaklanacağı ve söz konusu ülkelerin, gelişmekte olan sanayi ve kentleşmelerine bağlı olarak küresel GSYİH artışına %70 ve küresel enerji talep artışına %90 ın üzerinde katkı sağlayacağı öngörülmektedir. OECD dışı ülkelerin oluşturacağı bu etki Şekil 1.1 de verilen nüfus, gelir ve birincil enerji talebi projeksiyonlarında net olarak görülmektedir. Şekil 1.1 Nüfus, Gelir ve Birincil Enerji Talebi Projeksiyonları Uluslararası Enerji Ajansı (UEA) nın farklı senaryolar için yapmış olduğu projeksiyonlara göre 13,5 milyar ton eşdeğer petrol (TEP) olan dünya birincil enerji talebinin 2040 yılında; - Mevcut enerji politikaları ile devam senaryosuna göre %45 oranında artışla 19,6 milyar TEP, 3

10 - Yeni politikalar senaryosuna göre %32 oranında artış ile 17,9 milyar TEP, ppm senaryosuna göre %12 oranında bir artışla 15,2 milyar TEP e ulaşması beklenmektedir. Söz konusu senaryoların tamamına göre 2040 yılına kadar olan dönemde kömür ve petrolün paylarının nispeten azalmasına rağmen fosil yakıtlar hâkim kaynaklar olmaya devam edecektir. Dünya birincil enerji kaynaklarının %81 ini oluşturan fosil yakıtların 2040 yılındaki payı, mevcut enerji politikaları ile devam senaryosuna göre %79 a, yeni politikalar senaryosuna göre %75 e ve 450 ppm senaryosuna göre %60 a düşecektir. UEA projeksiyonlarına göre 2040 yılı birincil enerji talebinde kömürün payı, mevcut politikalar ile devam edilmesi durumunda %28,6, yeni politikalar senaryosuna göre %24,6 ve 450 ppm senaryosuna göre %16,4 tür. Petrol ve doğal gazın payı her iki senaryoda da önemli derecede farklılıklar göstermemekte ve petrolün payının yüzde 27 ve doğal gazın payının yüzde 24, 450 ppm senaryosunda ise petrol ve doğal gazın paylarının yüzde 22 seviyelerinde olacağı tahmin edilmektedir. Nükleer enerjinin birincil enerji kaynakları içinde payı %4,8 iken, 2040 yılında mevcut enerji politikaları ile devam senaryosuna göre %5,3 te olması beklenirken, yeni politikalar senaryosuna göre %6,7 ye ve 450 ppm senaryosuna göre %10,7 e çıkacağı düşünülmektedir. Projeksiyonlar, nükleer enerjinin enerji kaynakları içindeki payının artacağını göstermektedir. Yenilenebilir enerji kaynaklarının 2040 yılındaki payının ise mevcut politikalar senaryosuna göre %12,8 oranında, yeni politikalar senaryosuna göre %15,7 ve 450 ppm senaryosuna göre ise %25 olacağı beklenmektedir. Projeksiyonlar, enerji tüketimindeki artışın OECD üyesi olmayan ülkelerden kaynaklanacağını göstermektedir. Elektrik üretimi için kullanılan enerji miktarının 2040 yılına kadar yıllık ortalama %2 olmak üzere %70 oranında artacağı beklenmekte olup bu artış, küresel birincil enerji büyüme oranının %42 sine karşılık gelmektedir. Sanayide kullanılan birincil enerji tüketiminde %81 oranında artış öngörülmekte olup bu oran, dünya birincil enerji büyüme oranının %50 sini oluşturmaktadır 4

11 2040 yılına kadar olan süreçte; yenilenebilir kaynaklar yıllık ortalama %3 büyüme payları ile en hızlı büyüme oranına sahip enerji kaynaklarıdır. Nükleer enerji yıllık ortalama %3 ve hidroelektrik yıllık ortalama %2,3 büyüme oranına sahip olacaktır. Bu iki kaynağın büyüme oranı, toplam birincil enerjinin büyüme oranından daha fazladır. Fosil yakıtlar arasında en fazla büyüme oranına sahip olan kaynak yıllık ortalama %1,7 büyüme oranı ile doğal gazdır. Doğal gazı sırasıyla yıllık ortalama %0,5 büyüme oranları ile kömür ve petrol izlemektedir. Dünya birincil enerji talebinin bölgelere, sektörlere ve kaynaklara göre olan dağılımı Şekil 1.2 de verilmiştir. Şekil 1.2 Dünya Birincil Enerji Talebinin Bölgelere, Sektörlere ve Kaynaklara Göre Dağılımı 1.1 Fosil Enerji Kaynakları Sürekli artış gösteren dünya enerji talebinin bir sonucu olarak fosil yakıt rezervleri hızla azalmakta olup özellikle petrol ve doğal gaz rezervleri kritik seviyelere yaklaşmaktadır. Şekil 1.3 de dünya kömür, doğal gaz ve petrol rezervlerin ne kadar ömrünün kaldığına ilişkin bilgi verilmiştir. 5

12 Şekil 1.3 Türlerine Göre Fosil Yakıt Rezervlerinin Kalan Ömürleri Dünyada toplam kanıtlanmış petrol rezervleri 1,7 trilyon varil civarında olup üretimi 61 yıl gibi bir süre boyunca karşılamak için yeterlidir. Rezervlerin bu miktar, 52 yıllık tüketimi dünyadaki dağılımları göz önüne karşılamaktadır. Kalan üretilebilir petrol alındığında en yüksek paya sahip olan rezervlerinin yaklaşık %60 ı kara, bölge Orta Doğu dur. %37 si deniz ve geri kalan kısmı Kuzey Kutbunda yer almaktadır. Geri Dünya kesinleşmiş kömür rezervleri kazanılabilir petrol kaynakları, çok küresel üretimi 122 yıl boyunca kademeli hidrolik çatlatma gibi yeni karşılamaya yeterli miktarda olup, tüm teknolojilerin gelişmesi ve kaynak yakıtlar arasında en yüksek rezerv yerlerinin belirlenmesinde kullanılmaya üretim oranına sahiptir. Amerika en başlanmasıyla birlikte artış büyük bölgesel rezervlere ve en yüksek göstermektedir. rezerv üretim oranına sahiptir. Amerika en fazla yerel rezerve sahip ülke olup, OPEC ülkeleri küresel rezerv arkasından Rusya ve Çin gelmektedir. toplamının %72,6 lık kısmını Kömür tüketimini yılları oluşturmaktadır. Güney ve Orta arasında yıllık ortalama yüzde 9,5 Amerika en yüksek rezerv üretim arttıran Çin, 2013 yılı sonu itibarıyla oranına sahiptir. Son on yılda küresel dünya kömür üretiminin yarısını kesinleşmiş rezervler %26 oranında yani 350 milyar varillik artış göstermiştir. tüketirken, Amerika yüzde 11 ile ikinci sırada gelmekte ve OECD bölgeleri kömür kullanımının yüzde 42 sine Dünya kesinleşmiş doğal gaz rezervi tekabül etmektedir yılı sonunda 216 trilyon m 3 olarak belirlenmiştir ve bu miktar küresel 6

13 1.2 Enerji Yatırımları Dünya enerji talebi her ülkede farklı oranlarda olmakla birlikte küresel ölçekte sürekli artmaktadır. Bu talebi karşılamak için küresel enerji yatırımları her yıl artış göstermektedir. UEA verilerine göre enerji sektörüne 2015 ile 2040 yılları arasında küresel ölçekte üçte ikisi OECD dışı ülkelerde olmak üzere toplam 68,2 trilyon dolar yatırım yapılacağı tahmin edilmektedir. Yatırımların; 21,8 trilyon Dolar ının enerji verimliliği sektörüne, 19,7 trilyon Dolar ının elektrik sektörüne, 15,4 trilyon Dolar ının petrol sektörüne, 9,9 trilyon Dolar ının gaz sektörüne, 1,4 trilyon Dolar ının kömür sektörüne yapılması planlanmaktadır. Şekil Yılları Arasında Yeni Politikalar Senaryosu Dikkate Alındığında Kaynaklara Göre Enerji Arzı Altyapısı için Yatırımlar 1.3 Birincil Enerji Tüketimi Dünya birincil enerji tüketimi dikkate alındığında Çin ve Amerika ilk iki sırayı almakta ve bu iki ülkenin toplam birincil enerji tüketimi dünya tüketiminin yaklaşık %40,2 sine tekabül etmektedir. Birincil enerji tüketimi dikkate alındığında ülkemiz 19. sırada yer almaktadır. Bazı ülkelerin birincil enerji tüketimleri Çizelge 1.1 de verilmiştir. 7

14 Bazı ülkelerin 1000 $ lık GSYH için tüketilen TEP miktarları Şekil 1.5 te de görüldüğü üzere Dünya ortalaması 0,16, OECD ortalaması 0,13 ve AB28 ortalaması 0,11 iken Ülkemiz 0,11 lik değer ile üst sıralarda yer almaktadır. Çizelge 1.1 Dünya Birincil Enerji Tüketimi (Milyon TEP) ÜLKE Dünya Toplamındaki Payı Sıra (%) Çin 2.903, ,3 3014,0 22,9% 1 ABD 2.271, , ,6 17,3% 2 Hindistan 626,0 666,2 700,5 5,3% 3 Rusya 688,0 689,8 666,8 5,1% 4 Japonya 465,8 453,9 448,5 3,4% 5 Kanada 335,0 335,5 329,9 2,5% 6 Almanya 325,8 311,9 320,6 2,4% 7 Brezilya 290,0 297,6 292,8 2,2% 8 Güney Kore 270,9 273,1 276,9 2,1% 9 İran 247,6 260,8 267,2 2,0% 10 Suudi Arabistan 237,4 252,4 264,0 2,0% 11 Fransa 247,4 237,5 239,0 1,8% 12 Endonezya 175,0 188,3 195,6 1,5% 13 Birleşik Krallık 201,4 188,9 191,2 1,5% 14 Meksika 188,9 190,0 185,0 1,4% 15 İtalya 155,7 146,8 151,7 1,2% 16 İspanya 134,2 132,1 134,4 1,0% 17 Avustralya 130,7 129,9 131,4 1,0% 18 Türkiye 120,3 123,9 129,3 1,0% 19 Tayland 120,3 123,4 124,9 0,9% 20 Güney Afrika 124,6 128,0 124,2 0,9% 21 Tayvan 109,9 111,4 110,7 0,8% 22 BAE 97,2 99,0 103,9 0,8% 23 Polonya 96,0 92,4 95,0 0,7% 24 Ukrayna 114,7 101,0 85,1 0,6% 25 TOPLAM , , ,3 100,0% * BP Dünya Enerji İstatistikleri 2016 Şekil 1.5 Ekonomilerin Enerji Yoğunluğu (OECD Factbook ) 8

15 1.4 Elektrik Üretimi Birincil enerji tüketiminde önemli bir kalem olan elektrik üretim değerleri dikkate alındığında ,6 TWh üretim ile dünya elektrik üretiminin %42 sini Çin ve ABD de gerçekleşmiştir. Ülkemiz 261,7 milyar kwh ile 17. sırada bulunmaktadır. Elektrik üretimine ilişkin bazı ülkelerin verileri Çizelge 1.2 de verilmiştir. ÜLKE Çizelge 1.2 Bazı Ülkelerin 2015 Yılı Elektrik Üretim Değerleri Miktar (TWh) 9 Dünya Toplamındaki Payı (%) SIRA Çin 5.810,6 24,1% 1 ABD 4.303,0 17,9% 2 Hindistan 1.304,8 5,4% 3 Rusya 1.063,4 4,4% 4 Japonya 1.035,5 4,3% 5 Almanya 647,1 2,7% 6 Kanada 633,3 2,6% 7 Brezilya 579,8 2,4% 8 Fransa 568,8 2,4% 9 Güney Kore 522,3 2,2% 10 Birleşik Krallık 337,7 1,4% 11 Suudi Arabistan 328,1 1,4% 12 Meksika 306,7 1,3% 13 İran 281,9 1,2% 14 İtalya 281,8 1,2% 15 İspanya 278,5 1,2% 16 Türkiye 261,7 1,1% 17 Tayvan 258,0 1,1% 18 Avustralya 253,6 1,1% 19 Güney Afrika 249,7 1,0% 20 Endonezya 234,7 1,0% 21 Mısır 180,6 0,7% 22 TOPLAM DÜNYA ,7 100% *BP Dünya Enerji İstatistikleri Bazı Ülkelerin Elektrik Üretiminin Kaynaklara Göre Dağılımı Dünya elektrik üretiminde kullanılan kaynakların dağılımları incelendiğinde elektrik üretimi için en yaygın olarak kullanılan kaynağın kömür olduğu ve hemen arkasından yenilenebilir enerji kaynaklarının geldiği görülmektedir. Amerika Birleşik Devletleri, Çin, Hindistan ve Almanya da kömür, Rusya da doğal gaz, Fransa da nükleer enerji ve Kanada da yenilenebilir enerji

16 elektrik enerjisi üretiminde en fazla paya sahip olan kaynaklardır. Fransa, Almanya, ABD, Kanada ve Rusya, elektrik üretiminde nükleer enerjiyi önemli oranda kullanan ülkelerdir. Fransa da nükleer enerji elektrik üretiminde %77,6 gibi yüksek bir oranla kullanılmaktadır. Hidrolik, güneş enerjisi, rüzgâr ve jeotermal gibi yenilenebilir enerji kaynakları ise %17,5 lik bir oranla ikinci sırada gelmektedir. Almanya da elektrik üretimi için kullanılan en önemli kaynak kömür olup, elektrik üretiminin %45,4 ünü kömürden, %15,5 ini nükleerden ve %28 ini yenilenebilir enerjiden sağlanmaktadır. Amerika Birleşik Devletleri nde, başta kömür olmak üzere (%39,5), doğal gaz (%26,8) ve nükleer enerji (%19,1) elektrik üretiminde kullanılan ana kaynaklardır. ABD de bunların yanı sıra, yenilenebilir enerji kaynakları da elektrik üretiminde %13,6 lık bir oranla kullanılmaktadır. Kanada da; yenilenebilir enerji, elektrik üretiminde %62,8 oranı ile önemli bir paya sahip olup elektrik enerjisinin elde edilmesinde %16,4 nükleer enerji, %9,9 kömür ve %9,3 doğal gaz kullanılmaktadır. Çin ve Hindistan, sırasıyla %72,5 ve %75,1 olmak üzere yüksek oranlarda kömür kaynakları ile elektrik enerjisi üreten iki ülkedir. Yine her iki ülkede elektrik üretiminde yenilenebilir enerjinin kullanımı sırasıyla %23 ve %15,5 oranlarında ikinci sırada yer almaktadır. Hindistan da doğal gazın payı %4,9 iken Çin de doğalgaz ile elektrik üretimi %2 gibi düşük bir orana sahiptir. Rusya nın elektrik üretiminde en fazla kullandığı kaynak %50,1 oranı ile doğal gaz olup diğer kaynaklar; nükleer enerji, yenilenebilir enerji ve kömürdür. 1.6 Petrol Rezerv ve Tüketim Değerleri Dünya petrol rezervinin yaklaşık olarak yarısı Orta Doğu bölgesinde bulunmaktadır. Bu bölgeyi yaklaşık %19 luk bir pay ile Güney ve Orta Amerika bölgesi takip etmektedir. Bu coğrafyadaki en önemli ülke Venezuela olup dünya rezervinin yaklaşık olarak %18 i bu ülkede bulunmaktadır. Venezuela yı yaklaşık olarak %16 petrol rezerv payı ile Suudi Arabistan takip etmektedir. Bölge ve ülkelerin sahip oldukları rezerv miktarlarını gösteren veriler Çizelge 1.3 ve Çizelge 1.4 de verilmiştir. 10

17 Çizelge 1.3 Bölgelere Göre Görünür Petrol Rezervleri BÖLGE Miktar Dünya Toplamındaki payı (Milyar varil) (%) Orta Doğu ,54% Güney ve Orta Amerika ,05% Kuzey Amerika ,66% Avrupa ve Avrasya 158 9,26% Afrika 130 7,62% Asya Pasifik 49 2,87% Dünya Toplamı % Çizelge 1.4 Bazı Ülkelerin Görünür Petrol Rezervleri ÜLKE Miktar Dünya Toplamındaki (Milyar varil) Payı (%) Venezuela 298,35 17,5% Suudi Arabistan 267,00 15,7% Kanada 172,92 10,2% İran 157,80 9,3% Irak 150,00 8,8% Rusya 103,16 6,1% Kuveyt 101,50 6,0% Birleşik Arap Emirlikleri 97,80 5,8% ABD 48,46 2,9% Libya 48,36 2,8% Nijerya 37,07 2,2% Kazakistan 30,00 1,8% Dünya Toplamı % 2014 yılı petrol üretim değerleri göz önüne alındığında ise Venezuela nın ilk 10 ülke içinde yer almadığı görülmektedir. Üretim açısından yapılacak bir değerlendirmede Suudi Arabistan, Rusya ve ABD başı çeken ülkeler olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu üç ülkenin dünya üretimindeki payı ise %38 dir. Bölge bazında petrol tüketim değerleri Çizelge 1.5 de verilmiştir. 11

18 Çizelge 1.5 Bölgelere Göre 2013 Yılı Petrol Tüketimi BÖLGE Miktar ( Milyon ton ) Dünya Toplamındaki Payı (%) Asya Pasifik ,65% Kuzey Amerika ,77% Avrupa ve Avrasya ,15% Ortadoğu 357 8,57% Güney ve Orta Amerika 313 7,51% Afrika 181 4,35% Dünya Toplamı % 1.7 Doğal Gaz Rezerv ve Tüketim Değerleri Dünya görünür doğal gaz rezervi 2014 yılı sonu itibarıyla 216 trilyon m 3 dür. Bu rezervin %37,5 i Orta Doğu bölgesinde bulunmaktadır. İran ve Katar bu bölgede önemli rezervlere sahip ülkeler olarak öne çıkmaktadırlar. Avrupa ve Avrasya bölgesi görünür rezerv açısından %36,1 ile ikinci sırada yer alırken bu bölgede rezerv açısından Rusya önemli bir pozisyona sahiptir. Orta Doğu bölgesi rezerv açısından zengin olmasına rağmen üretim/rezerv oranı düşük bir bölgedir. Avrupa Avrasya bölgesi dünya üretiminin %32,1 ini karşılarken bu oran Orta Doğu bölgesi için %15,7 dir. Dünya görünür doğal gaz rezervlerinin bölgesel dağılımları, bölgesel üretimler ve bazı ülkelerin doğal gaz tüketimleri Çizelge 1.6 ve Çizelge 1.7 de verilmiştir. Çizelge 1.6 Bölgelere Göre Dünya Görünür Doğal Gaz Rezervi BÖLGE Miktar (trilyon m 3 ) Dünya Toplamındaki Payı (%) Orta Doğu 81 37,5% Avrupa ve Avrasya 78 36,1% Asya Pasifik 19 8,8% Afrika 17 7,9% Kuzey Amerika 13 6,0% Güney ve Orta Amerika 8 3,7% Dünya Toplamı % 12

19 Çizelge 1.7 Bölgelere Göre 2014 Yılı Doğal Gaz Tüketimleri BÖLGE Miktar Dünya Toplamındaki Payı (Milyar m 3 ) (%) Avrupa ve Avrasya ,9% Kuzey Amerika ,9% Asya Pasifik ,5% Ortadoğu ,5% Güney ve Orta Amerika 165 4,7% Afrika 120 3,5% Dünya Toplamı ,0% 1.8 Kömür Rezerv ve Tüketim Değerleri Dünyada en fazla rezerve sahip olan ve belirli bir bölgede yoğunlaşmamış bir enerji kaynağı olan kömür en fazla kullanılan enerji kaynağı durumunda olup önümüzdeki yıllarda da stratejik önemini koruyacaktır. UEA nın yayınlamış olduğu dünya kömür rezerv bilgisine göre yaklaşık 968 milyar ton kesinleşmiş kömür rezervi bulunmaktadır. Bu rezervin %55,7 sine karşılık gelen 539 milyar ton kömür ABD, Rusya ve Çin de bulunmaktadır. Dünya kömür üretimi incelendiğinde ise 2014 yılında toplam 8,02 milyar ton üretim gerçekleşmiş olup bu üretimin %46,7 sine denk gelen 3,8 milyar ton üretimi Çin tek başına yapmış ve bu ülkeyi ABD, Avusturalya ve Hindistan ın takip etmiştir. ABD 916,2 milyon ton, Hindistan 668,4 milyon ton ve Avusturalya 491,2 milyon ton üretim yapmışlardır. Çizelge 1.8. Bölgelere Göre Kesinleşmiş Kömür Rezervleri (Milyon Ton) BÖLGE Kanıtlanmış Rezervler (Milyar ton) Dünya Toplamındaki Payı (%) Asya Pasifik ,6% Avrupa Avrasya ,4% Kuzey Amerika ,2% Ortadoğu ve Afrika 14 1,5% Güney ve Orta Amerika 13 1,3% Dünya Toplamı % 13

20

21 2. ÜLKEMİZ ENERJİ GÖRÜNÜMÜ 2.1 Elektrik Enerjisi Görünümü Ülkemiz Elektrik Enerjisi Görünümüne bakacak olursak 2016 Yılı Eylül Ayı sonu itibarıyla elektrik üretiminin 203,5 milyar kwh, tüketiminin ise 207,3 milyar kwh olduğu görülmektedir. Ülkemizin son yıllarda yakalamış olduğu yüksek ekonomik büyüme oranlarıyla birlikte yıllık elektrik enerjisi tüketim artış hızımız son 14 yılda ortalama %5,5 seviyelerinde gerçekleşmiş ve 2002 yılında 132,6 milyar kwh olan elektrik tüketimimiz 2015 yılında yaklaşık 2 katına çıkarak 265,7 milyar kwh e ulaşmıştır. Elektrik enerjisi talebindeki artış 2013 yılında %1,6, 2014 yılında ise %4,4 iken 2015 yılında %3,3 olarak gerçekleşmiştir (Çizelge 2.1). Çizelge 2.1 Ülkemiz Elektrik Enerjisi Görünümü (GWh) YIL ÜRETİM İTHALAT İHRACAT TÜKETİM Üretim Artış Oranı Tüketim Artış Oranı ,4% 4,5% ,6% 6,5% ,2% 6,3% ,5% 7,2% ,9% 8,6% ,7% 8,8% ,6% 4,3% ,8% -2,0% ,4% 8,4% ,6% 9,4% ,4% 5,2% ,3% 1,6% ,9% 4,4% ,9% 3,3% 2016 Eylül Sonu

22 2.2 Elektrik Enerjisi Üretimi 2016 Yılı Eylül Ayı sonu itibarıyla GWh olan elektrik üretimimizin GWh i termik santrallerden, GWh i hidroelektrik santrallerden, GWh i de diğer yenilenebilir enerji kaynaklarından sağlanmıştır yılı ile birlikte yenilenebilir enerji kaynak bazlı üretimimizde ciddi artışlar gözlenmektedir. Yenilenebilir enerji kaynaklarından rüzgar ve jeotermal bazlı üretimimiz 2002 yılındaki 153 GWh seviyelerinden 2015 yılı sonu itibarıyla güneşin de dahil olmasıyla GWh düzeyine ulaşmıştır. Son 14 yıllık süreç içerisinde 2009 yılı hariç tüm yıllarda elektrik üretimimizde %8,9 lara varan artışlar yaşanmıştır yılında; termik santrallerden ürettiğimiz elektrik miktarı GWh iken bu rakam 2015 yılı sonu itibarıyla GWh e yükselmiştir (Çizelge 2.2, Çizelge 2.3 ve Şekil 2.1). Çizelge 2.2 Kaynak Bazında Türkiye Elektrik Enerjisi Üretimi (GWh) YIL TERMİK HİDROLİK RÜZGÂR + GÜNEŞ + JEOTERMAL TOPLAM ARTIŞ (%) ,4% ,6% ,2% ,5% ,9% ,7% ,6% ,8% ,4% ,6% ,4% ,3% ,9% ,9% ORAN (2015 ) 68,5% 25,7% 5,8% 100% Eylül Sonu

23 2016 Yılı Eylül Ayı sonu itibarıyla elektrik üretimimizin %66,2 si termik santrallerden, %26,2 si hidroelektrik santrallerden, %7,6 sı da diğer yenilenebilir enerji kaynaklarından sağlanmıştır Eylül dönemi içerisinde termik ve hidrolik kaynaklı elektrik üretim oranları mevcut oranlara kıyasla çok fazla değişkenlik göstermezken rüzgar ve jeotermal kaynaklı elektrik üretim oranları 2002 yılındaki değeri olan %0,1 lerden 2016 Yılı Eylül Ayı sonu itibarıyla rüzgâr, güneş ve jeotermal kaynaklı elektrik üretim oranları %7,6 ya kadar yükselmiştir. Çizelge 2.3 Kaynak Bazında Türkiye Elektrik Enerjisi Üretim Oranları YIL TERMİK HİDROLİK RÜZGAR + GÜNEŞ + JEOTERMAL ,9% 26,0% 0,1% ,8% 25,1% 0,1% ,3% 30,6% 0,1% ,5% 24,4% 0,1% ,8% 25,1% 0,1% ,0% 18,7% 0,3% ,7% 16,8% 0,5% ,6% 18,5% 1,0% ,8% 24,5% 1,7% ,8% 22,8% 2,4% ,0% 24,2% 2,8% ,5% 24,7% 3,7% ,5% 16,1% 4,3% ,5% 25,7% 5,8% 2016 Eylül Sonu 66,2% 26,2% 7,6% GWh Termik Hidrolik Rüzgar + Jeotermal + Güneş Şekil 2.1 Ülkemiz Elektrik Enerjisi Üretiminin Gelişimi 17

24 Türkiye Elektrik Enerjisi Üretiminin Birincil Enerji Kaynaklarına Göre Dağılımı tablosunu incelediğimizde, 2016 Yılı Eylül Ayı sonu itibarıyla toplam elektrik enerjisi üretimi içinde termik santrallerden ürettiğimiz elektrik enerjisinin oranı %66,2 dir. Bu oran içerisinde ilk sırayı %32,44 lik payı ile kömür kaynaklı santraller alırken onu %32,4 lük orana sahip doğal gaz + LNG kaynaklı santraller takip etmektedir. Termik santralleri %26,2 lik pay ile hidrolik takip etmektedir Yılı Eylül Ayı sonu itibarıyla 2014 yılına göre rüzgâr santrallerinde üretilen elektriğin toplam üretimdeki payının %3,4 ten %5,6 ya yükselmiş olması son derece önem arz etmektedir. Çizelge 2.4 Türkiye Elektrik Enerjisi Üretiminin Birincil Enerji Kaynaklarına BİRİNCİL ENERJİ KAYNAĞI KÖMÜR Taşkömürü+ İthal Kömür+ Asfaltit ELEKTRİK ÜRETİMİ (GWh) Göre Dağılımı (GWh) Eylül Sonu TOPLAM ÜRETİM İÇİNDEKİ PAYI ELEKTRİK ÜRETİMİ (GWh) TOPLAM ÜRETİM İÇİNDEKİ PAYI ELEKTRİK ÜRETİMİ (GWh) TOPLAM ÜRETİM İÇİNDEKİ PAYI ,7% ,12% ,88% Linyit ,5% ,97% ,56% FUEL-OIL ,66% 980 0,37% ,64% SIVI YAKITLAR MOTORİN 482 0,19% ,48% 0,0% LPG 0,00% 0,0% 0,0% Nafta 0,00% 0,0% 20 0,01% DOĞALGAZ + LNG ,9% ,9% ,4% YENİLENEBİLİR + ATIK ,57% ,67% ,74% TERMİK ,5% ,52% ,23% HİDROLİK ,1% ,6% ,2% RÜZGÂR ,4% ,45% ,56% JEOTERMAL ,9% ,31% ,72% GÜNEŞ 17,4 0,01% 194 0,07% 589 0,29% GENEL TOPLAM % % % 18

25 Şekil Yılı Eylül Ayı Sonu İtibarıyla Kaynak Bazında Ülkemiz Elektrik Enerjisi Üretim Oranları Diğer 3,40% Rüzgar 5,56% Hidrolik 26,20% Kömür 32,44% Doğalgaz + LNG 32,40% Piyasada rekabetin tesis edilebilmesi için piyasaya ürün arz eden özel sektör şirketlerinin sayısı ve piyasaya sundukları ürün miktarı önem taşımaktadır. Ülkemizde, enerji sektöründe rekabete dayalı piyasaların oluşturulması stratejisi çerçevesinde, elektrik, doğal gaz ve petrol sektörlerinde sürdürülebilir bir büyümeyi temin edecek yatırım ortamının oluşturulmasına yönelik önemli aşamalar kaydedilmiş, enerji sektöründe rekabete dayalı ve işleyen piyasaların oluşturulmasına ilişkin önemli adımlar atılmış, sektörde faaliyet gösteren kamu kuruluşları yeniden yapılandırılmış ve serbestleşmeye yönelik kuralların uygulanmasına başlanmıştır. Gelişmeler ve uygun mevzuat altyapısının hazırlanması ile birlikte özel sektör tarafından gerçekleştirilen enerji üretim tesisi yatırımları ivme kazanmıştır. Ülkemizde istikrar ve güven ortamının oluşması ve Bakanlığımız enerji politikalarının başarıyla uygulanması sonucu enerji yatırımları kamuya yük oluşturmayacak şekilde özel sektör tarafından gerçekleştirilmektedir. Yapılan çalışmalarla elektrik üretiminde özel sektörün payı 2002 de %40,2 iken, 2016 Yılı Eylül Ayı sonu itibarıyla yaklaşık %83,1 düzeyine ulaşmıştır. 19

26 Eylül dönemi arasında Kamunun elinde bulunan üretim birimleri kaynak tipine göre tetkik edildiğinde en fazla daralma termik bazlı çalışan santrallerde görülmektedir. Aynı dönem için özel sektöre dikkat ettiğimizde termik ve hidrolik bazlı kayda değer bir sayısal artış gerçekleştirildiği görülmektedir (Çizelge 2.5, Çizelge 2.6 ve Şekil 2.3). Çizelge 2.5 Ülkemiz Elektrik Enerjisi Üretiminin Üretici Kuruluşlara ve Kaynaklara Göre Dağılımı (GWh) KURULUŞLAR KAYNAK TİPİ Eylül Sonu TERMİK EÜAŞ ve Bağlı Ortaklıkları HİDROLİK JEOTERMAL 105 TOPLAM TERMİK HİDROLİK Üretim Şirketleri RÜZGÂR JEOTERMAL GÜNEŞ 17, TOPLAM TERMİK HİDROLİK TOPLAM RÜZGÂR JEOTERMAL GÜNEŞ 17, TOPLAM

27 43,0 41,6 41,3 48,1 48,3 59,8 49,3 45,9 45,2 40,3 37,8 33,4 28,0 21,1 16,9 57,0 58,4 58,7 51,9 51,7 40,2 50,7 54,1 54,8 59,7 62,2 66,6 72,0 78,9 83,1 Çizelge 2.6 Ülkemiz Elektrik Enerjisi Üretiminin Kamu ve Özel Sektöre Göre Dağılımı (GWh) YIL TOPLAM KAMU ÖZEL SEKTÖR KAMU PAYI (%) ÖZEL SEKTÖR PAYI (%) ,8% 40,2% ,0% 57,0% ,6% 58,4% ,3% 58,7% ,1% 51,9% ,3% 51,7% ,3% 50,7% ,9% 54,1% ,2% 54,8% ,3% 59,7% ,8% 62,2% ,4% 66,6% ,0% 72,0% ,1% 78,9% 2016 Eylül Sonu ,9% 83,1% % Eylül Sonu Kamu Sektörü (%) Özel Sektör (%) Şekil 2.3 Ülkemiz Elektrik Enerjisi Üretiminin Kamu ve Özel Sektöre Göre Dağılımı 21

28 2.3 Elektrik Enerjisi Kurulu Gücü 2002 yılında MW olan elektrik enerjisi kurulu gücümüz 2015 yılında MW ye, 2016 Yılı Eylül ayı sonu itibarıyla ise yaklaşık 2,4 katına çıkarak MW ye yükselmiştir. Mevcut kurulu gücümüzün %33,7 si hidrolik, %29,0 u doğal gaz, %22,1 i kömür, %6,7 si rüzgâr, %0,9 u jeotermal, %0,8 i güneş ve %6,8 i ise diğer kaynaklardan oluşmaktadır yılında işletmeye alınan santraller ile elektrik enerjisi kurulu gücümüzde gerçekleşen MW lik kapasite artışı ile rekor kırılırken 2014 yılında MW lik, 2015 yılında ise MW lik kapasite eklenmiştir arası son 14 yıllık dönemde ise ortalama yıllık %7,0 lik bir kurulu güç artışı gerçekleştirilmiştir. (Çizelge 2.7 ve Şekil 2.4). YIL Kömür Çizelge 2.7 Ülkemiz Elektrik Enerjisi Kurulu Gücü (MW) TERMİK Doğal Gaz Diğer HİDROLİK RÜZGÂR JEOTERMAL GÜNEŞ TOPLAM ARTIŞ (%) ,9 17, , , , , , , , , , , ,65 29, , ,6 77, , , , , , , , , , ,9 40, , ,9 248, , Eylül Sonu ,2 660, ,7 ORAN 22,1% 29,0% 6,8% 33,7% 6,7% 0,9% 0,8% 100% - 22

29 MW Kömür Doğal Gaz Diğer Hidrolik Rüzgar Jeotermal Güneş Eylül Sonu Şekil 2.4 Ülkemiz Elektrik Enerjisi Kurulu Gücü Ülkemiz elektrik enerjisi kurulu gücü oranları tablosunu incelediğimizde 2002 yılı için toplam elektrik enerjisi kurulu gücü içerisinde %38,4 lük pay ile hidrolik kaynaklar ilk sırayı alırken onu %26,5 lik pay ile doğal gaz, %21,9 luk pay ile kömür ve %0,1 lik pay ile rüzgar + jeotermal izlemektedir. Geriye kalan %13 lük payı ise diğer kaynaklar oluşturmaktadır. Benzer bir değerlendirmeyi 2016 Yılı Eylül Ayı sonu itibarıyla yapmak istediğimizde kaynakların ülkemiz kurulu gücü miktarındaki nicelik sıralaması değişmezken toplam kurulu güç içerisindeki paylarında farklılıklar görünmektedir Yılı Eylül Ayı sonu itibarıyla ülkemiz elektrik enerjisi kurulu gücü içerisinde hidrolik kaynakların oranı %33,7, doğal gazın %29,0, kömürün %22,1 ve rüzgar + güneş + jeotermalin ise %8,4 olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu kaynaklar haricinde kalan diğer kaynakların payı ise %6,8 dir Eylül döneminde en büyük artış oranı rüzgâr ve jeotermal kaynaklı kurulu güç payında gözlenmektedir. Ayrıca 2014 yılında Güneş kaynaklı kurulu gücün devreye girmesi ve özel sektörün bu alanda büyük yatırımlara hazırlanması ülkemiz arz güvenliği ve kaynak çeşitlendirmesi adına önem arz etmektedir (Çizelge 2.8 ve Şekil 2.5). 23

30 Çizelge 2.8 Ülkemiz Elektrik Enerjisi Kurulu Gücü Oranları TERMİK RÜZGÂR + YIL Doğal HİDROLİK GÜNEŞ + Kömür Diğer Gaz JEOTERMAL ,9% 26,5% 13,0% 38,4% 0,1% ,2% 28,2% 13,2% 35,3% 0,1% ,5% 30,8% 12,2% 34,3% 0,1% ,5% 31,6% 11,6% 33,2% 0,1% ,2% 31,2% 11,2% 32,3% 0,2% ,7% 31,5% 10,6% 32,8% 0,4% ,1% 32,1% 9,7% 33,1% 0,9% ,5% 32,5% 9,6% 32,5% 1,9% ,0% 32,5% 8,6% 32,0% 2,9% ,6% 30,2% 10,3% 32,4% 3,5% ,0% 30,1% 9,3% 34,4% 4,2% ,6% 31,6% 9,2% 34,8% 4,8% ,2% 30,9% 8,0% 34,0% 5,9% ,2% 29,1% 7,1% 35,4% 7,3% 2016 Eylül Sonu 22,1% 29,0% 6,8% 33,7% 8,4% Rüzgar 6,7% Diğer 6,8% Güneş 0,8% Kömür 22,1% Hidrolik 33,7% Doğalgaz 29,0% Jeotermal 0,9% Şekil Yılı Eylül Sonu İtibarıyla Kaynak Bazında Kurulu Güç Oranları 24

31 Ülkemiz Termik Santral Kurulu Gücü Dağılımı çizelgesi tek yakıtlı ve çok yakıtlı kaynaklar bakımından incelendiğinde termik santrallerden temin edilen kurulu gücün 2002 yılında MW olduğu 2016 Yılı Eylül ayı sonunda ise MW ye yükseldiği görülmektedir. Yine çizelgeden görüleceği üzere 2002 yılında tek yakıtlı termik santrallerin toplam termik santraller kurulu gücü içerisindeki payının %91,2 olduğu, bu oranın 2016 Yılı Eylül Ayı sonu itibarıyla %90,3 e gerilediği görülmektedir. Tek yakıtlı santraller içinde doğal gaz ile çalışan santraller ağırlıkta olmakla birlikte onu linyit kaynaklı santraller takip etmektedir. Tek yakıtlı termik santrallerin sahip olduğu toplam kurulu güç içerisinde doğal gaz ile çalışan santrallerin sahip olduğu kurulu güç payının 2016 Yılı Eylül ayı sonu itibarıyla %55,5 olduğu görülmektedir. Doğal gaz santrallerini %22,3 lük oranı ile linyit kaynaklı santraller takip etmektedir. Çizelge 2.9 Ülkemiz Termik Santral Kurulu Gücü Dağılımı (MW) Eylül Sonu Linyit Taşkömürü İthal Kömür + Asfaltit Fuel-Oil Tek Yakıtlı Çok Yakıtlı Motorin LPG Nafta Doğalgaz +LNG Yenilenebilir + Atık + Atık Isı + Prolitik Yağ Toplam Katı + Sıvı Sıvı + D. Gaz Toplam TERMİK TOPLAM

32 Eylül sonu arasındaki süreçte kamunun sahip olduğu kurulu güç miktarında ciddi bir artış yaşanmazken özel sektörün sahip olduğu kurulu güç miktarında önemli artışlar yaşanmıştır. Türkiye Kurulu Gücünün Kamu ve Özel Sektöre Göre Dağılımı tablosunu (Çizelge 2.10 ve Çizelge 2.11) incelediğinde 2002 yılında kamunun sahip olduğu MW lık kurulu güçle toplam kurulu güç içerisindeki payının %66,1, özel sektörün sahip olduğu MW lık kurulu güçle toplam kurulu güç içerisindeki payının %33,9 olduğunu görülmektedir Yılı Eylül Ayı sonu itibarıyla ise tam tersi bir durum söz konusu olup kamunun sahip olduğu MW kurulu gücün toplam kurulu güç içerisindeki payının %25,3 ünü oluşturmaktadır. Özel sektör tarafından işletilen MW kurulu güce sahip santrallerin toplam payı ise %74,7 ye yükselmiştir. Özel Üretim Şirketlerinin Eylül sonu arasında özellikle Hidrolik ve Rüzgâr alanındaki kapasite artışları olumlu gelişme olarak öne çıkmaktadır. Çizelge 2.10 Ülkemiz Kurulu Gücünün Kuruluş ve Kaynaklara Göre Dağılımı KURULUŞLAR EÜAŞ ve Bağlı Ortaklıkları Üretim Şirketleri TOPLAM KAYNAK TİPİ (MW) Eylül Sonu TERMİK HİDROLİK JEOTERMAL 18 TOPLAM TERMİK HİDROLİK RÜZGÂR JEOTERMAL GÜNEŞ TOPLAM TERMİK HİDROLİK RÜZGÂR JEOTERMAL GÜNEŞ TOPLAM

33 66,1 56,5 54,6 53,9 58,6 58,5 57,3 54,1 48,9 45,6 43,4 37,2 31,5 27,8 25,3 33,9 43,5 45,4 46,1 41,4 41,5 42,7 45,9 51,1 54,4 56,6 62,8 68,5 72,2 74,7 Çizelge 2.11 Ülkemiz Kurulu Gücünün Kamu ve Özel Sektöre Göre Dağılımı (MW) YIL TOPLAM KAMU ÖZEL SEKTÖR KAMU PAYI (%) ÖZEL SEKTÖR PAYI (%) ,1% 33,9% ,5% 43,5% ,6% 45,4% ,9% 46,1% ,6% 41,4% ,5% 41,5% ,3% 42,7% ,1% 45,9% ,9% 51,1% ,6% 54,4% ,4% 56,6% ,2% 62,8% ,5% 68,5% ,8% 72,2% 2016 Eylül Sonu ,3% 74,7% (%) Eylül Sonu Kamu Sektörü (%) Özel Sektör (%) Şekil 2.6 Ülkemiz Kurulu Gücünün Kamu ve Özel Sektöre Göre Dağılımı 27

34 İşletmeye giren özel sektör yatırımlarını incelediğimizde yapılan yatırımlar içerisinde hidroelektrik santrallerin önemli bir yer tuttuğu görülmektedir yılında işletmeye açılan MW lik kurulu güce sahip 112 adet hidro kaynaklı santralin akabinde yine bu alanda 2014 yılında 87 adet MW lik kurulu güce sahip santral devreye alınmıştır yılında devreye giren 222 adet santral ile rekor kırılarak MW kurulu güç devreye girerken 2015 yılında açılan 215 santral ile MW lik kapasite artışı sağlanmıştır. Çizelge 2.12 de devreye giren santral yatırımlarının detayları verilmiştir. YAKIT CİNSİ Çizelge 2.12 Elektrik Enerjisi Alanında Yapılan Özel Sektör Yatırımları ADET KURULU GÜÇ (MW) ADET KURULU GÜÇ (MW) ADET KURULU GÜÇ (MW) 2016 Eylül Sonu ADET KURULU GÜÇ (MW) Hidro , , , ,0 Rüzgâr , , , ,3 Jeotermal 5 148,6 5 94, , ,3 Atık Isı 4 42,5 2 15,1 2 13,5 1 30,6 Biyogaz 3 6,0 1 2,1 Biyogaz (Çöp Gazı) 3 12,7 Biyokütle(Çöp Gazı) 4 13,3 6 14,8 8 22,9 4 13,9 Biyokütle(Hayvansal atık) 1 1,2 Biyokütle 2 3, ,6 2 4,3 Biyogaz/Doğal Gaz 2 1,0 Doğal Gaz , , , ,5 Doğal Gaz/Motorin 1 24,6 1 9,8 Linyit 3 58, , Linyit/Doğal Gaz 1 37,0 DG/FO/Linyit 1 4,8 Kömür 1 7,6 Kömür + Diğer 1 15,0 DG+Orman Ürün. 1 27,6 İthal Kömür ,7 Pirolitik Yağ 1 7,0 Yerli Asfaltit 2 270,0 Y./İTH. T.KÖM./LİN TOPLAM , , , ,8 28

35 Çizelge 2.13 de görüldüğü üzere, ülkemiz yerli ve ithal kaynak bazında elektrik enerjisi kurulu gücü incelediğinde 2002 yılında yerli kaynak bazlı kurulu güç miktarı MW (%60,1) ve ithal kaynak bazlı santrallerin kurulu gücü ise MW (%39,9) olarak gerçekleşmiştir Yılı Eylül Ayı sonu itibarıyla ele alındığında ise yerli kaynak bazlı kurulu güç miktarının MW (%55,3) iken ithal kaynaklardan yakıt sağlayan santrallerin kurulu gücü ise MW (%44,7) dir Eylül dönemi arasındaki süreçte hem yerli kaynaklardan hem yabancı kaynaklardan sağlanan kurulu güç miktarı artarken bu miktarların toplam kurulu güce olan oran değerlerinde dikkate değer bir değişim söz konusu olmamıştır. Çizelge 2.13 Yerli ve İthal Kaynak Bazında Ülkemiz Kurulu Gücü YIL YERLİ KAYNAKLAR İTHAL KAYNAKLAR MW % MW % ,1% ,9% ,6% ,4% ,9% ,1% ,7% ,3% ,7% ,3% ,0% ,0% ,3% ,7% ,5% ,5% ,1% ,9% ,1% ,9% ,8% ,2% ,5% ,5% ,8% ,2% ,1% ,9% 2016 Eylül Sonu ,3% ,7% 29

36 60,1 54,6 52,9 52,7 53,7 54,0 54,3 53,5 52,1 52,1 53,8 53,5 52,8 56,1 55,3 39,9 45,4 47,1 47,3 46,3 46,0 45,7 46,5 47,9 47,9 46,2 46,5 47,2 43,9 44,7 (%) Eylül Sonu Yerli Kaynaklar (%) İthal Kaynaklar (%) Şekil 2.7 Yerli ve İthal Kaynak Bazında Ülkemiz Kurulu Gücü Oranları 2.4 Enerji Tüketim Maliyetleri Enerji tüketim maliyetinin asgari ücret içindeki payı alım gücünü ortaya koyan önemli göstergelerden biridir. Bu kapsamda, elektrik ve doğal gaz tüketim maliyetlerinin asgari ücret ile birlikte analizleri yapılmıştır. Çizelge 2.14 incelendiğinde, elektrik tüketim maliyetinin asgari ücret içindeki payı yıllar içinde azaldığı görülmektedir. 200 kwh lik elektrik tüketim maliyeti Eylül dönemi arasında 2,5 katına çıkarken asgari ücretin de bu yıllar arasında 7,9 katına çıkmış olduğu görülmektedir. Ancak, 2002 yılında %20,1 olan asgari ücret içindeki pay 2016 Yılı Eylül Ayı sonu itibarıyla %6,3 e kadar düşmüştür. 30

37 Çizelge 2.14 Elektrik Enerjisi Tüketim Maliyetinin Asgari Ücret İçindeki Payı ASGARİ ÜCRET 200 kwh lik Elektrik Asgari Ücret İçindeki YIL (Net, ) Tüketimi ( )* Pay (%) ,6 33,1 20, ,0 36,2 16, ,1 31,7 10, ,2 31,7 9, ,5 31,7 8, ,0 31,3 7, ,6 37,3 7, ,1 50,5 9, ,0 54,5 9, ,0 54,4 8, ,2 59,2 8, ,0 73,0 9, ,0 73,0 8, ,1 79,7 8, ,0 82,3 6, ,0 82,5 6,3 *Bir ailenin aylık ortalama tüketimi 25% 20% 15% 10% 5% 0% Şekil 2.8 Elektrik Enerjisi Tüketim Maliyetinin Asgari Ücret İçindeki Payı 31

38 Çizelge 2.15 den de görüleceği üzere doğal gaz tüketim maliyetinin asgari ücret içindeki payı da yıllar içinde azalmıştır yılında %32,2 olan bu pay 2016 Yılı Eylül Ayı sonu itibarıyla %10,5 e kadar düşmüştür. Çizelge 2.15 Doğal Gaz Tüketim Maliyetinin Asgari Ücret İçindeki Payı YIL ASGARİ ÜCRET 125 m 3 lük Doğal Gaz Asgari Ücret İçindeki (Net, ) Tüketimi ( )* Pay (%) ,6 52,6 32, ,0 48,4 21, ,1 39,2 12, ,2 51,2 14, ,5 61,3 16, ,0 76,9 19, ,6 83,1 17, ,1 136,3 25, ,0 90,2 15, ,0 90,2 14, ,2 104,3 14, ,0 134,9 17, ,0 134,9 15, ,1 146,9 15, ,0 149,1 11, ,0 136,9 10,5 *Bir ailenin aylık ortalama tüketimi 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% Şekil 2.9 Doğal Gaz Tüketim Maliyetinin Asgari Ücret İçindeki Payı 32

39 Elektrik ve doğal gazın yanı sıra kömür tüketim maliyetinin de asgari ücret içindeki payının azaldığı görülmektedir yılında %6,8 olan bu pay 2016 Yılı Eylül Ayı sonu itibarıyla %5,3 e düşmüştür. Çizelge 2.16 Kömür Tüketim Maliyetinin Asgari Ücret İçindeki Payı YIL ASGARİ ÜCRET (Net, ) 200 kg lık Kömür Tüketimi ( )* Asgari Ücret İçindeki Pay (%) ,6 11,1 6,8% ,0 19,5 8,6% ,1 23,7 7,8% ,2 23,7 6,8% ,5 25,9 6,8% ,0 30,7 7,6% ,6 36,6 7,6% ,1 47,8 9,1% ,0 47,8 8,3% ,0 52,6 8,4% ,2 56,6 8,1% ,0 55,0 7,1% ,0 55,0 6,5% ,1 60,8 6,4% ,0 68,8 5,3% ,0 68,8 5,3% *Bir ailenin aylık ortalama tüketimi 10% 9% 8% 7% 6% 5% 4% 3% 2% 1% 0% Şekil 2.10 Kömür Tüketim Maliyetinin Asgari Ücret İçindeki Payı 33

40 2.5 Tarifeler 2016 Yılı Eylül Ayı sonu itibarıyla elektrik tarifesi genel toplamda da görüldüğü üzere (Çizelge 2.17) meskenler için kwh elektrik ücreti 41,24 kuruş iken iletim sistemi kullanıcısı için 25,18, Tek terimli OG sanayi için 31,67 ve Tek terimli AG Ticarethaneler için 41,59 kuruş olarak hesaplanmıştır. Çizelge Yılı Eylül Ayı Sonu İtibarıyla Elektrik Tarifeleri Tek terimli AG MESKEN İletim Sistemi Kullanıcısı Tek terimli OG SANAYİ Tek terimli AG TİCARETHANE TEK ZAMANLI ENERJİ BEDELİ (krş/kwh) 22,10 20,52 20,52 22,12 DAĞITIM BEDELİ (krş/kwh) 11,08-5,50 11,36 ENERJİ FONU (%1) 0,22 0,21 0,21 0,22 TRT PAYI (%2) 0,44 0,41 0,41 0,44 ELEKTRİK TÜKETİM VERGİSİ (Sanayi %1; Mesken- Ticarethane %5) 1,11 0,21 0,21 1,11 ARA TOPLAM 34,95 21,34 26,84 35,25 KDV (%18) 6,29 3,84 4,83 6,34 GENEL TOPLAM (krş/kwh) 41,24 25,18 31,67 41,59 GENEL TOPLAM (Dolarcent/kWh) GENEL TOPLAM (Eurocent/kWh) 1$= 3,0058 TL, 1 Avro= 3,3608 TL 13,72 8,38 10,54 13,84 12,27 7,49 9,42 12,37 34

41 2016 Yılı Ekim Ayı başı için Başkent Doğal gaz nihai fiyatı konutlar için 1,12149 /m³, sanayi için 0, /m³ olarak belirlenmişken; İGDAŞ ta konut için 1,09557 /m³, sanayi için 0, /m³ fiyat belirlemiştir. Çizelge Yılı Ekim Ayı Başı İtibarıyla Doğal Gaz Tarifeleri ( /m 3 ) BAŞKENTGAZ DOĞALGAZ TARİFESİ İGDAŞ DOĞALGAZ TARİFESİ KONUT SANAYİ KONUT SANAYİ Gaz Bedeli* 0, , , , Dağıtım Bedeli 0,1638 0, , , KDV 0, , , , Nihai Fiyat 1, , , , *Gaz bedeli, iletim ve depolama bedelleri toplamı olup ÖTV dahildir. 2.6 Avrupa Birliği Ülkeleri Fiyat Sıralamaları Avrupa Birliği Ülkeleri Elektrik Fiyatları Sıralamasında Türkiye konutta 2016 yılı ilk yarısı itibarıyla vergiler hariç 0,1020 /kwh ile 9. sırada iken vergiler dahil 0,1267 /kwh ile 7. sırada yer almaktadır. Sanayi fiyatlaması sıralamasında Avrupa Birliği üyesi ülkeler arasında ülkemiz 2016 yılı ilk yarısı itibarıyla vergiler hariç sıralamada 0,0722 /kwh ile 10. sırada yer alırken vergiler dahil sıralamada 0,0878 /kwh ile 3. sırada yer almaktadır. Avrupa Birliği ülkeleri doğal gaz fiyatları sıralamasında Türkiye konutta 2016 yılı ilk yarısı itibarıyla vergiler hariç sıralamada 0,0278 /m³ ile 3. sırada yer alırken vergiler dâhil sıralamada 0,0336 /m³ ile 2. sırada yer almaktadır. Doğal gaz sanayi fiyatlaması sıralamasında Avrupa Birliği üyesi ülkeler arasında ülkemiz vergiler hariç sıralamada 0,0238 /m³ ile 5. sırada iken vergiler dahil sıralamada 0,0289 /m³ ile 2. sırada yer almaktadır. 35

42 Çizelge 2.19 AB Ülkeleri Elektrik Fiyatları Sıralamasında Ülkemizin Yeri Konut ( /kwh, Vergiler Hariç) Dönem Dönem Dönem Dönem SIRALAMA Bulgaristan 0,0746 0,0785 0,0798 0, Litvanya 0,0883 0,0874 0,0863 0, Macaristan 0,0902 0,0887 0,0902 0, Romanya 0,0906 0,0927 0,0938 0, Estonya 0,0982 0,0951 0,0951 0, Danimarka 0,101 0,0992 0,094 0, Hırvatistan 0,1013 0,1008 0,1003 0, Finlandiya 0,105 0,1026 0,1009 0, Türkiye 0,1040 0,1081 0,0972 0, Polonya 0,1097 0,1125 0,1105 0, Letonya 0,0854 0,1083 0,1096 0, Fransa 0,1094 0,1067 0,1107 0, Slovenya 0,1151 0,1123 0,1126 0, Slovakya 0,1237 0,1223 0,1232 0, Çek Cumhuriyeti 0,1043 0,104 0,1057 0, Kıbrıs 0,1915 0,1574 0,1463 0, Yunanistan 0,1216 0,1211 0,1227 0, Malta 0,1189 0,1197 0,1207 0, Hollanda 0,1269 0,1261 0,1228 0, İsveç 0,1194 0,1183 0,1202 0, Portekiz 0,1301 0,1150 0,1153 0, Avusturya 0,1294 0,1261 0,1239 0, Lüksemburg 0,1431 0,1331 0,1331 0, Almanya 0,1440 0,1431 0,1427 0, İtalya 0,1468 0,1507 0,1479 0, Belçika 0,1678 0,1817 0,1842 0, İspanya 0,1861 0,1815 0,1864 0, İngiltere 0,1917 0,2024 0,2079 0, İrlanda 0,2085 0,1970 0,1991 0,

43 Çizelge 2.20 AB Ülkeleri Elektrik Fiyatları Sıralamasında Ülkemizin Yeri Konut ( /kwh, Vergiler Dahil) Dönem Dönem Dönem Dönem SIRALAMA Bulgaristan 0,0895 0,0942 0,0957 0, Macaristan 0,1146 0,1127 0,1145 0, Estonya 0,1325 0,1302 0,1291 0, Litvanya 0,1319 0,1256 0,1243 0, Malta 0,1248 0,1257 0,1269 0, Romanya 0,1248 0,1303 0,1319 0, Türkiye 0,1310 0,1360 0,1222 0, Hırvatistan 0,1324 0,1317 0,1312 0, Polonya 0,1408 0,1444 0,1418 0, Çek Cumhuriyeti 0,1274 0,1273 0,1293 0, Slovakya 0,1523 0,1506 0,1517 0, Kıbrıs 0,2356 0,1957 0,1838 0, Finlandiya 0,1538 0,1552 0,1530 0, Slovenya 0,1632 0,1589 0,1631 0, Hollanda 0,1801 0,1986 0,1846 0, Letonya 0,1301 0,1635 0,1650 0, Fransa 0,1620 0,1624 0,1675 0, Lüksemburg 0,1738 0,1767 0,1767 0, Yunanistan 0,1785 0,1767 0,1771 0, İsveç 0,1867 0,1851 0,1874 0, İngiltere 0,2013 0,2125 0,2183 0, Avusturya 0,1987 0,2009 0,1983 0, İspanya 0,2367 0,2309 0,2370 0, İrlanda 0,2536 0,2426 0,2454 0, Portekiz 0,2231 0,2279 0,2285 0, İtalya 0,2338 0,2450 0,2428 0, Belçika 0,2043 0,2126 0,2352 0, Almanya 0,2974 0,2951 0,2946 0, Danimarka 0,3035 0,3068 0,3042 0,

44 Çizelge 2.21 AB Ülkeleri Elektrik Fiyatları Sıralamasında Ülkemizin Yeri Sanayi ( /kwh, Vergiler Hariç) Dönem Dönem Dönem Dönem SIRALAMA Danimarka 0,0666 0,0609 0,0585 0, İsveç 0,0661 0,0617 0,0585 0, Finlandiya 0,0652 0,0637 0,0635 0, Romanya 0,0710 0,0707 0,0681 0, Hollanda 0,0769 0,0721 0,0712 0, Slovenya 0,0736 0,0714 0,0711 0, Avusturya 0,0786 0,0731 0,0729 0, Fransa 0,0709 0,0757 0,0701 0, Çek Cumhuriyeti 0,0809 0,0761 0,0773 0, Türkiye 0,0779 0,079 0,0678 0, Macaristan 0,0822 0,0778 0,0783 0, Estonya 0,0809 0,0755 0,0824 0, Polonya 0,0786 0,0833 0,0813 0, Litvanya 0,0961 0,0818 0,0828 0, Lüksemburg 0,0928 0,0842 0,0804 0, Almanya 0,0808 0,0809 0,0813 0, İtalya 0,1052 0,0943 0,0919 0, Belçika 0,0879 0,0898 0,0920 0, Hırvatistan 0,0867 0,0869 0,0875 0, Letonya 0,0915 0,0910 0,0915 0, Yunanistan 0,1034 0,1037 0,1022 0, Portekiz 0,1052 0,0989 0,1001 0, Kıbrıs 0,1831 0,1316 0,1319 0, Bulgaristan 0,0747 0,0682 0,0772 0, Slovakya 0,1129 0,1081 0,1077 0, İspanya 0,1110 0,1116 0,1078 0, İrlanda 0,1277 0,1294 0,1231 0, İngiltere 0,1290 0,1435 0,1462 0, Malta 0,1780 0,1559 0,1373 0,

45 Çizelge 2.22 AB Ülkeleri Elektrik Fiyatları Sıralamasında Ülkemizin Yeri Sanayi ( /kwh, Vergiler Dahil) Dönem Dönem Dönem Dönem SIRALAMA İsveç 0,0833 0,0778 0,0738 0, Finlandiya 0,0895 0,0877 0,0875 0, Türkiye 0,0952 0,0964 0,0829 0, Çek Cumhuriyeti 0,0991 0,0934 0,0947 0, Romanya 0,1001 0,1029 0,0989 0, Lüksemburg 0,1046 0,1003 0,0965 0, Polonya 0,1025 0,1085 0,1059 0, Macaristan 0,1123 0,1080 0,1084 0, Slovenya 0,1033 0,1009 0,1061 0, Hollanda 0,1075 0,1091 0,1024 0, Estonya 0,1117 0,1066 0,1117 0, Hırvatistan 0,1148 0,1150 0,1159 0, Litvanya 0,1417 0,1198 0,1205 0, Fransa 0,1117 0,1210 0,1139 0, Bulgaristan 0,0909 0,0831 0,0939 0, Kıbrıs 0,2256 0,1648 0,1668 0, Avusturya 0,1266 0,1247 0,1260 0, Slovakya 0,1409 0,1351 0,1346 0, İspanya 0,1412 0,1420 0,1371 0, Belçika 0,1309 0,1301 0,1297 0, Yunanistan 0,1467 0,1460 0,1299 0, Portekiz 0,1460 0,1402 0,1420 0, Letonya 0,1374 0,1425 0,1432 0, Malta 0,1870 0,1679 0,1475 0, İrlanda 0,1532 0,1601 0,1531 0, İngiltere 0,1606 0,1788 0,1823 0, İtalya 0,2033 0,1873 0,1855 0, Almanya 0,1992 0,1979 0,1960 0, Danimarka 0,2606 0,2589 0,2599 0,

46 Çizelge 2.23 AB Ülkeleri Doğal Gaz Fiyatları Sıralamasında Ülkemizin Yeri Konut ( /kwh, Vergiler Hariç) Dönem Dönem Dönem Dönem SIRALAMA Romanya 0,0153 0,0150 0,0179 0, Macaristan 0,0276 0,0278 0,0277 0, Türkiye 0,0308 0,0313 0,0287 0, Danimarka 0,0340 0,0357 0,0326 0, Bulgaristan 0,0403 0,0398 0,0326 0, Polonya 0,0407 0,0407 0,0405 0, Letonya 0,0387 0,0392 0,0383 0, Estonya 0,0392 0,0358 0,0287 0, Litvanya 0,0413 0,0350 0,0360 0, Hırvatistan 0,0380 0,0378 0,0368 0, Hollanda 0,0479 0,0429 0,0434 0, Slovakya 0,0432 0,0413 0,0412 0, Lüksemburg 0,0458 0,0435 0,0414 0, Belçika 0,0501 0,0478 0,0478 0, Slovenya 0,0467 0,0452 0,0435 0, Yunanistan 0,0647 0,0545 0,0605 0, İtalya 0,0626 0,0504 0,0584 0, Çek Cumhuriyeti 0,0465 0,0474 0,0482 0, Almanya 0,0513 0,0509 0,0513 0, Fransa 0,0626 0,0560 0,0582 0, Avusturya 0,054 0,0539 0,0523 0, İngiltere 0,0615 0,0605 0,0637 0, İspanya 0,0769 0,0581 0,0746 0, İrlanda 0,062 0,0555 0,0601 0, İsveç 0,0626 0,0611 0,0645 0, Portekiz 0,0802 0,0753 0,0758 0,

47 Çizelge 2.24 AB Ülkeleri Doğal Gaz Fiyatları Sıralamasında Ülkemizin Yeri Konut ( /kwh, Vergiler Dahil) Dönem Dönem Dönem Dönem SIRALAMA Romanya 0,0319 0,0311 0,0340 0, Türkiye 0,0373 0,0378 0,0347 0, Macaristan 0,0351 0,0353 0,0352 0, Bulgaristan 0,0484 0,0477 0,0391 0, Polonya 0,0500 0,0501 0,0498 0, Litvanya 0,0499 0,0423 0,0436 0, Letonya 0,0488 0,0496 0,0485 0, Hırvatistan 0,0475 0,0473 0,0459 0, Estonya 0,0494 0,0456 0,0384 0, Lüksemburg 0,0514 0,0496 0,0482 0, Slovakya 0,0519 0,0496 0,0495 0, Belçika 0,0650 0,0584 0,0621 0, İngiltere 0,0646 0,0635 0,0668 0, Yunanistan 0,0798 0,0681 0,0750 0, Çek Cumhuriyeti 0,0563 0,0574 0,0583 0, Slovenya 0,0634 0,0629 0,0609 0, Fransa 0,0762 0,0701 0,0733 0, İrlanda 0,0745 0,0673 0,0724 0, Almanya 0,0681 0,0676 0,0681 0, İspanya 0,0959 0,0731 0,0956 0, Avusturya 0,0730 0,0730 0,0711 0, Danimarka 0,0878 0,0802 0,0764 0, İtalya 0,0951 0,0766 0,0905 0, Hollanda 0,0820 0,0756 0,0803 0, Portekiz 0,1039 0,0976 0,0982 0, İsveç 0,1138 0,1131 0,1173 0,

48 Çizelge 2.25 AB Ülkeleri Doğal Gaz Fiyatları Sıralamasında Ülkemizin Yeri Sanayi ( /kwh, Vergiler Hariç) Dönem Dönem Dönem Dönem SIRALAMA Romanya 0,0211 0,0207 0,0203 0, Danimarka 0,0263 0,0276 0,0252 0, Bulgaristan 0,0331 0,0311 0,0259 0, Hollanda 0,0290 0,0271 0,0254 0, Türkiye 0,0257 0,0271 0,0246 0, Belçika 0,0276 0,0276 0,0264 0, Yunanistan 0,0410 0,0357 0,0303 0, Çek Cumhuriyeti 0,0293 0,0285 0,0283 0, Letonya 0,0342 0,0330 0,0277 0, Finlandiya 0,0364 0,0307 0,0283 0, Polonya 0,0359 0,0369 0,0332 0, Litvanya 0,0374 0,028 0,0218 0, Estonya 0,0354 0,0341 0,0251 0, İngiltere 0,0332 0,0339 0,0334 0, İspanya 0,0369 0,0365 0,0312 0, Avusturya 0,0334 0,0306 0,0295 0, İsveç 0,0356 0,0361 0,0330 0, Fransa 0,0360 0,0345 0,0334 0, İtalya 0,0324 0,0328 0,0301 0, İrlanda 0,0380 0,0363 0,0335 0, Slovakya 0,0363 0,0334 0,0333 0, Slovenya 0,0385 0,0321 0,0326 0, Macaristan 0,0373 0,0350 0,0320 0, Almanya 0,0361 0,0355 0,0337 0, Hırvatistan 0,0396 0,0385 0,0346 0, Portekiz 0,0437 0,0411 0,0374 0, Lüksemburg 0,0388 0,0386 0,0359 0,

49 Çizelge 2.26 AB Ülkeleri Doğal Gaz Fiyatları Sıralamasında Ülkemizin Yeri Sanayi ( /kwh, Vergiler Dahil) Dönem Dönem Dönem Dönem SIRALAMA Bulgaristan 0,0410 0,0385 0,0322 0, Türkiye 0,0313 0,0329 0,0298 0, Belçika 0,0354 0,0354 0,0343 0, Çek Cumhuriyeti 0,0368 0,0359 0,0356 0, Letonya 0,0431 0,0420 0,0356 0, Litvanya 0,0453 0,0339 0,0263 0, Polonya 0,0448 0,0461 0,0416 0, Yunanistan 0,0522 0,0466 0,0406 0, İspanya 0,0452 0,0423 0,0384 0, İngiltere 0,0417 0,0428 0,0421 0, Romanya 0,0381 0,0372 0,0359 0, İtalya 0,0386 0,0397 0,0355 0, İrlanda 0,0459 0,0438 0,0408 0, Slovakya 0,0451 0,0417 0,0416 0, Estonya 0,0442 0,0429 0,0326 0, Lüksemburg 0,0418 0,0410 0,0404 0, Fransa 0,0445 0,0443 0,0425 0, Macaristan 0,0494 0,0466 0,0429 0, Almanya 0,0478 0,0470 0,0449 0, Hırvatistan 0,0502 0,0486 0,0438 0, Portekiz 0,0546 0,0512 0,0465 0, Slovenya 0,0534 0,0448 0,0464 0, Avusturya 0,0481 0,0475 0,0480 0, Hollanda 0,0407 0,0470 0,0388 0, Finlandiya 0,0579 0,0554 0,0524 0, Danimarka 0,0782 0,0702 0,0670 0, İsveç 0,0801 0,0819 0,0779 0,

50 2.7 Petrol ve Doğal Gaz Ülkemizin petrol ve doğal gaz üretimi incelenecek olursa ham petrol üretiminde yıllara göre fazla değişiklik olmadığı buna karşılık doğal gaz üretim miktarımızın ise değişken bir seyir izlediği görülmektedir Yılı Ağustos Ayı sonu itibarıyla 12,0 milyon varil ham petrol üretimine karşılık 260,5 milyon m³ doğal gaz üretimi gerçekleştirilmiştir. Çizelge 2.27 Ham Petrol ve Doğal Gaz Üretimi YIL HAM PETROL ÜRETİMİ (milyon varil) TPAO HAM PETROL ÜRETİMİ (milyon varil) DOĞAL GAZ ÜRETİMİ (milyon m 3 ) TPAO DOĞAL GAZ ÜRETİMİ (milyon m 3 ) ,0 11,7 378,4 268, ,6 11,1 560,6 352, ,9 10,5 707,0 432, ,9 10,7 896,4 566, ,1 10,4 906,6 412, ,8 10,3 893,1 421, ,0 10, ,5 495, ,7 12,4 729,4 277, ,3 11,6 726,0 260, ,4 11,2 793,4 317, ,2 11,6 664,4 339, ,6 12,3 561,5 307, ,1 12,1 502,1 251, ,5 11,5 398,7 165, Ağustos Sonu 12,0 8,2 260,5 163,6 44

51 Petrol ve doğal gaz tüketim miktarları incelendiği takdirde ülke genelinde 2015 yılı sonu itibarıyla 27,2 milyon ton ham petrol tüketimi ve yaklaşık 48 milyar m³ doğalgaz tüketimi gerçekleştirildiği görülmektedir yılları arasında ham petrol tüketimine baktığımızda 14 yıllık sürecin sonunda 2002 yılına göre 2015 yılında ham petrol tüketimimiz yaklaşık %4,2 artmıştır. Doğal gaz tüketimi ise 2002 yılına kıyasla 2015 yılında 2,8 katına çıkmıştır. Çizelge 2.28 Ham Petrol ve Doğal Gaz Tüketimi YIL HAM PETROL TÜKETİMİ (milyon ton) DOĞAL GAZ TÜKETİMİ (milyon m 3 ) , , , , , , , , , , , , , , Ağustos Sonu 17,

52 Petrol arama ve üretimi için yapılan yurtiçi yatırım miktarları 2002 yılında toplamda 90 milyon Dolar iken 2014 yılında 1 milyar 20 milyon Dolara, 2015 yılında ise 600 milyon dolara çıkmıştır. Özellikle petrol arama ve üretimi noktasında 2010 yılı itibarıyla ciddi artışlar gözlenmiştir. Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı (TPAO) nun 2002 yılında petrol arama ve üretimi için yaptığı yurtiçi yatırım miktarı 42 milyon Dolar iken bu rakam 2014 yılında 489 milyon Dolar a, 2015 yılında ise 291 milyon Dolar a yükselmiştir. TPAO haricinde ise petrol arama ve üretimi için yapılan yurtiçi yatırım miktarı 2002 yılında 48 milyon Dolar olarak gerçekleşmiş iken 2014 yılında 531 milyon Dolar, 2015 yılında ise 309 milyon Dolar olarak gerçekleşmiştir. Çizelge 2.29 Ham Petrol Arama ve Üretim için Yapılan Yurtiçi Yatırım Miktarı YIL TPAO (milyon Dolar) 46 DİĞER (milyon Dolar) TOPLAM (milyon Dolar) Ağustos Sonu* *2016 Ağustos ayı sonu verisi daha kesinleşmemiştir.

53 2015 yılında 48,4 milyar m 3 doğal gaz ithal edilirken 2014 yılı sonuna göre %1,5 bir azalma gerçekleşmiştir. Bu rakam 2002 yılı için ise 17,1 milyar m 3 olarak gerçekleşmişti yılı sonu itibarıyla gerçekleşmiş ithalat rakamları üzerinden hareket edildiğinde doğal gaz ithalatının önemli bir kısmı olan %55,3 ünün Rusya dan, %16,1 inin de İran dan yapıldığı görülmektedir (Çizelge 2.30). Çizelge 2.30 Ülke Bazında Doğal Gaz İthalatı (milyon m 3 ) YIL RUSYA İRAN AZERBAYCAN CEZAYİR NİJERYA SPOT LNG TOPLAM Eylül Sonu* *Özel sektörün Eylül Ayı içerisinde yaptığı ithalat miktarı dahil edilmemiştir. 47

54 2.8 Kömür 2016 Yılı Eylül Ayı Sonu İtibarıyla Kamu Uhdesinde Bulunan Kömür Rezervi ve Üretim Bilgileri (Çizelge 2.31) inde verildiği üzere linyit rezervinin milyon ton, taşkömürü rezervinin ise milyon ton olduğu görülmektedir Yılı Eylül Ayı sonu itibarıyla 19,8 milyon ton linyit üretimi gerçekleştirilirken, 0,67 milyon ton taşkömürü üretimi gerçekleştirilmiştir. Çizelge Yılı Eylül Ayı Sonu İtibarıyla Kamuya Ait Kömür Rezervi ve Üretim Bilgileri KURUM REZERV (milyon ton) ÜRETİM (milyon ton) TKİ ,9 EÜAŞ ,9 LİNYİT MTA TOPLAM ,8 TAŞKÖMÜRÜ TTK , yılında işletme ruhsatlı sahalardan ruhsat sahiplerince MİGEM e beyan edilen enerji hammaddeleri üretim miktarı ton iken bu miktar 2013 yılı sonu itibarıyla ton a, 2014 yılı sonu itibarıyla ton a ve 2015 yılı sonu itibarıyla da ton a yükselmiştir (Çizelge 2.32). 48

55 Çizelge Yılları İşletme Ruhsatlı Sahalardan Ruhsat Sahiplerince MİGEM e Beyan Edilen Enerji Hammaddeleri Üretim Değerleri YILLARI ENERJİ HAMMADDELERİ ÜRETİMİ Sıra No: Maden Adı Kurum Üretim Miktarı (ton) Asfaltit Bitümlü Madde TKİ EÜAŞ TKİ Kömür Diğer Kamu Özel Sektör Toplam Taşkömürü TTK KÖMÜR GENEL TOPLAMI

56 50

57 3. ÜLKEMİZ TABİİ KAYNAKLAR GÖRÜNÜMÜ Madencilik Sektörünün GSYH görülmektedir yılı Haziran Ayı İçerisindeki Payı Tablosu (Çizelge 3.1) sonu itibarıyla ise madencilik incelendiğinde madencilik sektörünün sektörünün GSYH içindeki değerinin GSYH içindeki değerinin 2002 yılında milyon TL olduğu, sektör milyon TL olduğu ve bu değerler sektör payının %1,1 olduğu payının ise %1,1 seviyelerinde olduğu görülmektedir. Çizelge 3.1 Madencilik Sektörünün GSYH İçerisindeki Payı TÜRKİYE GENELİ MADENCİLİK SEKTÖRÜ Yıllar Cari fiyatlarla Toplam GSYH Cari fiyatlarla Toplam GSYH GSYH İçindeki Madencilik Sektörü GSYH İçindeki Madencilik Sektörü TL Bazında Artış Oranı Sektör Payı (Milyon TL) (Milyon $) (Milyon TL) (Milyon $) % % ,5 1, ,4 1, ,1 1, ,6 1, ,5 1, ,7 1, ,7 1, ,8 1, , ,9 1, ,3 1, ,2 1, ,2 1, Haziran Sonu ,5 1,1 (1 $: 2,92184 TL) 51

58 1,1 0,6 1,4 0,7 1,8 1,1 2,4 1,4 3,1 1,9 3,9 2,5 4,9 3,0 4,5 2,3 4,8 3,3 6,1 3,5 6,8 4,0 5,6 4,9 4,9 4,1 4,6 3,8 2,6 2,3 Milyar $ Maden ithalat ve ihracatımıza yönelik bilgiler yıl bazında Çizelge 3.2 de verilmiştir. Çizelge 3.2 Madencilik İthalatı ve İhracatı YIL İTHALAT (milyar $) İHRACAT (milyar $) ,07 0, ,35 0, ,77 1, ,41 1, ,08 1, ,85 2, ,90 2, ,48 2, ,78 3, ,07 3, ,82 4, ,58 4, ,85 4, ,61 3, Eylül Sonu 2,57 2, İthalat İhracat Eylül Sonu Şekil 3.1 Madencilik İthalatı ve İhracatı 52

59 Ülkemizin doğal taş üretimindeki durumu incelenecek olursa ignimbrit, mermer, oniks ve traverten madenlerinin toplam üretimi 2003 yılında m 3 iken 2015 yılında yaklaşık 4,6 katına çıkarak m 3 olmuştur. Andezit, bazalt, granit, dekoratif taş, mozaik, kayrak vd., serpantin ve yapıtaşı madenlerinin toplam üretimi ise 2003 yılında ton iken bu rakam 2015 yılında önemli bir artışla ton a ulaşmıştır. Çizelge Yılları Doğal Taş Üretimleri (1-2) ÜRETİM (m 3 ) YIL İGNİMBRİT MERMER ONİKS TRAVERTEN TOPLAM YIL ANDEZİT BAZALT GRANİT DİĞER SERPANTİN YAPITAŞI DİYABAZ GABRO TOPLAM ÜRETİM (Ton)

60 2016 Yılı Eylül Ayı Sonu İtibarıyla Doğal Taşların İhracat Değerleri Tablosu incelendiğinde toplam doğal taşlar ihracat tutarının yaklaşık 1,2 milyar dolar olduğu görülmektedir. Çizelge Yılı Eylül Ayı Sonu İtibarıyla Doğal Taşların İhracat Değerleri DOĞAL TAŞLAR İHRACAT DEĞER ($) MERMER, TRAVERTEN, HAM BLOK VE PLAKALAR HALİNDE MERMER, İŞLENMİŞ TRAVERTEN, İŞLENMİŞ GRANİT, HAM GRANİT, İŞLENMİŞ KAYAGAN TASI (ARDUVAZ), HAM KAYAGAN TASI (ARDUVAZ), İŞLENMİŞ YONTULMAYA VEYA İNŞAATA ELVERİŞLİ DİĞER TAŞLAR TOPLAM Ülkemizin metalik maden üretimindeki durumu incelenecek olursa 2003 yılındaki üretimin yaklaşık 8,5 milyon ton olduğu görülmekte iken bu miktar 2015 yılında 2,5 katına çıkarak yaklaşık 21,3 milyon ton seviyelerine erişmiştir. 54

61 Çizelge Yılları Metalik Maden Üretimleri Sıra No: 1 Maden Adı Altın (metal) Üretim Miktarı (Ton) ,39 3,26 4,17 8,04 9,92 11,02 14,47 16,89 24,4 29,39 33,98 31,26 27,8 2 Antimuan Bakır Boksit Çinko Demir Gümüş ,56 167, ,4 351,6 363,52 246,5 193,89 181,6 183, Kadmiyum Krom Kurşun Manganez Molibden Nikel Pirit Toplam Çizelge 3.6 da görüldüğü üzere, ülkemiz endüstriyel hammadde üretimi 2003 yılında yaklaşık 20,8 milyon ton iken 2015 yılında dört katından daha fazla bir artışla yaklaşık 87,4 milyon ton olarak değer bulmuştur. 55

62 Sıra No: Maden Adı Çizelge Yılları Endüstriyel Hammaddeler Üretimleri 56 Üretim Miktarı (Ton) Alçıtaşı Alünit (Şap) Barit Bentonit Bor Civa Çört Dikit Diyatomit Feldispat Fluorit Fosfat Grafit İllit Kalsedon Kalsit Kaolen Killer (Kil+K.kili + Ser.Kili Halloyisit vb) 19 Kuvars Kuvars Kumu Kuvarsit Kükürt Leonardit Manyezit + Hidromanyezit Mika Montmorillonit Nef. Siyenit Obsidyen Olivin +Dünit Perlit Pomza Radyolarit Rutil (Tüvenan) Sepiyolit (+Lületaşı Paligorskit) 35 Sileks (Çakmaktaşı) Sodyum Sülfat (Soda) Stronsiyum Tuzu Talk Trona Turba Vermikülit Zeolit Zımpara +Diyasporit Zirkon (Tüvenan) TOPLAM

63 1,4 0,4 1,4 0,5 1,7 0,7 2,0 0,9 1,9 1,0 2,1 1,1 2,3 1,3 1,9 1,0 2,4 1,4 2,3 1,8 2,4 1,8 2,0 1,8 1,9 2,0 1,9 1,8 1,3 1,2 Milyon ton 2002 yılında üretilen konsantre bor miktarı ton iken bu miktar 2015 yılı sonu itibarıyla ton a yükselmiştir. Aynı dönem içerisinde bor kimyasalları ve eşdeğer ürün açısından 2002 Yılında ton üretim gerçekleşirken bu rakam 2015 yılı sonu itibarıyla 4,2 katına çıkarak ton üretime ulaşmıştır. Çizelge 3.7 Bor Üretim Miktarı (Ton) YIL KONSANTRE BOR BOR KİMYASALLARI VE EŞDEĞERİ ÜRÜN Eylül sonu Eylül Konsantre bor Bor Kimyasalı ve Eşdeğeri Ürün Sonu Şekil 3.2 Bor Üretim Miktarı 57

64 Milyon Dolar 2002 yılında bor satışları toplamda 201 milyon Dolar iken bu tutar 2015 yılı sonu itibarıyla 810 milyon dolara ulaşmıştır. Bunun 787 milyon Dolar ile %97,1 ini ihracat oluştururken 23 milyon Dolar ile %2,9 luk kısmını iç pazar satış değerleri oluşturmaktadır yılına nazaran bor ihracatımız 4,2 katına, toplam bor satışımız da 4 katına çıkarak bu alanda önemli bir büyüme kaydedilmiştir. YIL Konsantre Bor Çizelge 3.8 Bor Satış Değeri (Milyon Dolar) İÇ SATIŞ DEĞERİ Bor Kimyasalları TOPLAM Konsantre Bor İHRACAT DEĞERİ Bor Kimyasalları TOPLAM TOPLAM ,7 18,7 21, ,7 22,5 24,2 37,9 759,5 797,4 821, ,2 25,3 25,5 37,1 765,6 802,7 828, ,17 27,6 27,8 49,1 823,9 871,0 898, ,2 22,6 22,8 30,3 756,5 786,8 809, Eylül Sonu 0,2 22,3 22,5 19,7 415,6 435,3 457, Eylül İç Satış İhracat Sonu Şekil 3.3 Bor Satış Değeri 58

65 Milyon TL Yıllara göre devlet hakkına yönelik bilgiler yıl bazında Çizelge 3.9 da verilmiştir. Çizelge 3.9 Yıllara Göre Devlet Hakkı Bilgileri YIL DEVLET HAKKI Şekil 3.4 Yıllara Göre Devlet Hakkı Bilgileri 59

66 Yıllara göre MİGEM e yapılan müracaat sayısı ve müracaattan düzenlenen ruhsat sayısına yönelik bilgiler yıl bazında Çizelge 3.10 da verilmiştir. Çizelge 3.10 Yıllar İtibarıyla Müracaat Sayısı ve Müracaattan Düzenlenen Ruhsat Yıl İlk Müracaat Sayısı Sayısı İlk Müracaattan Düzenlenen Ruhsat Sayısı (AR+İR) İLK MÜRACAATTA RUHSAT DÜZENLEME ORANI ,5% ,9% ,9% ,6% ,3% ,4% ,8% ,0% ,2% ,9% ,0% ,1% ,3% ,3% 2016 Eylül Sonu ,0% 2016 Yılı Eylül Ayı sonu itibarıyla Maden Grubuna Göre Türkiye Geneli Ruhsat Dağılımı Tablosu (Çizelge 3.11) incelendiğinde arama ruhsatları sayısının 5.730, işletme ruhsatlarının sayısının ve toplam ruhsat sayısının olduğu görülmektedir. 60

67 Çizelge 3.11 Maden Grubuna Göre Türkiye Geneli Ruhsat Dağılımı I(a) Grubu I(b) Grubu II(a) Grup II(b) Grup II(c) Grup III. Grup IV. Grup V. Grup TOPLAM Arama Ruhsatları İşletme Ruhsatları Toplam Ruhsat Sayısı MİGEM tarafından verilen toplam ruhsat sayısı ve alan bilgileri yıl bazında Çizelge 3.12 de verilmiştir. Çizelge 3.12 MİGEM Tarafından Verilen Toplam Ruhsat Sayısı ve Alanı YIL ADET KAMU ÖZEL TOPLAM ALAN (hektar) ADET ALAN (hektar) ADET ALAN (hektar) 100 hektar= 1 km hektar= 1 km hektar= 1 km Eylül Sonu

68 MİGEM tarafından denetlenen saha sayılarına yönelik bilgiler yıl bazında Çizelge 3.13 de verilmiştir. Çizelge 3.13 Denetlenen Saha Sayıları YILLAR DENETLENEN SAHA SAYISI Eylül Sonu

69 63

70 64

71 4. NÜKLEER ENERJİ VE NÜKLEER SANTRAL PROJELERİMİZ 4.1 Dünyada Nükleer Enerjinin Fransa ise %76,3 ünü nükleer enerjiden Durumu sağlamaktadır. 34 nükleer santrale Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı nın sahip Çin ise önümüzdeki yıllarda (IAEA) 12 Ekim 2016 verilerine göre 31 gerçekleşecek elektrik talebini ülkede toplam 450 nükleer reaktör karşılamak için 20 yeni nükleer santral faaliyette bulunmaktadır. Aralarında inşasına başlamıştır. daha önce işletmede nükleer santral bulunmayan Birleşik Arap Emirlikleri nin de bulunduğu 16 ülkede ise hali hazırda toplam 60 nükleer santralin inşaatı devam etmektedir (Çizelge 4.1) yılına kadar 164 yeni nükleer santralin inşa edilmesi planlanmakta olup 317 nükleer santral ise ülkelerin nükleer programlarında yer almaktadır. 4.2 Ülkemizin İçin Nükleer Enerjinin Önemi Rekabetçi bir elektrik piyasası ve enerji arz güvenliğinin sağlanması amacıyla hazırlanan Elektrik Enerjisi Piyasası ve Arz Güvenliği Strateji Belgesinde yer alan 2023 yılı için Türkiye nin hedefleri aşağıda sıralanmaktadır: Ülkemiz henüz nükleer santrale sahip değilken çoğunluğunu Avrupa ülkelerinin oluşturduğu birçok ülke elektrik üretiminin önemli bir bölümünü nükleer enerjiden sağlamaktadır. Dünya genelinde elektrik üretiminin %11 i nükleer enerjiden sağlanmaktadır. 99 santral ile dünyanın en fazla nükleer santraline sahip ABD, 2015 yılında elektrik üretiminin %19,5 ini nükleer enerjiden elde etmiştir. 36 nükleer santralin üretime devam ettiği, 7 santralin ise inşa aşamasında olduğu Rusya elektrik üretiminin %18,6 sını, 25 santrali bulunan Güney Kore %31,7 sini, 58 nükleer santralin üretimde olduğu Elektrik üretiminde doğal gazın payını % 30 a indirmek; Hidrolik enerji kaynaklarının tamamından faydalanmak; Yenilenebilir enerji kaynaklarından azami derecede faydalanmak; Yerli enerji kaynakları arasında yer alan linyitten azami seviyede faydalanmak; Yakıt çeşitliliğini arttırmak amacıyla nükleer enerjiyi arz portföyüne dâhil etmek. 65

72 Çizelge 4.1 Dünyada İşletmedeki ve İnşaat Halindeki Nükleer Santral Sayıları ile Ülkeler Ülkelerin Elektrik Üretiminde Nükleer Enerjinin Payı İşletmedeki Nükleer Santral Sayısı* İnşaat Aşamasındaki Santral Sayısı* Elektrik Üretiminde Nükleer Enerjinin Payı (%)** ABD 99 4 %19,5 Fransa 58 1 %76,3 Japonya 43 2 %0,5 Rusya 36 7 %18,6 Çin %3,0 Güney Kore 25 3 %31,7 Hindistan 22 5 %3,5 Kanada 19 - %16,6 Birleşik Krallık 15 - %18,9 Ukrayna 15 2 %56,5 İsveç 10 - %34,3 Almanya 8 - %14,1 İspanya 7 - %20,3 Belçika 7 - %37,5 Çek Cumhuriyet 6 - %32,5 Tayvan 6 2 %16,3 İsviçre 5 - %33,5 Finlandiya 4 1 %33,7 Macaristan 4 - %52,7 Slovakya 4 2 %55,9 Pakistan 4 3 %4,4 Arjantin 3 1 %4,8 Brezilya 2 1 %2,8 Bulgaristan 2 - %31,3 Meksika 2 - %6,8 Romanya 2 - %17,3 Güney Afrika 2 - %4,7 Ermenistan 1 - %34,5 İran 1 - %1,3 Hollanda 1 - %3,7 Slovenya 1 - %38 BAE Beyaz Rusya TOPLAM Dünya geneli %11 *UAEA 12 Ekim 2016 itibarıyla **UAEA 2016 Yılı Verileri 66

73 Şekil 4.1. Nükleer santrallerin Türkiye için önemi Yüksek Planlama Kurulunun, Türkiye İhracat Stratejisi ve Eylem Planına göre Türkiye nin 2023 yılı için ekonomik vizyonu; iki trilyon dolarlık bir ekonomi büyüklüğe ulaşmak, dünyanın en büyük 10 ekonomisinden biri olmak ve yıllık 500 milyar dolarlık ihracat ile kişi başına düşen milli gelirin ABD doları seviyesine ulaşmasını sağlamaktır yılı sonu itibariyle elektrik enerjisi üretiminde doğalgazın payı %37,9, kömürün payı %28, petrolün payı ise %2 seviyelerindedir yılında Yüksek Planlama Kurulu tarafından yayınlanan Elektrik Enerjisi Piyasası ve Arz Güvenliği Strateji Belgesi nde yer aldığı üzere, ülkemiz 2023 yılında doğalgazın elektrik üretimindeki payını %30 un altına indirmeyi planlamaktadır. Bu çerçevede, ülkemiz, bir taraftan yerli kaynakları arama faaliyetlerine yoğunlaşırken, diğer taraftan da yenilenebilir enerji kaynaklarının devreye alınması, enerji verimliliğinin arttırılması, ülke coğrafi konumundan yararlanılması gibi diğer potansiyellerini harekete geçirmenin çabası içerisindedir. Ancak, ülkemizin giderek artan enerji talebini karşılamada bilinen hidrokarbon kaynakların yetersizliği, yenilenebilir enerji kaynağı potansiyellerimiz ve söz konusu kaynakların kapasite faktörleri dikkate 67

74 alındığında nükleer enerji, enerji arz güvenliğimizin sağlanması ve enerji ithalatımın azaltılması noktasında bir seçenek değil zorunluluk olarak karşımıza çıkmaktadır. 4.3 Ülkemiz Nükleer Enerji Programı Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı nın 1956 yılında kurulmasıyla birlikte ülkemiz aynı yıl içinde söz konusu oluşumun bir üyesi olmuştur yılında ise ülkemiz, ilk nükleer santrali kurmak için çalışmalara başlamıştır yılında şu anki Akkuyu sahası ilk nükleer santral için uygun bir saha olarak belirlenmiş ve sonraki 2 yıllık süreçte sahada birçok zemin etütleri gerçekleştirilmiştir yılında Akkuyu sahası için saha lisansı alınmıştır. Saha lisansının alınmasına müteakip yılları arasında dört kez nükleer santral ihalesi açılmış, ancak, bu çabalar sonuç vermemiştir. Bir yıl süren yoğun müzakereler sonrasında 12 Mayıs 2010 tarihinde ilk nükleer santralin kurulumuna yönelik Rusya Federasyonu ile bir hükümetlerarası anlaşma imzalanmıştır. İkinci nükleer santralin kurulumuna yönelik anlaşma ise 3 Mayıs 2013 tarihinde Japonya ile imzalanmıştır Akkuyu Nükleer Santral Projesi 12 Mayıs 2010 tarihinde Türkiye ile Rusya hükümetleri arasında Akkuyu Sahasında Nükleer Güç Santralinin Tesisine ve İşletimine Dair İşbirliği Anlaşması imzalanmıştır. Anlaşma uyarınca kurulacak nükleer santral, 4 ünite VVER-1200 tipi (AES-2006) 4 reaktör ile toplam 4800 MWe kurulu güce sahip olacaktır. Nükleer santralin toplam işletme ömrü 60 yıl olacaktır. Anlaşma çerçevesinde projenin yürütülmesi için 13 Aralık 2010 tarihinde Akkuyu NGS Elektrik Üretim A.Ş. proje şirketi kurulmuştur. Anlaşma uyarınca, projenin başlangıç aşamasında proje şirketinin %100 hisse payı Rosatom tarafından yetkilendirilen Rus şirketlerine aittir. Sonraki aşamalarda ise söz konusu Rus şirketlerinin Proje Şirketi ndeki toplam payları hiçbir zaman %51 nin altına düşmeyecektir. Akkuyu nükleer santralinin inşaatının finansmanından proje şirketi sorumludur. Proje şirketi, Türk tarafından herhangi bir hazine garantisi almadan gerekli finansal kaynaklara ulaşmadan sorumludur. Atomstroyexport firması proje şirketinin ana hissedarı olup aynı zamanda projenin ana yüklenicisidir. 68

75 Tablo 4.2. Türkiye de nükleer enerji programının gelişimi 1956 Türkiye ile ABD arasında Barış için Atom anlaşmasının imzalanması 1956 Atom Enerjisi Komisyonu nun (AEK) kurulması 1956 İTÜ ve İstanbul Üniversitesi nin ortak Reaktör Komitesi nin oluşturulması 1957 Türkiye nin UAEA ya üye olması 1958 Reaktör Komitesi nin görevini AEK ya devretmesi 1962 TR-1 araştırma reaktörünün işletmeye alınması 1965 Yabancı uzmanların oluşturduğu konsorsiyum tarafından nükleer enerjinin Türkiye için uygun bir seçenek olduğuna karar verilmesi Nükleer santrallerle ilgili ilk etütlerin yapılması 1970 Nükleer enerji çalışmalarının TEK e devredilmesi 1972 TEK Nükleer Santraller Dairesinin kurulması İlk nükleer santral için Akkuyu sahasının seçilmesi 1976 Akkuyu sahası için AEK nın yer lisansı vermesi 1977 Akkuyu nükleer santrali için ilk ihalenin yapılması (İlk İhale) 1980 Akkuyu nükleer santrali için yapılan ilk ihalenin iptal edilmesi 1980 İkinci nükleer santral için Sinop sahasının seçilmesi 1982 AEK nın TAEK olarak yeniden yapılandırılması 1983 Akkuyu ve Sinop nükleer santralleri ihalesi için tekliflerin alınması (İkinci İhale) 1986 Akkuyu ve Sinop nükleer santralleri ihalesi için teklif veren firmalarla görüşmelerin durdurulması 1988 TEK Nükleer Santraller Dairesinin kapatılması 1993 BTYK kararı sonrasında TEAŞ ın yatırım programına nükleer santrallerin dahil edilmesi 1995 TEAŞ ile KAERI arasında teknik şartnamelerin hazırlanmasında teknik destek alınması için anlaşma yapılması 1997 TEAŞ tarafından Akkuyu nükleer santrali için üçüncü ihalenin yapılması (Üçüncü İhale) 2000 Akkuyu nükleer santrali için yapılan üçüncü ihalenin iptal edilmesi 2002 TAEK in Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığına bağlanması 2008 Akkuyu nükleer santrali için ihalenin yapılması (Dördüncü İhale) 2009 Akkuyu nükleer santrali için dördüncü ihalenin iptal edilmesi 2010 Türkiye ile Rusya Federasyonu arasında Akkuyu sahasında bir nükleer santralin kurulumu ve işletimine dair hükümetlerarası anlaşmanın imzalanması 2013 Türkiye ile Japonya arasında Sinop sahasında bir nükleer santralin kurulumu ve işletimine dair hükümetlerarası anlaşmanın imzalanması 2014 EÜAŞ ile Westinghouse ve SNPTC arasında üçüncü nükleer santral için münhasır görüşmelere başlamak üzere Mutabakat Zaptının imzalanması 69

76 Tablo 4.3. Akkuyu nükleer santral projesinde tarafların sorumlulukları Türk Tarafının Sorumlulukları Santralin elektrik iletim şebeke bağlantısının gerçekleştirilmesi; Akkuyu sahasının, santralin işletmeden çıkarılmasına kadar, bedelsiz olarak Proje Şirketi ne tahsis edilmesi; Elektrik Satınalma Anlaşması (ESA) uyarınca santralde üretilecek elektriğin yarısının 15 yıl süre ile satın alınması; Rus Tarafının Sorumlulukları (özet) Santralin inşaatı, işletmeye alınması, güvenli ve emniyetli işletilmesi, modernizasyonu ve bakımı, işletme ömrü sonunda işletmeden çıkarılması; Projenin yatırım ve işletme dönemlerini kapsayan risklerin sigortalanması; Santralin işletme personelinin eğitimi ve yeniden eğitimi; Santral işletme personelinin eğitimi için simülatörlerde dâhil olmak üzere teknik eğitim tesislerinin kurulması ve işletilmesi; Santral için gerekli nükleer yakıtların uzun dönemli sözleşmeler ile temini; Atıkların güvenli yönetimi; Kullanılmış nükleer yakıtların Rusya ya taşınması; Projeye Türk firmalarının maksimum düzeyde katılımının sağlanması; Halkın bilgilendirilmesi yılında Türkiye Cumhuriyeti ile ve Rusya Federasyonu arasında imzalanan Akkuyu Sahasında Bir Nükleer Santralın Kurulması ve İşletilmesine Dair Hükümetlerarası Anlaşma, Yap - Sahip Ol - İşlet modeline dayanmaktadır. Yap-Sahip Ol-İşlet modeli, anahtar teslim satınalma modeli ile karşılaştırıldığında projenin yürütülmesinde finansal altyapının önemi açıktır. Akkuyu Nükleer A.Ş. (Proje Şirketi) nükleer santrali sadece inşa etmekle kalmayacak, işletecek ve işletmeden çıkarılmasını da gerçekleştirecektir. Ayrıca, anlaşmanın geneline bakıldığında Rus tarafınca üstlenilen başta finansman riski olmak üzere tüm riskler göz önüne alındığında 12,35 ABD sent/kwh alış fiyatının makul olduğu daha net ortaya çıkmaktadır. Nükleer santral projeleri; başından sonuna kadar yüksek kalitede 70

77 uzmanlık, tecrübe, çalışanların sürekli eğitimi ve sıkı denetimlerin yapılmasını gerektirir, yaklaşık 100 yılı kapsar, bundan dolayı da bu projelerde işletmeci ve ev sahibi ülke kurum ve kuruluşlarının arasında sağlam işbirliğinin kurulması çok önemlidir. Güçlü işbirlikleri endüstriyel riskleri azaltır, kamuoyunun projeye olan güvenini artırır ve finansmanı güçlendirir. Elektrik Satınalım Anlaşması(ESA), Proje Şirketi ile TETAŞ arasında imzalanacaktır. ESA uyarınca TETAŞ, Akkuyu nükleer santralinin ilk iki ünitesinde üretilecek elektriğin %70 ini, üçüncü ve dördüncü ünitelerde üretilecek elektriğin ise %30 unu her bir ünitenin işletmeye alınmasından itibaren 15 yıl süreyle ağırlıklı ortalama 12,35 ABD sent/kwh den (fiyat limiti üst tavanı 15,33 ABD sent/kwh dir) satın alacaktır. Söz konusu birim fiyat; yatırım bedeli, sabit işletme bedeli, değişken işletme bedeli ve yakıt bedelinden oluşmaktadır. Birim fiyat bileşenlerine eskalasyon uygulanmayacak ve ESA dönemi içinde birim fiyatta artış talep edilemeyecektir. Ancak, Anlaşma nın imza tarihinden sonra Türk kanun ve düzenlemelerinde meydana gelecek değişiklikler sonucu ortaya çıkacak maliyetteki değişiklikler TETAŞ a satın alacağı elektrik yüzdesi ile orantılı olarak yansıtılacaktır. Diğer taraftan, her bir ünite için ESA nın sona ermesini müteakip proje şirketi, santral işletme ömrü boyunca net kârının %20 sini Türk tarafına verecektir. Proje şirketi, ESA çerçevesinde TETAŞ tarafından satın alınacak elektrik için atık fonuna 0,15 ABD sent/kwh ve işletmeden çıkarma fonuna 0,15 ABD sent/kwh tutarında ayrı bir ödeme yapacaktır. ESA dışında satılan elektrik için proje şirketi yürürlükteki Türk kanunları ve düzenlemeleri uyarınca gerekli ödemeleri ilgili fonlara yapacaktır. Proje Şirketi, Kurucu sıfatıyla tanınmak için Türkiye Atom Enerjisi Kurumuna başvuruda bulunmuş ve 28 Şubat 2011 tarihinde Türkiye Atom Enerjisi Kurumu (TAEK), Akkuyu NGS Elektrik Üretim A.Ş. yi kurucu olarak tanıdığını şirkete bildirmiştir. Daha sonrasında projeye ilişkin sahanın, santralin işletmeden çıkarılmasına kadar bedelsiz olarak, proje şirketine tahsis işlemleri tamamlanmıştır. Proje Şirketi; 24 Kasım 2011 tarihinde EPDK ya Elektrik Üretim Lisansı 71

78 başvurusunu ve 2 Aralık 2011 tarihinde Çevre ve Şehircilik Bakanlığı na ÇED Başvuru Dosyasını sunmuştur. 1 Aralık 2014 tarihinde Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından ÇED olumlu kararı verilmiştir. Diğer taraftan, TETAŞ ile proje şirketi arasında ESA Sözleşmesinin neticelendirilmesine ilişkin görüşmeler devam etmektedir. Santralın gerek inşaatı gerekse işletilmesi sırasında mümkün olduğunca Türk personelin eğitilmesi, çalıştırılması ve insan kaynaklarının geliştirilmesi hedeflenmektedir. Bu kapsamda; 2010 yılından beri Rusya ya, nükleer mühendislik eğitimi almak üzere Türk öğrenciler gönderilmektedir. Şu anda toplam 265 öğrencimiz Rusya da MEPhI Üniversitesi nde öğrenim görmektedir. Bu sayının Akkuyu nükleer santrali işletmeye alındığında 600 e ulaşması hedeflenmektedir. Diğer taraftan, kabiliyetleri ve yeterlilikleri kapsamında maksimum düzeyde Türk şirketlerinin nükleer santral projelerine dâhil edilmesi hedeflenmektedir. Bu kapsamda, 546 yerli firmalarımız internet üzerinde yapılan ankete katılmış, 278 firmamız ile de yüz yüze görüşmeler yapılarak mevcut kabiliyetlerimize yönelik envanter çalışması yapılmıştır. 72 Akkuyu nükleer santralinin inşaatına 2018 yılı sonuna kadar başlanması öngörülmektedir. İlk ünitesinin 2023 yılında diğer ünitelerin de birer yıl arayla 2026 yılı sonuna kadar işletmeye alınması planlanmaktadır Sinop Nükleer Santral Projesi 3 Mayıs 2013 tarihinde Japonya ile imzalanan milletlerarası anlaşma uyarınca, Sinop ili sınırları içerisinde 4 adet (ünite) ATMEA-1 tipi nükleer santral kurulacaktır. Söz konusu santrallerin toplam kurulu gücü 4480 MWe, her bir santralin işletme ömrü ise 60 yıl olacaktır. Santralin inşasına 2019 yılı sonuna kadar başlanması hedeflenmektedir. Anlaşma uyarınca, santralin ilk iki ünitesinin 2023 ve 2024 yıllarında, diğer ünitelerinin ise 2027 ve 2028 yıllarında işletmeye alınması planlanmaktadır. Türk-Japon Üniversitesinin kurulmasına yönelik çalışmalar devam etmektedir. Sinop ta kurulacak nükleer santrallerin inşası, işletimi ve sökümü; EÜAŞ ve Japon Konsorsiyumu nun Konsorsiyumu kuracakları proje şirketi tarafından gerçekleştirilecektir. Japon Konsorsiyumu, Japon Ithochu ve Mitsubishi Heavy Industry şirketleri ile Fransız ENGIE şirketini içermektedir.

79 Milletlerarası anlaşma, 1 Nisan 2015 tarihinde TBMM tarafından onaylanmıştır. Sonrasında ise 10 Nisan 2015 tarihli ve sayılı Resmi gazete yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. Sinop ta inşa edilmesi planlanan ikinci nükleer santrale ilişkin sahanın uygunluğunu teyit etmek amacıyla fizibilite çalışmalarına devam edilmektedir. Fizibilite çalışmaları kapsamında kıyıda ve karada saha karakteristiğinin anlaşılması ve nükleer santral yapımına uygun olup olmadığının anlaşılabilmesi için en ileri teknoloji kullanılarak saha etütleri yapılmaktadır. Ayrıca çevresel etki değerlendirme (ÇED) çalışmalarına altlık oluşturacak veriler toplanmaktadır. Teknik faaliyetler dışında ekonomik etki değerlendirmesi ve yerlileştirme faaliyetleri sürmektedir Üçüncü Nükleer Santral Projesi kurumlarla ortak çalışmalar yapılmış olup benzer çalışmalar, söz konusu Mutabakat Zaptının imzalanmasından sonra yabancı uzmanlar tarafından da sürdürülmektedir. Bahsi geçen çalışmalar, başta depremsellik olmak üzere, yeterli soğutma suyunun mevcudiyeti, arazi topoğrafyası, jeolojik formasyonlar, ulaşım ve iletim altyapısı gibi birçok teknik parametre ve Uluslararası Atom Enerjisi Ajansının belirlediği ilkeler ve yaklaşımlar dikkate alınarak yürütülmektedir. Bugüne kadar, yukarıda belirtilen kriterler doğrultusunda ülkemiz çapında farklı bölgelerde yapılan araştırmalar neticesinde sonuçlandırılmış bir çalışma veya kesinleşmiş herhangi bir karar bulunmamakta olup, araştırmalar devam etmektedir. Ülkemizde 3. nükleer santral projesinin geliştirilmesine yönelik olarak tarihinde EÜAŞ ile Westinghouse EC ve SNPTC şirketleri arasında bir mutabakat zaptı imzalanmıştır. Santral sahası yer seçimine ilişkin olarak daha önce, Bakanlığımızla birlikte ilgili diğer bakanlıklar ve 73

80

81 5. ÜLKEMİZ ENERJİ DİPLOMASİSİ Ülkemiz dünyanın mevcut petrol ve doğal gaz kaynaklarının % 70 inin yer aldığı ve söz konusu kaynaklara ihtiyaç duyulan bölgelere yakın konumuyla jeostratejik açıdan büyük öneme haizdir. Ülkemiz yürütmekte olduğu enerji diplomasisi ile diğer ülkelerle enerji ilişkilerini, karşılıklı yarar temelinde, pozitif bağımlılık esasında, enerji arz ve talep güvenliğini dikkate alarak istikrarın ve refahın bir aracı olarak geliştirmekte ve uygulamaktadır. Bu kapsamda üretici ve tüketici ülkeler ile yakın ilişkiler kurulmasını ve geliştirilen işbirliklerinin çok taraflı fayda yaklaşımıyla sürdürülmesini planlamaktadır. Diğer Taraftan, dünya politikasındaki dengelerin iki kutuplu düzenden tek kutuplu düzene geçtiği Soğuk Savaş sonrası dönem, 11 Eylül'den sonra ABD, Rusya, Avrupa Birliği, Çin gibi birden fazla büyük gücün dengelediği değişen dünya düzeninde, bölgesel güçler her zamankinden daha önemli hale gelmiş ve bölgelerinden başlayarak politika yapımı sürecinde önemli yer almaya başlamışlardır. Bu perspektiften bakıldığında, enerji politikalarımızın oluşturulmasında da küresel dengelerin yadsınamaz etkisi olduğu malumunuzdur. 5.1 Enerji Sektöründeki Küresel Gelişmeler Hızlı nüfus artışı, ekonomik büyüme ve sürdürülebilir kalkınma, enerji talebini ve fiyatlarını artırmaktadır. Bu durumda, sadece yatırım yapılması; iyi teknik işbirliğinin sağlanması ve ticari anlaşmaların düzgün işletilmesi yeterli olmamakta, aynı zamanda güven ve şeffaflık üzerine kurulmuş güçlü politik ilişkilerin geliştirilmesi de önem kazanmaktadır. Enerji istikrarının sağlanmasına uluslararası toplum tarafından önem veriliyorsa, öncelikle bölgeler içerisinde ve sonrasında bölgeler arasında enerji politikalarının en iyi şekilde tesis edilebilmesi için her türlü gayretin sergilenmesi gerekmektedir. Enerji arz güvenliği, dünya ekonomik ve siyasi yaşamının önemli bir belirleyicisidir. Enerjinin kullanımının tüm alanlarda artış göstermesi sebebiyle, günümüzde ülkelerin ekonomik ve politik istikrar göstergeleri doğrudan enerji arz güvenliğinin sağlanmasına bağımlı hale gelmiştir. Ancak, enerji kaynaklarının genel itibari 75

82 ile az sayıda ülkenin elinde olması enerji arz güvenliği sorununu doğurmaktadır. Dünya enerji talebi, her ülkede farklı oranlarda olmakla birlikte, küresel ölçekte sürekli artmakta ve bu talebi karşılamak için gereken küresel enerji yatırımları da giderek büyümektedir. Ülkelerin önceliği, enerji yatırımlarının gerçekleştirilmesi yönündedir ve 2040 yılları arasında dünya birincil enerji talebinin % 32 oranında artış göstermesi öngörülmektedir. Talep artışındaki yavaşlama enerji verimliliği ve küresel ekonominin daha az enerji yoğun aktiviteler lehine ilerleme göstermesinden dolayıdır. GSYİH büyüme oranı enerji talebindeki en önemli faktördür. Uluslararası Enerji Ajansı (UEA) çalışmalarına göre yılları arasında küresel GSYİH büyümesi ortalama % 3,5 oranında gerçekleşecektir. Sahra-altı Afrika ekonomileri ve OECD dışı Asya ülkeleri en hızlı büyümeyi göstermektedirler. Talepte artışın diğer bir nedeni de nüfus artışı olarak nitelendirilmektedir. UEA çalışmalarında yılları arasında dünya nüfusunun 7,1 milyardan 9 milyara ulaşması öngörülmektedir yılında Çin nüfusu üst seviyeye ulaşacak ve Hindistan da dünyanın en fazla 76 nüfusuna sahip ülke durumuna gelecektir. Nüfus daha çok şehirlerde yoğunlaşacaktır yılında, petrol, doğal gaz ve kömürün talebin dörtte birini oluşturması, geri kalan bölümü ise düşük karbonlu yakıtların (özellikle yenilenebilir enerji ve nükleer enerji) oluşturması öngörülmektedir. Petrol başlıca kaynak olmaya devam edecektir; ancak en hızlı artış yenilenebilir enerjide olacaktır. Petrolde %12, kömürde %12, doğal gazda %46, nükleerde %86 ve yenilenebilir enerjide %80 oranında artış beklenmektedir. Enerjiden kaynaklanan emisyonlar ise, %16 oranında artış gösterecektir. Gelişmekte olan ekonomiler, küresel enerji talebi artışının %90'ından fazlasına neden olacaklardır. Gelecek on yıl için en önemli artış Çin den kaynaklansa da, 2025 yılından sonra Hindistan talep artışının en büyük olduğu ülke konumuna gelecektir. Nihai enerji biçimi olarak en fazla talep artışı elektrikte görülecektir. Payı azalsa da, kömür en önemli elektrik üretim kaynağı olacaktır ve bölgesel eğilimler açısından kömür fiyatları, önemini korumaya devam edecektir.

83 Elektrik üretimindeki yenilenebilir kaynakların oranı yaklaşık üç kat artış gösterecektir ve yenilenebilir kaynakların 2013 yılında % 22 olan toplamdaki payı 2040 ta yılında %34'e ulaşacaktır. Bölgeler arasındaki farklı doğal gaz ve elektrik fiyatları, sanayi rekabetçiliğini etkileyecektir yılında günlük 90,6 milyon varil olan petrol talebi; 2040 yılında günlük 103,5 milyon varile ulaşacaktır. Küresel artışın üçte biri, Asya'da yol taşımacılığından kaynaklanmaktadır. Dünyadaki petrol ürünleri talebi, Asya ve Orta Doğu'ya kaymaktadır yılına kadar, OPEC üyeleri dışı petrol üretiminin artış göstermesi, 2020 yılından sonra ise OPEC üretiminin yeniden artış göstermesi ve uzun süredir koruduğu % 40 oranından 2040 yılında % 49 a ulaşması öngörülmektedir yılına kadar ABD, Kanada ve Brezilya öncü konuma geleceklerdir yılından sonra Rusya, Çin ve Kazakistan ve daha sonra ABD de üretimin düşmesi ve başta Orta Doğu ülkeleri olmak üzere OPEC ülkeleri üretiminin artış göstermesi öngörülmektedir. Kanada ve Brezilya da önemli üreticiler olmaya devam edeceklerdir yılında Çin in AB ve Orta Doğu dan sonra küresel doğal gaz talebini en çok artıran ülke olması öngörülmektedir yılında doğal gazın ABD de en çok kullanılan kaynak olması ve ABD nin en önemli üretici konumunda olması öngörülmektedir yılı yaklaştıkça AB gaz talebinin, 2010 yılı düzeylerine inmesi öngörülmektedir. Yaklaşık 1,3 milyar insanın elektriğe erişiminin olmadığı ve 2,6 milyar insanın pişirmede geleneksel biokütle kullandıkları da insani boyutta göz ardı etmememiz gereken dünya gerçekleridir. Bu gelişmeler kapsamında, enerji alanında dengelerin değişmekte olduğunu, bu çerçevede dış politika ve enerji politikasının çoğu zaman iç içe geçebildiğini, bölgelerde yaşanan siyasi ve ekonomik gelişmelerin enerji sektörü açısından belirleyici nitelikte olduğunu görmekteyiz. 5.2 Enerji Diplomasisi Kapsamındaki Faaliyetlerimiz Bakanlığımız ülkemizin sahip olduğu jeostratejik konumunu etkin kullanarak bölgesel petrol ve doğal gaz projelerinde öncü rol oynamak suretiyle ulusal arz güvenliğinin sağlanması ve bölgesel arz istikrarına katkıda 77

84 bulunulmasını esas alan politika ve stratejileri uygulayarak ülkemizi enerji koridoru ve terminali haline getirmeyi hedeflemektedir. Bu kapsamda, gündemde olan boru hattı projeleri ile petrol ve doğal gaza dayalı tesislerin kurulumunun gerçekleştirilmesi için çeşitli ülkelerle gerekli işbirlikleri sağlanmaktadır. Ayrıca, elektrik arz güvenliğine katkı sağlamak ve yeterli enerjinin kesintisiz ve kaliteli bir şekilde temini açısından komşu ülkelerle ikili ve çok taraflı (bölgesel) olmak üzere elektrik enterkoneksiyonlarına da önem verilmektedir. Bu çerçevede, Hazar Bölgesi, Orta Doğu ve Orta Asya nın zengin enerji kaynakları ile Avrupa ve Dünya daki tüketici pazarlar arasında güvenilir, istikrarlı, ekonomik ve çevreyle uyumlu bir enerji terminali olma doğrultusunda çalışmalar sürdürülmektedir. Ülkemiz; Ortadoğu, Hazar Bölgesi ve Orta Asya gibi dünyanın ispatlanmış petrol ve doğal gaz rezervlerince zengin kaynak ülkelere coğrafi olarak yakın bir konumda bulunmaktadır. Kaynak ülkeler ile tüketici ülkeler arasında doğal bir köprü konumunda olan Türkiye, enerji kaynaklarının ve taşıma güzergâhlarının çeşitlendirilmesini sağlamaya yönelik projelerde önemli bir aktör olarak yer almaktadır. Ülkemizin jeopolitik ve jeostratejik konumu, doğal kaynakların yetersiz olduğu bölgelerde yaşayan insanların hayatlarına olumlu katkılar sağlayacak proje ve çalışmalarda yer alma konusunda büyük bir sorumluluk yüklemektedir. Enerji koridoru ve terminali konseptimizi sağlamlaştıran yurtdışı temaslarımızda, önceki yıllardaki Türkiye algısı ile şimdiki Türkiye algısı arasında büyük ölçüde farklılıklar bulunduğu görülmektedir yılına kadar %35 i aşan oranda artması beklenen dünya enerji tüketiminin büyük bir bölümünün içinde bulunduğumuz bölgeden karşılanması öngörülmektedir. Dünya petrol rezervlerinin %65 i ve doğal gaz rezervlerinin %71 i Türkiye yi çevreleyen Hazar Havzası ve Ortadoğu ile Rusya Federasyonu nda bulunmaktadır. Türkiye, gerek coğrafi, gerekse jeopolitik konumu ile Ortadoğu ve Orta Asya nın üretiminin dünya pazarlarına ulaşmasında hem bir köprü hem de bir terminal olma özelliği taşımaktadır. 78

85 Türkiye, üretici bölgelerden enerji arzı sağlayan önemli bir enerji ticareti merkezi olma yolunda emin adımlarla ilerlemektedir. Bu doğrultuda, uzun yıllardır bölgemizde önemli projelerin gerçekleştirilmesi için çaba gösterilmektedir. 5.3 İkili İlişkilerimiz Bölgemizde işbirliğine ve siyasi irade tarafından desteklenen geniş çaplı projelere büyük önem veren Türkiye, Azerbaycan ile birlikte Trans Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı (TANAP) Projesini geliştirerek Hazar gazının Avrupa ya ulaştırılabilmesi için önemli bir adım atmıştır. Güney Gaz Koridorunun gerçekleştirilmesini sağlayacak olan TANAP Projesi ile ilk aşamada Azeri gazının Avrupa ya arz edilmesi ve devamında başta Türkmenistan olmak üzere, diğer Hazar menşeili gazların Avrupa ya ulaştırılmasının önü açılmıştır. Proje ile Şahdeniz Sahasının 2 inci aşamasından üretilecek 16 milyar m3 doğal gazı taşıyacak, nihai olarak 32 milyar m3 kapasiteye ulaşabilecek, yaklaşık 1850 km uzunluğunda ve 56 inç çapında bir boru hattının inşa edilmesi planlanmaktadır.. TANAP Projesi Temel Atma Töreni, 17 Mart 2015 tarihinde Kars ilimizde gerçekleştirilmiştir. İlk gazın BOTAŞ a 79 Eskişehir de tesliminin Haziran 2018 de gerçekleştirilmesi hedeflenmektedir. İlk gazın TAP a Yunanistan sınırında teslimi için Haziran 2019 da hazır hale gelinecek olmakla birlikte, TAP ın proje takvimine göre ilk teslimatın 2020 yılı başında gerçekleşebileceği öngörülmektedir. Projeye yönelik tüm çalışmalar koordineli şekilde devam etmektedir. TANAP Projesi ne Türkmen doğalgazının dâhil olması konusunda başlatılan görüşmelerin devamı olarak, 1 Mayıs 2015 tarihinde Türkiye, Türkmenistan ve Azerbaycan ın Enerjiden Sorumlu Bakanları ve Avrupa Komisyonu Başkan Yardımcısı enerji güvenliği ve enerji kaynaklarının, tedarik güzergâhlarının ve satış piyasalarının çeşitlendirilmesi hususlarını görüşmek amacıyla Aşgabat ta bir araya gelmişlerdir. Toplantı sonunda enerji alanında işbirliğinin geliştirilmesine ilişkin bir Deklarasyon imzalamışlardır. Ülkemiz, Türkmenistan, Azerbaycan, Gürcistan ve Avrupa Komisyonu nun katılımı ile Türkmen Gazı nın Hazar Denizi üzerinden ülkemize ve daha sonra Avrupa ya ulaştırılmasına (Hazar Geçişli Doğalgaz Boru Hattı Projesi- HGDP) yönelik beşli diyalog süreci başlamıştır. Bu kapsamda

86 oluşturulmasına karar verilen Çalışma Grubunun ilk toplantısı 14 Temmuz 2015 tarihinde Brüksel de gerçekleştirilmiştir. 22 Şubat 2016 tarihinde İstanbul da gerçekleştirilen ikinci toplantıda ise anılan projenin hayata geçirilmesinin önündeki fiziksel ve hukuki altyapılara dair eksiklikler üzerinde tartışılmıştır. Söz konusu toplantı sırasında Avrupa Komisyonu tarafından bir sonraki toplantının geçtiğimiz Haziran ayında Viyana da düzenlenmesi teklif edilmiş olup toplantı sonrasında tarih önerisine dair tarafımızla henüz iletişime geçilmemiştir. Ortadoğu bağlamında bölgesel bir ayrım gözetmeksizin Irak hidrokarbon kaynaklarının güvenilir bir güzergâh olan Türkiye üzerinden uluslararası piyasalara olan arzını artıracak projelerde ülkemiz aktif bir şekilde etkinliğini sürdürmektedir. Bu çerçevede, bir yandan ülkenin zengin hidrokarbon yataklarının geliştirilmesi projelerinde Türk şirketleri yoğun gayretler sergilerken, diğer yandan da üretilen kaynakları uluslararası pazarlara ulaştıracak mevcut Irak- Türkiye Ham Petrol Boru Hattı nın tam kapasiteyle çalıştırılması ve altyapı tesislerinin güçlendirilmesi yönünde çalışmalar sürdürülmektedir. Ayrıca, başta komşu ülkeler olmak üzere enerji üreticisi ülkelerle (Lübnan, Nijerya, Güney Afrika Cumhuriyeti, Kenya, Gabon, Somali, Botswana, Ekvator Ginesi gibi) kamunun ve aynı zamanda özel sektörün de bu ülkelere yatırım yapabilmesinin mümkün olması yönünde çalışmalar gerçekleştirilmektedir. Enerji ve madencilik alanında işbirliğinin arttırılması için 2015 yılında Azerbaycan, Slovenya, Macaristan, Gürcistan, Tanzanya ile ikili düzeyde işbirliği belgeleri (Protokol, Mutabakat Zaptı, Niyet Mektubu, Anlaşma), çok taraflı olarak ise Güney Gaz Koridoru Ortak Bildirgesi ve AB-Türkmenistan- Azerbaycan Enerji Alanında İşbirliği Deklarasyonu imzalanmıştır yılı ilk yarısında ise, Somali, Gana, Gine, Uganda, Çin ile elektrik, nükleer enerji, hidrokarbon, madencilik ve enerji alanlarında işbirliğini öngören Mutabakat Zabıtları imzalanmıştır. Haziran 2016 da Sayın Bakanımızın başkanlığında nükleer enerjisi alanında teknik müzakerelerin yapılması amacıyla Çin e bir ziyaret gerçekleştirilmiştir. Ziyaret marjında, Çin Ulusal Enerji İdaresi ile Sivil Nükleer Enerji Alanında İşbirliğine İlişkin Mutabakat Zaptı imzalanmıştır. 80

87 Temmuz 2016 da Gazze nin elektrik kapasitesinin tespiti ve ihtiyaçların belirlenmesi amacıyla Bakanlığımız teknik heyeti Gazze/Filistin e teknik bir ziyaret gerçekleştirmiştir. Ekim 2016 da Çin ile ülkemizde nükleer güç santrali projesi ve ülkemizdeki nükleer güç endüstrisini geliştirmeye dair Mutabakat Zaptı, Venezuela ile Bakanlığımız ve Venezuela Petrol ve Madencilik Bakanlığı Arasında Tamamlayıcı Anlaşma, KKTC ile de Enerji Alanında İşbirliğine İlişkin Anlaşma imzalanmıştır. Madencilik alanında teknik heyetlerimiz Rusya, Çin, Kanada ve ABD deki maden sahalarına ziyaretler gerçekleştirmiştir. Ayrıca, Almanya da yerleşik uluslararası bir örgüt olan ISSA Mining ile madencilik konusunda kapsamlı işbirliğini öngören anlaşma Nisan 2015 te imzalanmıştır. Ağustos ve Kasım 2015 te birer çalışma grubu toplantısı düzenlenmiştir. Son olarak, Bakanlığımızın Afrika ya açılım stratejisi kapsamında geçtiğimiz yıllarda olduğu gibi bu yılda, Afrika ülkeleri ile ilgili çalışmalarımız devam etmektedir den günümüze kadar Mısır, Cibuti, Kamerun, Nijer, Sudan, Kenya, Gambiya, Gana, Gine, Uganda, Somali ve Tanzanya ile enerji ve madenler alanında işbirliğimizi geliştirmek üzere Mutabakat Zabıtları imzalanmıştır. Önümüzdeki dönemde ise, Nijerya, Güney Afrika Cumhuriyeti, Gabon, Moritanya, Botswana, Mozambik, Zambiya, Burkina Faso, Namibya, Etiyopya ve Kongo ile benzer anlaşmalar imzalanmasına yönelik çalışmalar sürdürülmektedir. Kamu ve özel sektörün Afrika yı tanıması ve yatırım fırsatlarının öğrenilmesi amacıyla Bakanlığımız Enerji Takımları mekanizmasını oluşturmuştur. Bugüne kadar, Sudan, Yemen, Somali ve Nijer e bürokratlarımız ve işadamlarımızın yer aldığı enerji takımları gönderilmiştir. Önümüzdeki dönemde, Gabon, Etiyopya, Kenya,, Mozambik, Güney Afrika Cumhuriyeti, Gana, Moritanya, Tanzanya, Fildişi Sahilleri ve Nijerya nın öncelikli ülkeler olarak ziyaret edilebileceği düşünülmektedir. Yüzer Santral Gemileri (Powership) ile Afrika ülkelerinin elektriğe erişim sorununa çözüm bulunmaya çalışılmaktadır. Son dönemde özel sektörümüzün yüzer santral gönderdiği ülkelerden birisi Gana dır. İnsani yardım olarak ise, THY sponsorluğunda ve Bakanlığımız koordinesinde, kırsal alanda sağlık 81

88 ocaklarında aşı dolaplarının kesintisiz çalışabilmesi için taşınabilir güneş enerjisi sistemleri kurulumları gerçekleştirilmektedir. Hedefimiz, Sahra-Altı Afrika ülkelerinde yaklaşık 100 sistemin kurulmasıdır. 5.4 Çok Taraflı İlişkilerimiz Çok Taraflı ilişkiler bağlamında ise; arz güvenliği, yenilenebilir enerji, enerji kaynaklarının çeşitlendirilmesi vs. konularında farkındalık yaratılması/gelişmelerin öğrenilmesi/karşılıklı görüş alışverişinde bulunulması amacıyla uluslararası kuruluşlarla işbirliği içinde kongre/konferans/seminer benzeri etkinlikler düzenlenmesi faaliyetlerimiz devam etmektedir. Ekonomik İşbirliği Teşkilatı (EİT) Enerji/Petrol Bakanları Toplantısı nın 2016 yılı sonlarında ülkemizde düzenlenmesi öngörülmektedir. Birinci D-8 Enerji Bakanları Toplantısı nın da 2017 yılı içinde ülkemizde düzenlenmesi öngörülmektedir yılında ülkemizin G-20 Dönem Başkanı olması nedeniyle düzenlemekte olduğumuz enerji alanındaki çalıştaylar ve çalışma grubu toplantıları ülkemizin enerji 82 politikalarının anlatılması açısından önemli bir fırsat teşkil etmiştir yılı Türkiye Dönem Başkanlığı'nda Bakanlığımızca koordine edilen G20 Enerjinin Sürdürülebilirliği Çalışma Grubu tarafından herkes için enerjiye erişim, enerji verimliliği, yenilenebilir enerji, piyasaların şeffaflığı, verimsiz fosil yakıt sübvansiyonları konuları ele alınmıştır. Çalışma Grubu Toplantılarının ilki Şubat 2015 tarihlerinde Antalya da; İkinci Çalışma Grubu Toplantısı ise Mayıs 2015 tarihlerinde İstanbul da gerçekleştirilmiştir. Üçüncü Çalışma Grubu Toplantısı da 1-3 Eylül 2015 tarihlerinde İzmir de gerçekleştirilmiştir. Herkes için Enerjiye Erişim gündem maddesi kapsamında özellikle Sahraaltı Afrika ülkeleri üzerinde yoğunlaşılmıştır. 1 Ekim 2015 tarihinde G20 ülkeleri Bakanları, Sahra-altı Afrika ülkeleri Bakanları, uluslararası kuruluşlar üst düzey yöneticileri, kurumsal yatırımcılar ve özel sektör katılımları ile G20 Sahraaltı Afrika da Enerjiye Erişim Üst Düzey Konferansı düzenlenmiştir. Sahra-altı Afrika daki enerji yatırım ihtiyaçları, özel sektör yatırımlarının önündeki engeller ve çözüm yolları ile somut projeler ele alınmıştır. Toplantı öncesinde B20 ile birlikte bir iş forumu düzenlenmiştir.

89 Konferans sonrasında, G20 tarihindeki ilk G20 Enerji Bakanları Toplantısı 2 Ekim 2015 tarihinde İstanbul da düzenlenmiştir. Toplantı sonunda G20 Enerji Bakanları Bildirisi metni kabul edilmiştir. Ayrıca G20 Enerjiye Erişim Aksiyon Planı ve G20 Yenilenebilir Enerji Seçenekleri Belgesi kabul edilmiştir. Geçtiğimiz yıl kabul edilen G20 Enerji Verimliliği Aksiyon Planı kapsamında Dönem Başkanlığımızda yürütülmüş olan çalışmaların yer aldığı rapor da G20 Enerji Bakanlarına sunulmuştur yılı G20 Dönem Başkanlığı Çin tarafından yürütülmüş olup, Çin Dönem Başkanlığı nda ilk Enerjinin Sürdürülebilirliği Çalışma Grubu Toplantısı (ESWG) 28 Ocak 2016 tarihinde Xiamen de, ikinci ESWG Toplantısı Nisan 2016 tarihlerinde Shenzhen de gerçekleştirilmiştir. Çin Dönem Başkanlığı nda ele alınan başlıca gündem maddeleri enerjiye erişim, enerji verimliliği, temiz enerji (yenilenebilir enerji odaklı), küresel enerji enterkoneksiyonu olarak belirlenmiştir. Önceki Dönem Başkanlıklarında tartışılmış olan verimsiz fosil yakıt sübvansiyonlarının kaldırılması, piyasaların şeffaflığı gündem maddelerine ilişkin ilerlemeler de değerlendirilmeye devam edilmiştir. Üçüncü ESWG Toplantısı 28 Haziran 2016 tarihinde Pekin de gerçekleştirilmiştir. Çin Dönem Başkanlığı nca Pekin de 29 Haziran 2016 tarihinde G20 Enerjiye Erişim Konferansı ve G20 Doğal Gaz Günü; 30 Haziran 2016 tarihinde G20 Enerji Bakanları Toplantısı düzenlenmiştir. Söz konusu toplantılara Bakanımız Sayın Berat Albayrak Başkanlığında katılım sağlanmıştır. G20 Enerji Bakanları Toplantısı nda; Bakanlar Toplantısı Pekin Bildirisi, Asya ve Pasifik te Enerjiye Erişimin Güçlendirilmesi: Başlıca Engeller ve G20 Gönüllü İşbirliği Aksiyon Planı, G20 Yenilenebilir Enerji Gönüllü Aksiyon Planı ve Enerji Verimliliği Öncü Programı metinleri benimsenmiştir. Ülkemiz ve Almanya Çin Dönem Başkanlığı döneminde ESWG grubunun ve düzenlenen toplantıların Eşbaşkanlık görevini yürütmüştür. G20 çalışmalarına katkılarımız 2017 Almanya Dönem Başkanlığı nda da devam edecektir. Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı nın 2016 yılı Eylül ayında düzenlenen 26. Genel Konferansı na Sayın Bakanımız tarafından katılım sağlanmıştır. Ülkemiz ve UAEA arasındaki yakın işbirliği nükleer enerji programımızdaki 83

90 gelişmelerle birlikte ülkemizin ihtiyaçları doğrultusunda devam etmektedir. Ülkemiz önümüzdeki dönemde, birçok önemli etkinliğe ev sahipliği yapmaya devam edecektir. 23. Dünya Enerji Kongresi 9-13 Ekim 2016 tarihlerinde İstanbul da büyük bir başarıyla düzenlenmiştir. Kongreye dört ülke devlet başkanı, 50 den fazla Bakan ve uluslararası kuruluş Başkanı ile toplamda 26 dan fazla konuşmacı katılmıştır. 22. Dünya Petrol Kongresi 9-13 Temmuz 2017 tarihlerinde İstanbul'da düzenlenecektir. Söz konusu etkinlikler, uluslararası kuruluşlar/şirketler/devlet temsilcileri ile iletişim kurma imkanı oluşturarak işbirliği olanaklarının ve ülkemizin dış platformlarda görünürlüğünün artması açısından da fırsat teşkil etmektedir. 5.5 Avrupa Birliği ile İlişkilerimiz Enerji Faslı nın müzakereler açılmasına yönelik çalışmalar devam etmekte olup bu çerçevede; 2006 yılında yazılmış olan Enerji Faslı Tarama Raporu nun, 2016 yılında güncellenmesine ilişkin çalışmalar kapsamında 8 Ocak 2016 tarihinde enerji sektöründeki her bir alt sektöre dair güncel bilgiler, Avrupa Komisyonu na (AK) gönderilmiş, sonrasında 2-3 Mart 2016 tarihinde AB 84 Bakanlığı nda AK teknik heyeti ile Bakanlığımız, EPDK ve TAEK arasında Tarama Raporu na dair karşılıklı görüş alışverişinde bulunulmuştur. İlaveten, Rapor un tarafımıza iletilen ilk iki kısmına görüş ve değişiklik önerilerimiz 14 Nisan 2016 tarihinde AK ya iletilmek üzere AB Bakanlığına gönderilmiştir. Fasıl henüz müzakerelere açılmamıştır. Akdeniz deki hidrokarbon arama çalışmaları takip edilmektedir. Bölgede doğalgaz arama faaliyetlerimiz KKTC nin deniz yetki alanlarında 7, karada ise 2 olmak toplam 9 ruhsat üzerinde yapılan arama-üretim paylaşım anlaşması kapsamında yürütülmektedir. Deniz alanlarında Barbaros Hayreddin Paşa sismik gemisi ile KKTC Magosa körfezinde ve Güney Kıbrıs Alsancak-2B sahasında iki boyutlu sismik veri toplama projesi kapsamında çalışmalar gerçekleştirilmiştir. Elektrik arz güvenliğimiz kapsamında Türkiye Elektrik Sistemi ile ENTSO-E Kıta Avrupası Senkron Bölgesi (CESA) arasında 2010 tarihinde başlanan senkron paralel deneme işletme sürecinde 2011 yılında 3. döneme geçilmiş, Türkiye, Yunanistan ve Bulgaristan arasında yapılan anlaşma uyarınca söz konusu dönemde limitli ticari elektrik alışverişi sürdürülmüştür.

91 ENTSO-E Avrupa Kıtası Bölge Grubu (RGCE) tarihinde Türkiye elektrik sistemi ile Kıta Avrupası elektrik sisteminin kalıcı bağlantısının gerçekleşmesini test eden deneme sürecinin olumlu sonuçlarını açıklamıştır. TEİAŞ ile ENTSO-E arasında Uzun Dönem Anlaşması 15 Nisan 2015 tarihinde, ENTSO-E ile TEİAŞ arasında Gözlemci Üyelik Anlaşması ise 14 Ocak 2016 tarihinde imzalanmıştır. Esas hedefimiz TEİAŞ ın ENTSO-E tam üyeliğidir. Fakat, ENTSO-E yetkililerince tam üyelik için TEİAŞ ın AB Elektrik Direktifi ne uygun olarak ayrışmış olması gerektiği ifade edilmiştir. Bu çerçevede Bakanlığımız, AB yetkilileri ve TEİAŞ arasında çalışmalar devam etmektedir. Akdeniz bölgesinde arz güvenliği ve sürdürülebilir enerji temini bağlamında, iletim sistemlerinin geliştirilmesi ve iletim sistemi işleticileri arasında gerekli işbirliğinin sağlanması amacıyla, 2012 yılında kurulan Akdeniz İletim Sistemi İşleticileri Birliği- Association of the Mediterranean Transmission System Operators (Med-TSO) projesi kapsamında TEİAŞ Doğu Grubunun (Arnavutluk, Yunanistan, Türkiye, Mısır, Suriye, Ürdün, Lübnan, Filistin) proje yürütücüsü görevini üstlenmiştir. Bu kapsamda Doğu Grubunun iletim planlaması ile ilgili bugünü ve geleceği ile ilgili raporlar oluşturulmuştur. 18 Kasım 2014 te Avrupa Komisyonu Enerji ve İklim Değişikliği Genel Müdürlüğü ile MED-TSO arasında imzalanan bir Mutabakat Zaptı çerçevesinde MED-TSO, AB adına Akdeniz bölgesinde elektrik enterkoneksiyonları ve elektrik iç piyasalarının entegrasyonu konularında çalışmalar gerçekleştirecektir. 12 Şubat 2015 tarihinde eski Sn. Bakanımız Taner Yıldız ve Avrupa Komisyonu Enerji Birliği Başkan Yardımcısı Maroş Şefçoviç arasında Bakü de gerçekleşen görüşmede, Sn. Şefçoviç tarafından AB ve Türkiye arasında Yüksek Düzeyli Enerji Diyaloğu toplantısının gerçekleştirilmesi konusu gündeme getirilmiştir. Bu çerçevede Bakanlığımızın daveti üzerine AB-Türkiye Yüksek Düzeyli Enerji Diyalogu açılış toplantısı 16 Mart 2015 tarihinde Ankara da gerçekleştirilmiştir. Yüksek Düzeyli Enerji Diyalogunun ikinci toplantısı ise 28 Ocak 2016 tarihinde Sayın Bakanımız Dr. Berat Albayrak ve Enerjiden Sorumlu Avrupa Birliği Komiseri Sayın Miguel Arias CANETE nin başkanlığında İstanbul da düzenlenmiştir. 23. Dünya Enerji 85

92 Kongresi marjında 11 Ekim 2016 tarihinde Sayın Bakanımız Dr. Berat Albayrak ile Maroş Şevçoviç arasında ikili bir görüşme gerçekleşmiştir. AB ve Akdeniz ülkeleri arasında işbirliğini artırmayı amaçlayan Akdeniz için Birlik kapsamında oluşturulan bölgesel elektrik piyasaları, doğalgaz, yenilenebilir enerji ve enerji verimliliği platformlarına ilişkin çalışma ilkelerini içeren belgeler ülkemizin de görüşleri doğrultusunda nihai haline getirilmiştir. 15 Haziran 2015 tarihinde Barselona da gerçekleştirilen Bölgesel Elektrik Piyasası Platformu Hazırlık Toplantısı nda anılan platformun çalışma esasları belgesi taslağı ele alındıktan sonra 12 Ekim 2015 tarihinde Rabat ta gerçekleştirilen Açılış Toplantısı nda ise 2015 yılı sonuna kadar hazırlanması öngörülen Platform yol haritası üzerinde görüşülmüştür. 7 Mart 2016 tarihinde anılan platformun ikinci toplantısı, 8 Mart 2016 tarihinde ise Doğalgaz Platfomu nun ilk toplantısına katılım sağlanmıştır Eylül 2016 tarihlerinde Barselona da düzenlenen platform toplantıları ve Yüksek Düzeyli Memurlar Toplantısı nda ise söz konusu platform çalışma grupları ve 1 Aralık 2016 tarihinde Roma da düzenlenecek Enerji Bakanları Konferansı nda imzalanması öngörülen Bakanlar Bildirisi konularında görüşülmüştür. Anılan platform toplantıları ile platform çalışma grubu faaliyetlerine aktif katılım sağlanmasına devam edilecektir. Enerji Topluluğu Gözlemci Üyeliğimiz kapsamında Daimi Üst Düzey Temsilciler Grubu, Enerji Verimliliği Koordinasyon Grubu, Arz Güvenliği Koordinasyon Grubu Doğalgaz ve Elektrik Alt Grubu, 8. Bölge Elektrik Borsaları Yuvarlak Masa toplantılarına ve Elektrik Forumu, Petrol Forumu ve Gaz Forumu etkinliklerine Bakanlığımız ilgili birimlerinden katılım sağlanarak AB Üye Devletleri ve EnT ülkelerindeki elektrik ve doğalgaz iç pazarları ile enerji verimliliği ve çevre konularında kaydedilen ilerlemeler ve AB mevzuatına uyum çalışmaları takip edilmektedir. 5.6 Yürütülmekte Olan Projeler TAIEX kapsamında IPA II Dönemi İndikatif Strateji Belgesi çerçevesinde yer alan göstergelerden elektrik arzının kalitesinin ölçülmesine ilişkin uzman desteği alınmak üzere TEİAŞ ile koordineli bir şekilde bir proje başvurusu yapılmıştır Haziran 2016 tarihlerinde düzenlenen Elektrik Arzının Kalitesi başlıklı TAIEX Uzman Desteği Programına TEİAŞ, TEDAŞ, 86

93 EÜAŞ, Enerji İşleri Genel Müdürlüğü ve EPDK temsilcileri tarafından katılım sağlanmıştır. AB Entegrasyon Sürecini Destekleme Faaliyetleri Projesi-SEI 2011 programlaması kapsamında Bakanlığımızın yararlanıcısı olduğu Assistance for Development of Legislative and Organizational Framework for Management of Spent Nuclear Fuel and Radioactive Waste Generated in Turkey (Kullanılmış Yakıtların ve Radyoaktif Atıkların İdaresi için Yasal ve Kurumsal Çerçevenin Geliştirilmesi) başlıklı kısa süreli eşleştirme (twinning light) projesi kabul edilmiş olup ihale süreci tamamlanmıştır. Fransa da nükleer atık idaresinden sorumlu olan ANDRA nın proje yöneticisi olduğu anılan projenin başlangıç toplantısı 20 Ocak 2016 tarihinde gerçekleştirilmiştir. Projenin uygulanmasına devam edilmektedir. Avrupa Birliği Katılım Öncesi Yardım Aracı (IPA) kapsamındaki Enerji Sektör Programı Faz-1 ve Faz-2 projeleri başlamıştır. Enerji Sektör Programı Faz-1 Projesi kapsamında 11,8 milyon Avro; Faz-2 Projesi kapsamında ise 39,1 milyon Avro tutarında hibeler Avrupa Komisyonu tarafından Bakanlığımıza sağlanmıştır. Söz konusu projeler Dünya Bankası ve 87 Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası aracılığıyla yürütülmektedir. Projeler Bakanlığımız kapasitesinin artırılması, doğalgaz sektörünün geliştirilmesi, enerji verimliliği ve yenilenebilir enerji sektörlerinin geliştirilmesine yönelik çalışmalar üzerine yoğunlaşmıştır yıllarını kapsayan IPA II Döneminde AB Mali Yardımlarının/AB Hibelerinin kullanılması için ise Avrupa Komisyonu tarafından programlama ve izleme yetkilerinin sektör bazında Lider Kurumlara, enerji sektöründe Bakanlığımıza devredilmesi; bunun için ise Lider Kurumların Avrupa Komisyonu nezdinde akredite olması koşulu getirilmiştir. Bu kapsamda; Genel Müdürlüğümüz 1 Eylül 2015 tarihinde Avrupa Komisyonu tarafından denetlenmiş ve Bakanlığımız IPA II Dönemi nde enerji sektörü için ayrılan 93,5 milyon Avroluk hibenin kullanımı için projelerin hazırlanması ve hibenin proje bazında etkin kullanılmasına yönelik izlenmesinden sorumlu Lider Kurum olarak akredite olmuştur. Bakanlığımız, yılları için enerji sektörüne ayrılan IPA hibe tutarları kadar projelendirme yapmış durumdadır yıllarını kapsayan döneme ilişkin hazırlanan Sektör Planlama Belgesinde yer alan

94 projelerin toplam bütçesi 59,1 milyon Avro tutarındadır. IPA 2014 programlaması kapsamında TEİAŞ ın SCADA sisteminin yenilenmesinde kullanılmak üzere 13 milyon Avro hibe tedarik edilmiştir IPA programlaması kapsamında tedarik edilen 30 milyon Avroluk hibe ise belediyelerde ve üniversitelerde enerji verimliliği ve yenilenebilir enerji uygulamalarının desteklenmesi, YEGM nin enerji verimliliği alanında kapasitesinin geliştirilmesi, EPDK nın performans bazlı tarife metodolojilerine ilişkin kapasitesinin geliştirilmesi ve BOTAŞ SCADA sistemi için teçhizat alımı yapılmasında kullanılacaktır projesi için enerji sektörüne 19 milyon Avro hibe ayrılmıştır. Projelendirme çalışmalarımız devam etmektedir. Enerji verimliliği konusunda Dünya Bankası aracılığıyla Küresel Çevre Fonu (GEF) ile finanse edilen KOBİ lerde Enerji Verimliliği Projesi yürütülmektedir. Ayrıca Birleşmiş Milletler kuruluşları ile elektrikli ev aletleri, binalarda enerji verimliliği ve sanayide enerji verimliliği alanlarında ayrı ayrı projeler yürütülmektedir. Alman Federal Hükümeti ile yapılan protokol kapsamında Kamu Binalarında Enerji Verimliliği Projesi için 110 milyon Avro tutarında kredi ve 2 milyon Avro tutarında hibe Alman Kalkınma Bankası tarafından Bakanlığımıza sağlanması için Finansman Anlaşması çalışmaları devam etmektedir. Söz konusu projede KfW ye ilaveten Dünya Bankası ile birlikte Merkezi Kamu Binalarında Enerji Verimliliği Projesi çalışmaları da sürdürülmektedir. İlaveten, Alman İşbirliği Kuruluşu (GIZ) ile kamu binalarında enerji verimliliği ve şebekeye bağlı yenilenebilir enerjiler konularında Bakanlığımızın yararlanıcısı olduğu projelerin yürütülmesi planlanmaktadır. Yenilenebilir enerji projesinin içeriği ve tarafların sorumluluğuna ilişkin hususlar bir protokole bağlanmış olup söz konusu proje kapsamında eğitimler başlamış durumdadır. Dünya Bankası işbirliğiyle ve Temiz Teknoloji Fonu ndan edinilecek hibe ile gerçekleştirilmesi öngörülen Jeotermal Sektörünün Geliştirilmesi Projesi nde ise projenin ana hatları üzerinde mutabakata varılmıştır. Söz konusu proje ile jeotermal arama ve doğrulama sondajlarının başarısız olması durumunda maliyetlerinin bir kısmının yukarıda bahsi geçen hibeden karşılanması amaçlanmaktadır. 88

95 Nükleer alanında da nükleer teknolojide söz sahibi ülkelerle işbirliği yürütülmektedir. Nükleer teknoloji sahibi ülkeler arasında yer almak ülkemiz açısından son derece önemlidir. Ülkemizin enerji bağımlılığının azaltılması hedefi kapsamında 2013 yılının Mayıs ayında Japonya Başbakanı Abe nin Türkiye ziyareti esnasında Sinop Nükleer Güç Santrali Projesi ne yönelik olarak Japonya ile Hükümetlerarası Anlaşma (Intergovernmental Agreement-IGA) imzalanmıştır yılı Mayıs ayından sonra başlayan Ev Sahibi Hükümet Anlaşması (Host Governmental Agreement-HGA) müzakereleri 2014 yılı içerisinde tamamlanmıştır. Ayrıca, HGA nın ek olacağı Türkiye-Japonya İşbirliği Zaptı da Ağustos ayında iki ülkenin ilgili Bakanları tarafından imzalanmıştır. Mezkûr anlaşmalar; 12 Aralık 2014 tarihinde TBMM Dış İlişkiler Komisyonu tarafından uygun bulunarak Genel Kurul gündemine alınmıştır. Söz konusu anlaşmalar ve anlaşmaların onaylanmasının uygun bulunduğuna dair kanun tasarısı 1 Nisan 2015 tarihinde TBMM Genel kurulunda görüşülerek onaylanmış ve kabul edilerek kanunlaştırılmıştır, 9 Nisan tarihinde ise Cumhurbaşkanımız Sayın Recep Tayyip Erdoğan tarafından da onaylanmıştır. 10 Nisan 2015 Tarihli ve Sayılı Resmî Gazete de Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Japonya Hükümeti Arasında Türkiye Cumhuriyetinde Nükleer Güç Santrallerinin ve Nükleer Güç Sanayisinin Geliştirilmesi Alanında İşbirliğine İlişkin Anlaşma ile Türkiye Cumhuriyetinde Nükleer Güç Santrallerinin ve Nükleer Güç Sanayisinin Geliştirilmesine Dair İşbirliği Zaptının Onaylanmasının Uygun Bulunduğuna Dair Kanun 6642 kanun sayısı ile yayımlanmıştır. Japonya tarafında ise; Japonya nın Ankara Büyükelçiliği tarafından Dışişleri Bakanlığımıza 12 Aralık 2014 tarihinde sunulan notada belirtildiği üzere Japonya tarafında söz konusu anlaşmaların resmi onay süreci tamamlanmış bulunmaktadır. Sinop NGS Projesi kapsamında Proje Şirketi nin kurulmasına ilişkin görüşmelerde son aşamaya gelinmiş olup saha çalışmaları ise planlandığı şekilde devam etmektedir. Ev Sahibi Hükümet Anlaşması (HGA) da belirtilen 18 aylık Fizibilite Dönemi başlamış olup fizibilite raporu hazırlanacak ve Bakanlığımız onayına sunulacaktır.

96 Fizibilite dönemi 30 Ocak 2017 tarihinde sona erecektir. Ülkemizde kurulması planlanan üçüncü nükleer güç santrali projesine ilişkin olarak ABD menşeli Westinghouse ve Çin menşeli SNTPC firmaları ile EÜAŞ arasında 24 Kasım 2014 tarihinde MoU imzalanmıştır. Sözkonusu MoU kapsamında EÜAŞ koordinasyonunda Westinghouse ve SNTPC firmaları tarafından hazırlanan Rapor halihazırda EÜAŞ ve Bakanlığımız tarafından incelenmektedir. Yürütülen projeler Türkiye ye, petrol ve doğal gaz gibi diğer enerji kaynaklarının yanı sıra, bölgeler arasındaki elektrik enerjisinin taşınması konusunda da büyük bir potansiyel sağlamaktadır. Diğer taraftan, yerli linyit kömürü rezervlerimizin ülke ekonomisine kazandırılması amacıyla başta Afşin- Elbistan olmak üzere muhtelif sahalara ilişkin farklı ülke ve şirketler ile yürütülen görüşmelere devam edilmektedir. Kömürün yanı sıra ülkemizde enerji ve madencilik alanında yatırım yapmak isteyen yabancı şirketlere sözkonusu alanlar ile ilgili sunumlar yapılmakta ve bilgiler verilmektedir. İlaveten, bahse konu yatırımların koordinasyonunun sağlanmasını teminen ilgili kamu kurum ve kuruluşlarının yanı sıra çatı kuruluşlar ile de temaslar yürütülmektedir. 90

97

98

99 6. PETROL VE DOĞAL GAZ BORU HATLARI VE PROJELERİ 6.1 Uluslararası Transit Boru Hattı Projeleri Irak-Türkiye Ham Petrol Boru Terminaline gönderilmektedir. IKBY Hattı tarafından petrol sevkiyatının Irak-Türkiye Ham Petrol Boru Hattı başlamasının ardından Irak Merkezi (ITB), 27 Ağustos 1973 tarihinde, Hükümeti konuyu 23 Mayıs 2014 Türkiye Cumhuriyeti ile Irak tarihinde ICC nezdinde tahkime taşımış Cumhuriyeti Hükümetleri arasında bulunmaktadır. Yetki duruşması imzalanan Ham Petrol Boru Hattı gerçekleştirilmiş olup hakem heyeti söz Anlaşması çerçevesinde Irak ın Kerkük konusu davaya bakma yetkisinin olduğu ve diğer üretim sahalarında üretilen yönünde bir karar almıştır. Tahkim ham petrolün Ceyhan (Yumurtalık) süreci devam etmektedir. Deniz Terminaline ulaştırılması Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol amacıyla inşa edilmiştir. 40 çapında, Boru Hattı (BTC) 986 km uzunluğundaki ilk hat 1976 yılında işletmeye alınmış ve ilk tanker Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru yüklemesi 25 Mayıs 1977 tarihinde Hattı (BTC) ile başta Azeri petrolü gerçekleştirilmiştir. Birinci boru hattına olmak üzere, Hazar Bölgesi nde paralel olan ve inşaat çalışmaları 1985 üretilecek petrolün emniyetli, ekonomik yılında başlayan ikinci boru hattı 1987 ve çevresel açıdan uygun bir boru hattı yılında tamamlanmıştır. 46 lik bu boru sistemi aracılığıyla Azerbaycan, hattı ile yıllık taşıma kapasitesi 70,9 Gürcistan üzerinden Ceyhan a milyon tona yükseltilmiştir. 19 Eylül taşınması ve buradan da tankerlerle 2010 tarihinde Ülkemiz ile Irak arasında dünya pazarlarına ulaştırılması ITB nin süresi dolan anlaşmalarının ve amaçlanmaktadır ilgili protokollerinin yenilenmesine ve 15 Bu kapsamda, 18 Kasım 1999 tarihinde yıl boyunca uzatılmasına yönelik Azerbaycan, Gürcistan ve Türkiye Değişiklik Anlaşması imzalanmıştır. arasında Hükümetlerarası Anlaşma 2014 yılı Mayıs ayından itibaren IKBY imzalanmıştır. Hükümetlerarası tarafından ITB hattına petrol pompajı Anlaşmanın eki olan Evsahibi Hükümet yapılmakta olup, halihazırda günlük Anlaşması ise 19 Ekim 2000 tarihinde bin varil Irak petrolü Ceyhan Türkiye Cumhuriyeti ile Ana İhraç Boru 93

100 Hattı İştirakçileri arasında imzalanmıştır. Toplam 1769 km uzunluğundaki BTC boru hattının 1076 km lik Türkiye kısmının Anahtar Teslim Müteahhitliği Boru Hatları İle Petrol Taşıma Anonim Şirketi (BOTAŞ) tarafından gerçekleştirilmiştir. Aynı zamanda boru hattının Türkiye kısmının işletimi BOTAŞ International Limited (BIL) tarafından gerçekleştirilmektedir. Bakü (Azerbaycan), Tiflis (Gürcistan) üzerinden Ceyhan Terminaline ulaşan boru hattının kapasitesi yıllık 50 milyon tondur. 4 Haziran 2006 tarihinde işletmeye alınan BTC Ham Petrol Boru Hattı ile başta Azeri petrolü olmak üzere, Hazar menşeili petroller, emniyetli, ekonomik ve çevresel açıdan uygun bir şekilde Ceyhan a taşınmakta ve buradan da tankerlerle dünya pazarlarına ulaştırılmaktadır. Eylül 2016 sonu itibariyle toplamda yaklaşık 2 Milyar 560 Milyon Varil petrol 3354 tanker vasıtasıyla dünya pazarlarına taşınmıştır. Azerbaycan daki üretime bağlı olarak hattan zaman zaman Türkmen ve Kazak petrolleri de taşınmaktadır Trans Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı Projesi (TANAP) Ülkemizin artan doğal gaz talebinin karşılanabilmesi amacıyla Azerbaycan Hükümeti ve Azerbaycan ın Şahdeniz Sahasını geliştiren Şahdeniz Konsorsiyumu ile görüşmeler yürütülmüş ve 25 Ekim 2011 tarihinde 2018 yılından başlayarak yıllık 6 milyar m3 Azeri gazının Ülkemize arzını öngören anlaşma imzalanmıştır. Ayrıca, yıllık 10 milyar m 3 Azeri gazının inşa edilecek yeni bir boru hattı ile Ülkemiz üzerinden Avrupa ya transit taşınması için 26 Haziran 2012 tarihinde Trans Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı diğer adıyla TANAP Projesine ilişkin Azerbaycan ile Ülkemiz arasında bir Hükümetlerarası Anlaşma ve Hükümetimiz ile Proje Şirketi arasında bu Hükümetlerarası Anlaşmaya ek Ev Sahibi Hükümet Anlaşması imzalanmıştır. Bu anlaşmalar ile TANAP Projesinin hayata geçirilmesini sağlayacak hukuki altyapı tesis edilmiştir. Toplam yatırım miktarı 45 milyar Dolar a ulaşan, Şah Deniz Faz II, Güney Kafkasya Boru Hattı Genişleme Projesi (SCPX), TANAP ve Trans Adriyatik Doğal Gaz Boru Hattı nın nihai yatırım kararları Aralık 2013 te Bakü de düzenlenen bir törenle alınmıştır. Ülkemiz TPAO vasıtasıyla 94

101 Şah Deniz Faz II ile Güney Kafkasya Boru Hattı Genişleme Projesinde %19 ve BOTAŞ vasıtasıyla TANAP Projesinde %30 hisseye sahiptir. Böylelikle Ülkemiz doğal gazın üretiminden son kullanıcıya kesintisiz ve uygun koşullarda arz edilmesine kadar olan süreçlerin tümünde aktif bir rol oynamaktadır. TANAP Projesi ile yıllık 32 milyar m 3 kapasiteye sahip, Gürcistan sınırımızdan Yunanistan sınırımıza uzanacak km uzunluğunda bir boru hattının inşası planlanmaktadır. Projeye ilişkin faaliyetler BOTAŞ ın yüzde 30, SOCAR ın yüzde 58 ve BP nin yüzde 12 hisse ile ortak olduğu TANAP Doğal Gaz İletim A.Ş. tarafından sürdürülmektedir. TANAP Projesinde 2018 yılında Eskişehir ve Trakya da belirlenen çıkış noktaları üzerinden Türkiye ye ve 2020 yılında ise Avrupa ya gaz arzının sağlanması hedeflenmektedir. Projenin mühendislik, inşaat ve tedarik çalışmaları kapsamında Türk müteahhitlerinin ve tedarikçilerinin projeye katkı sağlaması için azami gayret gösterilmiş ve hat borularının %80 inin Türk üreticilerden tedarik edilmesi, bunun yanı sıra inşaat faaliyetlerinde de büyük oranda Türk şirketlerinin yer alması sağlanmıştır. Kamulaştırma işleri ile ilgili olarak; BOTAŞ Atanmış Devlet Kuruluşu olarak görevlendirilmiş olup; TANAP Kamulaştırma Direktörlüğü birimini ihdas etmiştir. Kars, Erzurum, Erzincan, Sivas, Yozgat, Ankara ve Eskişehir illeri ile Mustafakemalpaşa ve Biga ilçelerinde yerel arazi edinim şeflikleri ile Keşan da irtibat bürosu kurulmuştur. Tüm hatta arazi sahipleri ile rızai alım görüşmeleri tamamlanmıştır. Boru hattının Ardahan Eskişehir arasında yer alan 56 inç lik kesimi ile Eskişehir Edirne arasında yer alan 48 inç lik bölüm için İnşaat Müteahhitlerine yer teslimi yapılmıştır. Ayrıca Kompresör ve Ölçüm İstasyonları ve Ana Kontrol Merkezi İstasyonları için kamulaştırma çalışmaları tamamlanmıştır. TANAP Projesi yeni bir ipek yolu niteliğindedir. 20 ilden, 67 ilçeden ve 582 köyden geçmekte olan projenin temel atma töreni 17 Mart 2015 tarihinde Sayın Cumhurbaşkanımızın ev sahipliğinde Azerbaycan Cumhurbaşkanı, Gürcistan Devlet Başkanı ve Avrupa Birliği Komisyonu Başkan Yardımcısı nın katılımıyla Kars ta gerçekleştirilmiş ve projenin inşaatına başlanmıştır. 95

102 Eylül 2016 itibarıyla 1106 km pist açımı, 939 km boru dizgisi ve 836 km ana hat boru kaynağı tamamlanmıştır yılı sonuna kadar proje genelinde inşaatın yaklaşık % 55 inin tamamlanması planlanmaktadır Türkiye-Bulgaristan Enterkonnektörü (ITB) Projesi ITB Projesi, Ülkemiz ve Bulgaristan doğalgaz iletim sistemlerinin çift yönlü akışa imkân verecek şekilde bağlantısının sağlanması yoluyla entegrasyonu arttırmayı ve özellikle Bulgaristan için tedarik ve güzergâh çeşitliliği oluşturmayı hedeflemektedir. ITB Projesi, Güney Gaz Koridoru projeleri arasında yer almakta ve Avrupa Komisyonu tarafından ortak menfaat projeleri (projects of common interest) kapsamında değerlendirilmektedir. Proje, AB nin 994/2010 sayılı Direktifi kapsamında üye ülkelere getirilen düzenleme yükümlülükleri açısından (üye ülkelerin komşu ülkeler ile gaz bağlantılarının çift yönlü hayata geçirilmesi ve N-1 kuralı gibi) Bulgaristan için özellikle önem arz etmektedir. Proje kapsamında, iki ülke Bakanlıkları arasında 28 Mart 2014 tarihinde bir Mutabakat Zaptı imzalanmıştır. Söz konusu Mutabakat Zaptına istinaden bir ön fizibilite raporu ve yol haritası hazırlanması amacıyla Ortak Çalışma Grubu oluşturulmuştur. Ortak Çalışma Grubu nun ilk toplantısı 20 Mayıs 2014 tarihinde İstanbul da, ikinci toplantısı 21 Ağustos 2014 tarihinde Sofya da, son toplantı ise Ekim 2014 tarihlerinde Ankara da gerçekleştirilmiştir. Avrupa Komisyonu tarafından projenin Bulgaristan kesimi kapsamında gerçekleştirilecek olan fizibilite, temel mühendislik ve ÇED çalışmaları için Avro tutarında finansal destek ayırılmıştır. Projeye ilişkin olarak Bulgaristan ın ITB üzerinden doğal gaz taşıtma taahhüdü vermekten imtina etmesi nedeniyle somut bir ilerleme kaydedilememiştir. Sayın Bakanımız Berat Albayrak ile Bulgaristan Enerji Bakanı Sayın Temenuzhka Petkova arasında Bakü de gerçekleştirilen görüşmede; Sayın Petkova tarafından iki ülke arasındaki enterkonnektörü Güney Gaz Koridoru nun entegre bir unsuru ve Bulgaristan ın kaynak çeşitlendirmesinin anahtarı olarak değerlendirdikleri, bu haliyle projeyi sadece Bulgaristan değil AB için de son derece önemli bir proje olarak gördükleri, Bulgaristan gaz şirketinin bu 96

103 anlayışla çalıştığı, AB Komisyonundan sağladıkları finansmanla kısa süre önce sonuçlandırdıkları fizibilite çalışmasını yakında bizimle paylaşacakları ve Bulgaristan için de öncelik arz eden bu konunun ülkelerimiz arasındaki çalışma grubunda ele alınabileceği, Türkiye nin fizibilite raporuna ilişkin görüşlerinin alınmasının ardından çalışmaları süratle ilerletmek istedikleri ve Hükümetlerinin bu konuda irade sahibi olduğu belirtilmiştir Türkiye-Yunanistan Doğal Gaz Boru Hattı (ITG) Avrupa Birliği INOGATE (Interstate Oil and Gas Transport to Europe) Programı kapsamında geliştirilen Güney Avrupa Gaz Ringi nin ilk aşaması olarak Türkiye ve Yunanistan doğal gaz şebekelerinin enterkoneksiyonunu içeren Türkiye Cumhuriyeti nden Yunanistan Cumhuriyeti ne doğal gaz arzına ilişkin Hükümetlerarası Anlaşma 23 Şubat 2003 tarihinde imzalanmıştır. 18 Kasım 2007 tarihinde iki ülke başbakanlarının da katıldığı açılış töreni ile birlikte başlayan Türkiye den Yunanistan a gaz arzı devam etmektedir Rusya-Türkiye-Avrupa Doğal Gaz Boru Hattı Projesi (Türk Akımı) Geçtiğimiz yakın dönemde, Rusya ile TürkAkım Gaz Boru Hattı Projesine yönelik görüşmeler gerçekleştirilmiş ve projeye yönelik siyasi desteği sağlamak ve teknik, ekonomik ve hukuki çerçeveyi belirlemek amacıyla Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Rusya Federasyonu Hükümeti arasında TürkAkım Gaz Boru Hattı na ilişkin Hükümetlerarası Anlaşma 10 Ekim 2016 tarihinde İstanbul da Sayın Cumhurbaşkanımız ve Rusya Devlet Başkanı Sayın Putin in huzurlarında imzalanmıştır. TürkAkım Gaz Boru Hattı Projesi; Rusya Federasyonu ndan başlayarak Karadeniz üzerinden Türkiye Cumhuriyeti nin Karadeniz kıyısındaki alım terminaline ve devamında Türkiye Cumhuriyeti toprakları üzerinden Türkiye Cumhuriyeti nin komşu devletleriyle olan sınırlarına kadar uzanan her biri yıllık 15,75 milyar metreküp kapasiteye sahip iki hattan oluşan yeni bir gaz boru hattı sistemidir. Proje, Rusya Federasyonu ndan Ülkemize doğal gaz arzının yanı sıra Rus gazının Ülkemizin toprakları üzerinden Avrupa ya arzını sağlamak 97

104 amacıyla inşa edilecek, deniz bölümü ve kara bölümünden teşkil bir boru hattı sistemidir. Deniz bölümünde yer alan iki hattın inşası ve işletimi Rusya Federasyonu tarafından yapılacaktır. Kara bölümünde yer alan hatlardan biri sadece Türkiye Cumhuriyeti ne doğal gaz arz edecek olup, iletim sistemimizin bir parçası olarak BOTAŞ tarafından inşa edilecektir. Kara bölümündeki diğer hat ise Avrupa ya gaz arz edecek olup, inşası ve işletimi %50 oranında ortaklık payı ile iki ülkenin şirketleri tarafından kurulacak yeni bir şirket tarafından yapılacaktır. Malumları olduğu üzere; Rusya Federasyonu ve Ukrayna arasında geçtiğimiz yıllarda yaşanan doğal gaz anlaşmazlıkları Batı Hattı ndan Ülkemize arz edilen gazın zaman zaman kesilmesine neden olmakta ve bu durum özellikle kış aylarında arz güvenliğimizi tehlikeye sokmaktadır. TürkAkım kapsamında inşa edilecek boru hatlarından birisinin sadece Ülkemize gaz arz etmesi öngörülmekte olup, devreye alınması ile birlikte Batı Hattı ndan alınan yıllık toplam 14 milyar metreküp gazın, mevcut sözleşmelerin şart ve koşulları değişmeksizin Türk Akımı üzerinden Ülkemize teslim edilmesi planlanmaktadır. Böylece başka bir ülkenin iletim sistemi kullanılmadan doğrudan Rusya Federasyonu ndan Ülkemize taşınacak gazın, üçüncü taraflardan kaynaklı muhtemel kesintilere maruz kalmaması sağlanmış olacaktır Adriyatik Doğal Gaz Boru Hattı (TAP) Projesi Şah Deniz Konsorsiyumu (SDC) 28 Haziran 2013 tarihinde Avrupa ya Güney Avrupa üzerinden, TAP projesi yoluyla ulaşmayı uygun bulduğunu duyurmuştur. TAP Projesi nin Temel Atma Töreni Sayın Bakanımızın da katılımlarıyla 17 Mayıs 2016 tarihinde Selanik te gerçekleştirilmiştir. TAP a ilk gaz teslimatının yıllarında yapılması planlanmaktadır. Bu kapsamda, TANAP Doğal Gaz Boru Hattı nın doğal gazı Avrupa ya taşıyacak 48 çap ve 459 km uzunluktaki Eskişehir-İpsala bölümünün inşaatı sürmektedir. 98

105 6.2 Ülkemize Doğal Gaz Arzı Sağlayan Uluslararası Hatlar Rusya Türkiye Doğal Gaz gazın boru hattı ile Türkiye ye taşınması Boru Hattı (Batı Hattı) amaçlanmıştır. 18 Eylül 1984 tarihinde, Türkiye Cumhuriyeti ve Eski Sovyetler Birliği hükümetleri arasında doğal gaz sevkıyatı konusunda Hükümetlerarası Anlaşma imzalanmıştır. Ülkemize Bulgaristan sınırında Malkoçlar dan giren, Hamitabat, Ambarlı, İstanbul, İzmit, Bursa, Eskişehir güzergahını takip ederek Ankara ya ulaşan hat 845 km uzunluğundadır yılından itibaren, tedricen artan miktarlarda doğal gaz alımına başlanmış olup, 1993 yılında maksimum miktar olan 6 milyar m 3 /yıl a ulaşılmıştır. Sonradan yapılan geliştirmeler ile hattın kapasitesi 14 Milyar m³/yıla yükseltilmiştir. Halihazırda Batı Hattı vasıtasıyla ülkemize yıllık 4 milyar m 3 BOTAŞ tarafından, yıllık 10 milyar m 3 özel sektör tarafından olmak üzere toplamda 14 milyar m 3 miktarında doğal gaz ithal edilmektedir İran Türkiye Doğal Gaz Boru Hattı Bu proje ile başta İran olmak üzere doğudaki kaynaklardan alınacak doğal Bu kapsamda, 8 Ağustos 1996 tarihinde İran Ulusal Gaz Şirketi (NIGC) ile BOTAŞ arasında plato dönemde 9,6 milyar m 3 doğal gaz ithalatına ilişkin Doğal Gaz Alım-Satım Anlaşması imzalanmıştır. Yaklaşık 1491 km uzunluğunda, çapı 48 ve 16 arasında değişen Doğu Anadolu Doğal Gaz Ana İletim Hattı Doğubayazıt tan başlayıp, Erzurum, Sivas ve Kayseri üzerinden Ankara ya uzanmakta, bir branşman da Kayseri, Konya üzerinden Seydişehir e ulaşmaktadır. Haziran 2001 sonu itibarıyla tüm boru hattı sistemi gaz alabilir duruma gelmiş, İran Bazargan daki Ölçüm İstasyonu nun tamamlanmasıyla 10 Aralık 2001 tarihinde İran dan gaz alımı başlamıştır Rusya Türkiye Doğal Gaz Boru Hattı (Mavi Akım) 15 Aralık 1997 tarihinde BOTAŞ ve Gazexport arasında imzalanan plato dönemde yıllık 16 milyar m 3 doğal gaz ithalatına ilişkin Doğal Gaz Alım- Satım Anlaşması kapsamında, doğal gaz Rusya Federasyonu ndan Karadeniz geçişli bir hat ile Türkiye ye 99

106 ulaşmaktadır. Rusya Federasyonu - Karadeniz - Türkiye Doğal Gaz Boru Hattı; Rusya topraklarında, İzobilnoye- Djubga arasında 56 çapında 308 km ve 48 çapında 62 km olmak üzere toplam 370 km uzunluğundaki Boru Hattı Sistemi, Karadeniz geçişinde, Djubga- Samsun arasında her biri yaklaşık 390 km uzunluğunda 24 çapında paralel 2 hat, Türkiye topraklarında Samsun - Ankara arasında 48 çapında ve 501 km uzunluğundaki Boru Hattı Sistemi olmak üzere üç ana bölümden oluşmaktadır. Hat, 20 Şubat 2003 tarihinde işletmeye alınmış, 17 Kasım 2005 tarihinde resmi açılış töreni yapılmıştır Bakü-Tiflis-Erzurum Doğal Gaz Boru Hattı (BTE) Bakü Tiflis Erzurum Doğal Gaz Boru Hattı, Azerbaycan ın Hazar Denizi nde bulunan Şah Deniz sahasından üretilen gazı Türkiye ye taşıyan, 690 km uzunluğundaki ve maksimum 20 Milyar m 3 kapasiteli bir boru hattıdır. SOCAR arasında 6,6 milyar m 3 doğal gazın ithalatına yönelik Doğal Gaz Alım-Satım anlaşması imzalanmıştır. Boru hattı, yılları arasında inşa edilmiş olup, 2007 yılının Temmuz ayının ortasından beri faaliyettedir. Şah Deniz sahasının ikinci aşama üretimine paralel olarak BTE nin Azerbaycan ve Gürcistan topraklarındaki kısmının (Güney Kafkasya Doğal Gaz Boru Hattı) kapasitesinin artırılarak Türkiye- Gürcistan sınırında Trans Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı Projesine bağlanması planlanmaktadır. Bu kapsamda 17 Aralık 2013 tarihinde boru hattının Azerbaycan ve Gürcistan topraklarındaki kesiminin (Güney Kafkasya Doğalgaz Boru Hattı) kapasitesinin artırılması kararı alınmış olup, akabinde 20 Eylül 2014 tarihinde Bakü de temel atma töreni gerçekleştirilmiştir. Azerbaycan dan gaz teminine ilişkin yapılan müzakereler sonucunda 12 Mart 2001 tarihinde, Azerbaycan doğal gazının Türkiye ye sevkine ilişkin Türkiye ile Azerbaycan arasında bir Hükümetlerarası Anlaşma ve BOTAŞ ile Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi 100

107 Şekil 6.1 Uluslararası Doğal Gaz Boru Hatları ve Projeleri Şekil 6.2 Uluslararası Petrol Boru Hatları 101