Barcarole: İtalya da, Venedik kentindeki sandalcıların söyledikleri ağır tempolu, duygusal şarkılar. 6/8 ya da 12/8 ölçüde yazılır.

Transkript

1 BÖLÜM I GİRİŞ Azeri klasik müziğinin büyük isimlerinden biri olan Fikret Amirov, Azeri müziğini tüm dünyaya tanıtan ve sevdiren bestecilerden biridir. Amirov sanatında Batı müziği formlarını parlak ulusal karakter taşıyan bir içerikle zenginleştirmiş, kendine özgü bir anlatım tarzı yaratmıştır. Besteci, Şur, Kürd Ovşarı ve Gülistan Bayati-Şiraz yapıtlarıyla müzikte yeni bir tür olan senfonik makam türünü yaratmıştır de bestelediği Şur ve Kürd Ovşarı senfonik makamları Amerika da ünlü orkestra şefleri olan L. Stokovski ve Ch. Münch taraflarından yönetilmiş, bu konserler Amirov u tüm dünyaya tanıtmış ve Doğu senfonik müziğinin doğuşu olarak nitelendirilmiştir. Değişik türlerde değerli yapıtlar beteleyen Amirov, Azeri müziğini, çağdaş konuya yazılmış Azeri operasıyla ( Sevil, 1953), masal konusuna yazılmış Azeri balesiyle ( 1001 Gece, 1979), ayrıca, Azeri piyano müziğini ilk piyano sonatıyla (Romantik Sonat, 1946), ilk konçertoyla, (piyano ile halk çalgıları için Konçerto, 1947) zenginleştirmiştir. Grieg, Çaykovski ve diğer parlak ulusal karakter taşıyan besteciler gibi Amirov un sanatı da ulusal folklor pınarından kaynaklanmakta, bu durum Amirov un eserlerinin armonik, ezgisel ve ritim yapısına yansımaktadır. Amirov un zengin melodizmi sanatının en parlak özelliğini oluşturmakta ve geleneksel müzikten temellenmektedir. Amirov bir dizi Doğu ülkesini (Türkiye, İran, Mısır, Irak, Suriye) dolaşmış, bu ülkelerin ulusal müziğini incelemiş ve bu ülkelerin müziğiyle Azeri geleneksel müziği arasında bir çok benzerlik bulmuştur. Bu benzerlikler, bestecinin kardeş halkların müziğini kullanarak parlak yapıtlar yaratmasını sağlamıştır (Örneğin, Arap Temaları Üzerine Piyano Konçertosu, Alban (Arnavut) Temaları Üzerine İki Piyano İçin Süit). Türk ve Azeri geleneksel müziğinin tarihten kaynaklanan yakınlıkları, Amirov ve onun müziğinin geleneksel Türk müziğine yakınlığının da temelini oluşturmaktadır. Bu bestecinin Türkiye de daha iyi tanınması ve onun piyano eserlerinin Türk piyano eğitiminin bir parçası haline gelmesinin Türkiye deki müzik ortamına katkı sağlayacağı kuşkusuzdur.

2 1.1. Problem Fikret Amirov Azerbaycan müzik sanatının önde gelen isimlerinden biridir. Diğer Azeri bestecilerin müziğinde olduğu gibi Amirov da müziğinde klasik sistemi ulusal makamlarla birleştirmekte ve bu birlikte ulusal düşünce mantığı üstün gelmektedir. Amirov, Hacıbeyov un açtığı yolda ilerleyerek geleneksel Azeri ezgilerini çok sesli Azerbaycan müziğinin öğeleri olarak kullanmıştır. Amirov klasik müzikten yararlanmış olmasına karşın, eserlerinde Doğu nun makamsal temele dayanan geleneksel müziğini yansıtmakta, onun piyano tekniği bir ölçüde Doğu müziğindeki geleneksel çalma ve söyleme biçimlerine dayanmakta, piyano eserlerinde çağdaş ve kendine özgü bir armonik yapı ve yazım tekniği göze çarpmaktadır. Bu nedenle Amirov un piyano eserleri sadece klasik müziğin geleneksel kalıpları içerisinde değerlendirilirse yeterince anlaşılamaz ve dolayısıyla bu müziğe uygun bir yorumla seslendirilemez. Amirov un piyano müziğinin yukarıda anlatılan konular ışığında incelenerek çözümlenmesi, bu müziğin icrasında yol gösterici olacak, karşılaşacak güçlüklerin aşılmasına katkı sağlayacaktır. Diğer taraftan, geleneksel Azerbaycan ve geleneksel Türk müziğinin tarihten kaynaklanan yakınlıkları ve Amirov un piyano eserlerinde geleneksel Azerbaycan makamlarından yararlanması, bu iki müzik arasındaki ilişkinin dayandığı temelin ortaya konmasını da gündeme getirmektedir. Böylece, özellikle Türk piyanistler Amirov u daha iyi tanıyabilir ve bu piyanistlerin, repertuvarlarında onun eserlerine daha yoğun bir şekilde yer vermelerine yol açılabilir. Ayrıca, Türkiye deki konservatuvarlarda ve müzik eğitimi veren diğer okullarda eğitim görmekte olan öğrenciler de piyano eğitimlerinde Amirov un piyano eserlerinden yararlanma olanağını elde edebilirler Amaç 1. Amirov un piyano eserlerinin armoni, yazım tekniği ve form açısından çözümlenmesi, dayandığı geleneksel modların ortaya konması, 2. Bu eserlerin doğru bir teknik ve yorumla seslendirilebilmesinde ipuçları olacak verilerin elde edilmesi, 3. Amirov un piyano eserleri ile geleneksel Türk müziği arasındaki ilişkinin makamsal açıdan ortaya konması,

3 4. Böylece, Amirov un piyano müziğinin daha iyi anlaşılması, dolayısıyla gerektiği gibi seslendirilebilmesi, Türk piyanistlerin repertuvarlarında onun eserlerine daha yoğunlukla yer vermesi ve Türkiye de bu eserlerin piyano eğitiminin bir parçası olarak kullanılmasının sağlanabilmesi bu araştırmanın amaçlarını oluşturmaktadır Önem Azerbaycan ın en önemli ve dünyaca tanınmış bestecilerinden biri olan Fikret Amirov un ve onun piyano eserlerinin Türkiye de daha iyi tanınmasının Türk piyano icracıları, öğretmenleri ve öğrencilerine, dolayısıyla Türk piyano eğitimine de yararlı olacağı düşüncesi bu araştırmayı önemli kılmaktadır Sayıltılar Bu araştırmada aşağıdaki sayıltılardan hareket edilmiştir. 1. Azeri ve Türk geleneksel müziklerinde aynı veya benzer diziler bulunmakta, her iki müzik makamsal bir temele oturmaktadır. Dolayısıyla, Amirov un piyano eserlerinin geleneksel Türk müziğine yakınlığı, bu eserlerin Azeri geleneksel müziğine dayanmasından kaynaklanmaktadır. Bu durum, Amirov un ve onun eserlerinin Türkiye de daha iyi tanınmasını ve Türkiye deki müzik ortamına daha fazla katkıda bulunmasını kolaylaştıracaktır. 2. Bu araştırma, Amirov un ve onun piyano eserlerinin daha iyi anlaşılmasında, bu eserlerin doğru bir teknik ve yorumla seslendirilmesinde yol gösterici olacaktır Sınırlılıklar Bu araştırma, Amirov un piyano için bestelediği Çocuk Tabloları, 12 Minyatür, Varyasyonlar, Romantik Sonat ve Arap Temaları Üzerine Konçerto nun form, armoni, stil ve geleneksel müzik açılarından incelenmesiyle sınırlandırılmıştır Tanımlar Ballade: Eski Yunan dan beri Batı da değişik biçimlerde varlığını sürdüren bir müzik ve yazın türü. Müzik olarak tanımı, çarpıcı, etkileyici kısa öyküler anlatılan halk şarkısı. Barcarole: İtalya da, Venedik kentindeki sandalcıların söyledikleri ağır tempolu, duygusal şarkılar. 6/8 ya da 12/8 ölçüde yazılır.

4 Basso ostinato: Bir müzik yapıtının en alt partilerindeki melodik doku. Bu, sabit ve yinelenen tema, üstteki melodileri birleştirici bir temel işlevi görür. Coda: Bir müzik yapıtında, yapıtın tümüyle bittiği duygusunu uyandıran bölüm sonları. Aynı zamanda, tema bakımından bir sonraki bölümün de habercisi. Sonat ve füg biçimindeki yapıtların başlıca özellikleri arasındadır. Codetta: Coda nın kısa süreli olanı. Edisyon: Basım Elegie: Hüzün, keder veren şiirler. Mersiye, ağıt. Bu gibi şiirlerden bestelenmiş ya da bu duyguları uyandıracak türde yazılmış müzik yapıtları. Episode: Oyalama, ana temanın ilk gelişi ile ikinci gelişi arasına konulan müzik buluşu, ara cümle. Humoresgue: Çalgılar için yazılan canlı, coşkulu parçalar ya da parçaların içindeki bu tür bölümler. İdil: Kır yaşamı içinde aşk konusunu işleyen kısa koşuk. İmitasyon: Benzetim, taklit. Bir müzik yapıtında ilk giren partinin bir ya da birkaç ölçü geriden yinelenmesi. İlk parti ya aynen kovalanır ya da değişik nitelikte benzetimler yapılır. 16. yüzyılda kilise müziğinde başladı. Impromptu: Esin, ilham, içe doğan. 19. yüzyılda önceleri lied üslubunu belirleyen bir terim olarak kullanıldı. Daha sonraları, tek bölümlük, bağımsız, doğaçlama çalınıyormuş izlenimi veren piyano parçaları için kullanılır oldu. Kadans: Bitiş. Konçerto ya da aryalarda, bir bölümün biteceğine yakın, solistin virtüözlük gösterisine olanak sağlayan pasaj. Kapriçyo: Önceleri füg tarzında yazılmış çalgı müziği anlamında kullanıldı. 19. yüzyılda, belirli bir yapıya bağlı olmayan, özgür, fakat beklenmedik etkiler yaratmayı amaçlayan coşkulu müzik türü olarak gelişti. Koma: Kesinti. İki ses arasında, kulağın ayırt edebileceği en küçük aralık. Türk müziği nota yazısında: Bir tam sesin dokuzda bir oranında pesleştirilmesi koma bemolü; yine aynı oranda tizleştirilmesi koma diyezi işaretiyle belirtilir.

5 Konçerto: Genellikle orkestra eşliğinde, bir çalgı için yazılmış, üç bölümden oluşan müzik yapıtı. Birinci bölümün parlak, ikinci bölümün yavaş, üçüncü ya da final bölümünün canlı tempoda olmasına özen gösterilen konçertolar, yazıldıkları çalgının tüm olanaklarını zorlayan, icra edecek sanatçının o çalgıda ustalaşmış olmasını gerektiren, önemli müzik formlarının başında yer alır. Kontrpuan: Bestecilikte, akorlara dayalı armoninin yerine, zaman beraberliğinden yararlanarak birçok ezgiyi üst üste getirme sanatı. Bir anlamda ezgiye ezgiyle yanıt verme tekniği. Polifoni ile eş anlamdadır. Legato: Birlikte, bağlı. Ses ve çalgı müziğinde, notaların kesintisiz birbirini izlemesi gerektiğini belirtir. Leitmotiv: Bir müzik yapıtını oluşturan süre içinde, kimi zaman beliren ayırt edici motif, tema. Marş: Ritmi, yürüyen bir kimsenin, bir topluluğun adımlarını anımsatan, sözlü ya da sözsüz müzik parçası. Minyatür: Müzikte kısa bir müzik parçası. Modülasyon: Bir tondan başka bir tona geçiş. Ton değiştirimi. Motif: Bir müzik yapıtının tümünde ya da bir bölümünde, çeşitli yönlerden birlik sağlayan, belirleyici küçük birim. Bu birim, bir yapıtın ritminde, melodisinde ya da armonisinde yinelendikçe kendini belli eder. Müzikli komedi: Müzikal. Müzikli film ya da müzik eşliğinde sahnelenen oyun. Nocturne: Gece müziği anlamına gelen, fakat çeşitli müzik düşünceleri tanımlayan bir terim. Partisyon: Bir orkestra ya da koro yapıtında, seslere ve çalgılara ait bütün partilerin belli bir sıraya göre yazılı olduğu nota defteri ya da kitapçığı. Pasaj: Bir müzik yapıtının gösterişli bölümü ya da bir parçası. Polifoni: Çoksesli. 16. yüzyıldan sonra, birden çok ezginin konturpuan kurallarına uygun biçimde bir araya getirildiği çok sesli müzik türünü tanımlamak amacıyla kullanılmaya başlandı.

6 Poliritmi: Değişik ritimlerin değişik ölçüler (süre) içinde kullanılmasından oluşan ritim bütünlüğü. Prelüd. Giriş, başlangıç müziği. İlk örnekleri 16. yüzyılda görülmeye başlandı. 18. yüzyılda operada, başta ve perde aralarında çalınan bir tür uvertür biçimini aldı. Zamanla özgün bir form niteliği kazandı. Puandorg: Durak. Bir sesin veya uygunun uzatılması için kullanılan bir işaret (veya ) Regıster: İnsan sesi ya da çalgıların, bir müzik yapıtını seslendirmesi için gereken perde (ses) genişlikleri. Repertuvar: Müzikçi veya bir topluluğun icra etmek üzere hazırda bulundurduğu program. Romance: Duygulu ve dokunaklı şiirden esinli parça, çoğunlukla küçük şarkı. Romantik: Romantizm akımına ait. 18. yüzyılın sonlarında başlayan, duygu, coşku ve imgeye aşırı yer veren sanat akımı. Rondo: Ana motifin birçok kez yinelenmesiyle oluşturulan bir beste türü. Sceherzo: 1.Şaka, alay, neşe, coşku. 2. Bu üslupta yazılmış müzik yapıtları ya da bölümleri. Senfoni: Sonat formundaki orkestra yapıtı. Klasik senfoni dört bölümden oluşan bir bütündür. yapıtı. Sonat: Bir ya da iki çalgı için yazılmış, üç ya da dört bölümden oluşan müzik Süit: Değişik formlarda fakat aynı tonalitede yazılmış dans müziklerinden alınan bölümlerin birbirine eklenmesiyle oluşturulan yapıt türü. 19. yüzyılın ikinci yarısından sonra yazılan süitlerde, dans müziği dışındaki çalgısal yapıtlardan alınan parçalar da kullanılmaya başlandı. Tarantella. 3/8 ya da 6/8 ölçülerde hızlı tempolu bir İtalyan halk dansı. Tampere: Eşit aralıklı. 1) Oniki eşit yarım tondan oluşan gam ya da dizi. 2) Bir oktavın oniki eşit aralığa (yarım tona) bölündüğü akort düzeni.

7 Toccata: Çalgı müziğinde parlak bir besteleme üslubu. İtalyanca toccare (dokunmak) sözcüğünden türeyen bu terim, önceleri doğaçlama çalınan parçaları (ricercare, prelude) tanımlamak için kullanıldı. 16. yüzyıldan başlayarak bu tür müziğe önce org ve klavsen, daha sonra da piyano gibi klavyeli çalgılar egemen oldu. Bu gün toccata, yalnızca klavyeli çalgılar için yazılan bir müzik türü olarak kabul edilir. Unison: Ünison. Ses birliği. Vals: 1) 3 / 4 lük ölçüde, 3 zamanlı bir dans. 2) Bu dansın müziği. 3) Yalnız çalgılar için yazılmış beste türü. Varyasyon: Çeşitleme, bir temanın değişiklerle yinelenmesi. Virtüözite: Virtüözlük. Herhangi bir müzik aletini büyük ustalıkla çalabilme yeteneğine sahip oluş.

8 BÖLÜM II YÖNTEM 2.1. Araştırma Modeli Bu araştırmada, durum tespitine yönelik olmak üzere, tarama modeli temel alınarak betimsel yöntem kullanılmıştır. Tarama modellerinde, araştırma konusu olan olay, birey ya da nesne, herhangi bir değiştirme veya etkileme çabası olmaksızın, geçmişte ya da halen varolduğu durumuyla betimlenmeye çalışılır. Bilinmek istenilen şey vardır ve oradadır. Önemli olan, onu uygun bir biçimde gözleyip belirleyebilmektir Evren ve Örneklem Bu araştırmanın evrenini Amirov ve onun müziği ile Türk ve Azerbaycan geleneksel müzikleri, örneklemini ise Amirov un bu araştırma için seçilmiş piyano eserleri oluşturmaktadır Verilerin Toplanması Tarama modelinde yapılan araştırmalarda nesne ya da birey doğrudan kendisi incelenebileceği gibi, önceden tutulmuş çeşitli kayıtlara (yazılı belge ve istatistikler, resimler, ses ve görüntü kayıtları vb.), eski kalıntılar ve alandaki kaynak kişilere başvurulabilir. 2 Bu araştırmada elde edilen verilere Amirov un seçilmiş piyano eserlerinin nota basımlarının analizi, yazılı kaynaklar ve kaynak kişiler yoluyla ulaşılmıştır. 1 Niyazi Karasar, (1994): Bilimsel Araştırma Yöntemi; Kavramlar, İlkeler, Teknikler, 3A Araştırma Eğitim Danışmanlık Ltd., Ankara: s Aynı; s. 77.

9 2.4. Verilerin Çözümü ve Yorumlanması Bir tarama araştırmacısı çeşitli yollardan elde edeceği dağınık verileri, kendi gözlemleri ile, bir sistem içersinde bütünleştirerek yorumlamak durumundadır. 3 Bu araştırmada elde edilen veriler, Amirov un bu araştırma için seçilmiş piyano eserlerinde kullandığı makamlar ile makama dayalı ve Doğu ya özgü geleneksel bir takım özelliklerin geleneksel Türk müziği ile ilişkisi, bu piyano eserlerinin özelliklerine uygun bir seslendirmenin yapılabilmesi ve Türkiye de piyano eğitiminde kullanılabilirliği açılarından çözümlenmiş ve yorumlanmıştır. 3 Niyazi Karasar, (1994): s. 77.

10 BÖLÜM III BULGULAR ve YORUM 3.1. Fikret Amirov un Yaşamı Fikret Amirov Azerbaycan klasik müziğinin önde gelen isimlerinden biridir. Sanatının önemli öğelerinden olan lirizm ve ezgisellik, ulusal-geleneksel müziğe dayanan temelle birleşerek bir çok muhteşem yapıtın yaratılmasını sağlamış, böylece, Amirov Azeri müziğini tüm dünyaya tanıtmış ve sevdirmiştir. Amirov un eserleri eski Sovyetler Birliği nin kentlerinde, Amerika da Almanya da, İngiltere de, Fransa da, Meksika da, Türkiye de, İran da, Mısır da ve diğer bir çok ülkede seslendirilmiştir. Amirov un eserlerini G. Abendrot, Ch. Münch, L. Stokovski, Y. Svetlanov, G. Rojdestvenski, Niyazi, N. Rzayev, R. Melikaslanov gibi ünlü orkestra şefleri yönetmiştir. Amirov bir çok türde müzik yazmasına rağmen, sanatının önde gelenleri senfoni ve sahne müziği türleridir. Piyano müziğinin de bestecinin sanatında önemli bir yeri vardır. Besteci, Azerbaycan da ilk piyano sonatı, ilk konçerto, aynı zamanda, çağdaş konuya yazılmış opera ve konusu masal olan baleyi besteleyen kişidir. Ulusal makamları senfoninin yapısal ilkeleriyle kaynaştıran Amirov, senfonide yeni bir tür olan senfonik makam türünü yaratmış, besteciyi tüm dünyada üne kavuşturan bu tür yapıtlar, Azeri müziğinin tanınmasını ve sevilmesini sağlamıştır. Fikret Amirov, 22 Kasım 1922 de Azerbaycan ın Gence kentinde doğdu. Bestecinin, ses ve tar sanatçısı olan babası Meşhedi Cemil, önceleri icracı müzisyen, sonraları ise eğitimci olarak tanınmıştır. O, ulusal-geleneksel müziğin ilkelerini öğrendikten sonra İstanbul a gelmiş, burada Türk ve İran müziğini incelemiş, değişik Doğu çalgılarını çalmayı ve müzik teorisini öğrenmiştir. Türkiye de eğitim gören, konserlere çıkan, Azeri makamlarını ve halk şarkılarını notaya geçiren Meşhedi Cemile, ünlü Türk müzikolog Rauf Yekta Bey çok destek olmuştur. Daha sonra vatana dönerek 1923 te Gence de Müzik Okulunu kurmuş, Müzik Lisesi nde müdürlük yapmıştır.

11 Doğal olarak küçük Fikret in müzik eğilimlerine ve eğitimine babasının büyük katkısı olmuştur. İlk müzik eğitimini Gence Müzik Lisesinde alan Amirov Bakü ye gelmiş ve sınavı kazanarak, 1939 da Bakü Konservatuarı nın kompozisyon bölümünde Prof. B. Zeydman ın sınıfında eğitime başlamıştır. Başlayan 2. Dünya Savaşı nedeniyle orduya katılan 1943 te yaralandıktan sonra ameliyat geçiren ve tedavi olan besteci, 1944 te konservatuvar a dönmüş ve buradan 1948 de mezun olmuştur. Amirov daha öğrenci iken değişik türlerde eserler yazmıştır. Piyano için minyatürler, Varyasyonlar (1939, birinci versiyon) Yıldız romansı, piyano için Romantik Sonat (1946), Yürek Çalanlar (1944) ve Gözün Aydın (1946) müzikli komediler, piyano ve keman için ikili konçerto (1947), yaylı sazlar orkestrası için Nizami senfonisi (1947). Aynı yılda bestecinin A. Babayev ile ortak yazdığı piyano ve halk çalgıları orkestrası için konçerto, Azerbaycan daki ilk piyano konçertosu olarak önem taşımaktadır. Amirov 1948 de Bakü Konservatuvarı nı mezuniyet sınavı için yazdığı tek perdeli Yıldız operası ile tamamlar ve bundan sonra sanatının olgun dönemi başlar. Amirov, 1948 de yazdığı Şur ve Kürd Ovşarı senfonik makamlarıyla yeni bir senfonik form yaratmıştır. Doğu dünyasında ilk kez makamları çağdaş senfoni tekniğiyle birleştiren bu eserler, besteciye dünya çapında ün kazandırmış, yeni Doğu Senfoni Müziği anlayışının yaratılmasını sağlamıştır. Ünlü Sovyet müzikolog V. Vinogradov bu konuyla ilgili olarak şöyle yazmaktadır: F. Amirov un eserleri hakkında yabancı basının referanslarını okuduğumuz zaman bir kez daha görüyoruz ki; bu eserler gerek Doğu da gerekse Batı da kabul edilmektedir. Fakat bu eserler farklı değerlendirilmekte, Batı da bu müzik hakkında yeni ses dünyasını anlatır, farklıdır, yenidir denmekte, Doğu da ise bu müziğin gerçekçiliği, ulusal kaynaklara dayanışı, Doğu dinleyicisine yönelişi kaydedilmektedir. Bu müzikle ilgili hem Batı da hem Doğu da Doğu senfoni müziği kavramı kullanılmaktadır. 4 4 Viktor Vinogradov (1983): Fikret in Müzik Dünyası, Yazıcı Yayınevi, Bakü: s. 47.

12 L. Stokovski Amerika da yapılan konserden sonra Amirov a şöyle yazmaktadır: Dinleyiciler ve orkestra sizin müziğinizi coşkuyla karşıladılar. 5 Ünlü Sovyet müzikolog B. Yarustovski, Amirov un eserlerinin Amerika da seslendirilişini şöyle anlatmaktadır: New York Karnegı Holl de yapılan konserde Boston Senfoni Orkestrası tarafından seslendirilen Kürd Ovşarı senfonik makamı büyük coşkuyla karşılanmıştır. Ünlü şef Charles Münch konserden sonra sahneye çıkan genç Azeri besteciye sarılmış, onu kutlamıştır. Amerikalı dinleyiciler konserden aldıkları izlenimleri şöyle anlatmışlardır: Bu bizim için yeni bir ses dünyasının keşfi, Doğu senfoni müziğinin doğuşuydu. 6 Türk basınında, Amirov un Türkiye de seslendirilen yapıtlarına ilişkin yazılar yer almakta, Ulus gazetesi Nizami senfonisi kaynar lava benzer, Milliyet gazetesi bu müzik en iyi orkestra repertuvarlarına layıktır demektedir. 7 Bir Iraklı gazeteci şöyle yazmaktadır: Amirov un senfonik yapıtları Sovyet Cumhuriyetleri, Amerika, Batı Almanya, Doğu Almanya, Fransa, İngiltere, İsveç, Polonya, Romanya, Çekoslovakya, Bulgaristan, Küba, Meksika, Türkiye, İran ve Mısır ın en iyi orkestraları tarafından seslendirilmiştir. Batı basını onun hakkında yeni türün-senfonik makamın yaratıcısı, demektedir. 8 Türk ve İran dinleyicileri Amirov un müziği hakkında bu bizim müziğimiz demektedirler. Bestecinin Azerbaycan Kapriçyosu hakkında Türk basınında, Bu on dakikalık eserde zaman yaşar ve soluk alır 9 denmektedir. 20. yüzyılın büyük bestecisi Şostakoviç, Amirov un müziği hakkında, Amirov zengin melodik yeteneğe sahip bir bestecidir. Melodi onun sanatının ruhudur. Eserlerinde Azerbaycan folklorundan yararlandığı görülür 10 demektedir.diğer ünlü besteci A. Haçaturyan, Amirov hakkında, benim en çok sevdiğim bestecilerden birisi, Amirov un senfonik yapıtları hakkında ise, bu üstün müzik dinleyiciyi ilgisiz 5 V. Vinogradov, (1983): s Aynı; s. 48,49. 7 Svetlana Mirzayeva, (1978): Fikret Amirov, Yazıcı Yayınevi, Bakü: s Aynı; Mirzayeva, (1978): s Daniil Danilov, (1959): Fikret Amirov, Sovyet Bestecisi Yayınevi, Moskova: s. 12.

13 bırakmaz, derinden heyecanlandırır, kalbe kadar gider demektedir. Haçaturyan bestecinin tüm eserlerine özgü olan müthiş duygusallığı özellikle belirtmiştir. 11 Bestecinin olgun döneme ait diğer eserleri şunlardır: Çello ve piyano için Elegie ve Poem-Monolog (1948), keman ve piyano için Makam-poem ve Ballade (1948), piyano için iki prelüd (1948) ve iki Impromptu, unison keman, çello ve iki piyano için Ü. Hacıbeyov a ithaf edilen Elegie (1949), Azerbaycan kapricyosu senfonik süit (1950) yılında ise Sevil operası yaratılmıştır. Amirov sanatının önemli eserlerinden biri olan Sevil operası çağdaş konuya yazılan ilk lirikpsikolojik Azeri operası olarak önem taşımaktadır. 50 li yılların diğer eserleri: iki piyano için Alban (Arnavut) Temaları Üzerine Süit (1955), piyano için 12 Minyatür (1955), Çocuk Tabloları (1956), E. Nezirova ile ortak yazılan Arap Temaları Üzerine Piyano Konçertosu (1957), orkestra için Senfonik Danslar (1963), Vokal-Koreografik Poem Nesimi (1969) yılında yazılan üçüncü senfonik makam Gülistan Bayati-Şiraz da senfonik orkestraya mezzosoprano partisyonu da eklenmiştir. Amirov un son dönem önemli yapıtlarından biri de 1001 Gece balesidir (1979). Kısa bir zamanda ün kazanan ve bir dizi önemli sahnede sahnelenen bu eser, Azeri bale sanatını yeni bir tip olan masal konusuna yazılmış bir baleyle zenginleştirmiştir. F. Amirov aynı zamanda, bir çok Azeri halk şarkısını derlemiş, bir dizi romans ve şarkı bestelemiştir. Bunların içinden Küçelere (Sokaklara) Su Serpmişem ile Türkiye deki yarışmada ödül kazanan ve burada çok sevilen Reyhan şarkısı örnek gösterilebilir yılında Türkiye ye davet edilen Amirov, bu ülkedeki izlenimlerini Müzik Sayfaları kitabında ele almıştır. Bir ay Türkiye de başlıklı bölümde besteci şöyle anlatır: Türkiye seferimin müzik programı çok zengin ve ilginç oldu. Ankara Konservatuarı nda eski dostlarım, güzel müzisyenler N. K. Akses, U.C. Erkin ve A.A. Saygun la görüştüm. 11 V. Vinogradov, (1983): s. 39.

14 Besteciler birbirleri ile görüştüklerinde ilk söz her zaman piyanonundur. Türk dostlarım beni yeni eserleriyle tanıştırdılar. Adnan Saygun un piyano için yazdığı etütler çok hoşuma gitti. Bu güzel ve kıvrak eserin temelini halk müziği oluşturmaktadır Sevinç hissiyle öğrendim ki, Kars, Erzurum ve İstanbul şehirlerinin amatör müzik toplulukları Üzeyir Hacıbeyov un Arşın mal alan, ve Meşhedi İbad müzikli komedilerini defalarca büyük başarıyla sahnelemişlerdir. Azeri müziğinin ahengi Türk dinleyicilerine yakındır. Azeri müziği seslendirilen salonda ilgisiz kalan olmuyor. Türk dostlar halkımın müziğine o kadar büyük ilgi gösterdiler ki; onların ısrarıyla ben defalarca piyanist, tarcı ve hatta şarkıcı gibi sahneye çıkmış oldum. Yeri gelmişken folklor hakkında birkaç kelime söylemek istiyorum. Ben güzel melodik zenginliğiyle seçilen Türk halk müziği eserleriyle tanışmak için her bir fırsattan istifade ediyordum. Ünlü Türk aşığı Dursun Cövlanı nın şarkılarını dinlerken gerçek sanatsal zevk aldım. 12 Mevlana haftası da beni unutulmaz biçimde etkiledi. Bu olağanüstü ve renkli gösteriyle, geleneksel törenle, Türk halkı Doğu nun büyük şairi, Mevlana adıyla tanınan Celalettin Urmiya yı saygıyla anar 13 Soldan sağa: Türk bestecileri U. C. Erkin ve A. A. Saygun, F. Amirov ile birlikte. 12 Fikret Amirov, (1978): Müzik Sayfaları, Işık Yayınevi, Bakü: s. 113, Aynı, s. 115, 116.

15 Türk yazarları ile görüşen besteci, Yaşar Kemal e ve Suat Derviş e Azerbaycan da basılan kitaplarını hediye eder ve yazarların bunları derin bir şükranla kabul ettiklerini kaydeder. Bölümün sonunda Amirov şöyle yazar: Müzik halkları yaklaştırıyor. Ben bunu Türkiye de bir kez daha yaşadım. 14 Muhteşem yapıtlarıyla Azeri müziğinin hazinesini zenginleştiren ve Azeri müziğinin önemli isimlerinden biri olan Amirov, Sovyetler Cumhuriyeti Halk Sanatçısı, Azerbaycan İlimler Akademisi Üyesi ünvanlarına layık görülmüştür. Amirov Azerbaycan Besteciler Birliği Yönetim Kurulu Başkanı, Sovyetler Cumhuriyetleri Besteciler Birliği Üyesi, Sovyetler Cumhuriyetleri Milli Meclisi Milletvekili ve birkaç yıl Azerbaycan Opera ve Balesi Müdürü olarak görev yapmış, 20 Şubat 1984 te Bakü de ölmüştür Amirov un Müziğinde Makamın Önemi Azeri klasik müziğinin önde gelen isimlerinden biri olan Fikret Amirov, bestelediği senfonik makamlarla (Şur, Kürd Ovşarı ve Gülistan Bayati Şiraz) yeni bir tür olan senfonik makam türünü yaratmış ve bununla Azeri müziğini tüm dünyaya tanıtmıştır. Amirov un bu eserleri tüm dünyada yankı bulmuş ve yeni, Doğu senfoni müziği anlayışının oluşmasını sağlamıştır. Amirov un geleneksel müziğe olan merakı ve sevgisi sadece senfonik makamlarda değil sanatının tüm kollarında da kendini göstermektedir. Bu doğaldır, çünkü Amirov, eserlerinde her zaman ulusal karakterin kendini parlak bir şekilde gösterdiği bestecilerdendir. Yapıtlarında geleneksel müziği klasik formlarla organik bir biçimde bileştiren Amirov, bu anlamda Azeri klasik müziğinin kurucusu olan Üzeyir Hacıbeyov un izleyicisi olarak kabul edilmektedir. 15 F. Amirov Müzik Sayfaları kitabında büyük hocasının şu sözlerine yer vermiştir: halk ile onun anladığı dilde konuşma yeteneğinden mahrum olan herhangi bir besteci devrimize layık, yüksek değerli eserler yaratmakta aciz kalacaktır. 16 Amirov, Ü. Hacıbeyov un bu fikrini destekleyerek şöyle demektedir: 14 F. Amirov (1978): s Solmaz Kasımova, Zöhrab Bağırov, (1984): Azerbaycan ın Müzik Edebiyatı, Maarif Yayınevi, Bakü: s F. Amirov, (1978): s. 83.

16 Makamlar müzik folklorumuzun öyle bir klasik formu, öyle bir zengin hazinesidir ki; Azerbaycan müziğinin köküdür, mayasıdır. 17 Amirov Doğu ülkelerine (Türkiye, Mısır, Irak, Suriye) yaptığı çok sayıdaki gezilerinde bu halkların ulusal müziğini yakından incelemiş ve Azeri müziğinde olduğu gibi, tüm bu halkların müziğinin de makamlara dayandığını, bu makamlarla Azeri makamları arasında birçok benzerlik olduğunu görmüştür. Bu benzerlikler, besteciye eserlerinde diğer Doğu halklarının ulusal müziğini Azeri geleneksel müziğinin öğeleriyle uyumlu bir şekilde birleştirmesine olanak yaratmış ve parlak eserlerin yaratılmasını sağlamıştır. Piyano için Arap Temaları Üzerine Konçerto (1957), İki Piyano İçin Alban Temaları Üzerine Süit (1955) bunlardan bazılarıdır. Makam, Amirov un tüm eserlerinde olduğu gibi piyano eserlerinde de kendini göstermekte, makam çizgilerine gerek piyano minyatürlerinde gerekse büyük hacimli piyano eserlerinde de rastlanmaktadır Makam Müzikte profesyonellik dediğimizde Avrupa müziğinin gelenekleri ve normlarına dayanan yapıtlar akla geliyor. 18 Oysa Doğu da asırlardır profesyonel müziğe sahip ve bu müzik, Avrupa müziğinden farklı olarak, sözlü geleneklerden temellenmekte ve bu özellik onu Batı profesyonel müziğinden farklı kılmaktadır. Sözlü-profesyonel müzik türlerinin kaynağı folklor olmuştur. Folklor kavramı İngilizce den alınmıştır: Folklor kelime anlamıyla halk hikmeti demektir. 19 Doğu-profesyonel müziğinin sözlü geleneklere dayanan bir merkezi türü var ki; bu değişik bölgelerde yaşayan halklarda farklı isimler taşır: Arap ve Türkler de makam, Azeriler de muğam, Tacik ve Özbekler de makom, Uygurlar da mukam, İranlılar da destgah, Hintliler de raga, Japonlar da gagaku, Endonezyalılar da patet, Kazaklar da küy, Kırgızlar da kü F. Amirov, (1978): s Ramız Zöhrabov, (1991): Makam, Azerneşr Yayınevi, Bakü : s Aynı: s Aynı, s. 11.

17 Makam, 1000 yıldan fazla Arapların hakimiyeti ve kültürlerinin etkisi altında kalmış, geniş bir bölgenin profesyonel müziğinde yaygınlaşmış yegâne bir doğaçlama türüdür. Bu bölge, Kuzey Afrika, Yakın Doğu ve Merkezi Asya yı kapsar. Burada üç temel müzik kültürü bölgesi gösterilebilir: Türk, Fars ve Arap. Bu bölgelerin her birinde makam geniş bir şekilde yaygınlaşmıştır. 21 Makamlar hakkında ilk bilgiler Doğu nun eski edebiyatı sayılan Gabusname de bulunmuştur. 22 Daha sonra bu konu bir dizi bilim adamının kitaplarında ele alınmıştır: Arap filozofu El-Kindi (9.yy), Orta Asya dan Farabi, Horezmi (10.yy), İbni Sina (11.yy), Azeri müzik teoricileri Ürmevi (13. yy) ve Meraği (14.yy). Türk müziğinde makam, bir dizinin işleniş biçimine verilen isimdir. Batı müziğindeki majör ve minör olmak üzere iki temel moda ve tampere diziye göre de oniki sesin aktarımından (transpoze) oluşan 12 majör ve 12 minör gama karşılık, Türk müziğinde 100 e yakın makam kullanılır. Her makam, kendine özgü diziyi oluşturan perdelerin birinden başlayabilir. Fakat dizinin ilk perdesi (genellikle en pes perde) kesinlikle karar perdesidir. Türk müziği makamlarının üç ortak yanı vardır: 1. Her makamının dizisi, eşit olmayan perdeler sisteminden alınma seslerden oluşur. 2. Batı müziğinde güçlü (dominant) beşinci derece olduğu halde, Türk müziğinde genellikle üçüncü, bazen de dördüncü derecedir. Her makam kendi sekizlisini her iki baştan (tiz ve pes) biraz aşabilir. 3. Her makam, zemin, meyan ve karar diye adlandırılan üç bölümden oluşur. Makam, bir durakla bir güçlünün çevresinde, bunlara bağlı olarak toplanmış seslerin genel durumudur. Bazı makamlar çıkıcı, bazı makamlar inici, bazıları da hem çıkıcı hem inicidir. Makamlar üç gruba ayrılır: 1. Basit makamlar. 2. Göçürümlü (aktarımlı, şedli) makamlar. 3. Birleşik makamlar. Basit makamlar bir tam dörtlü ile bir tam beşlinin ya da tersi, bir tam beşliyle bir tam dörtlünün birleşmesinden oluşur. İki bölümü birleştiren ortak ses (perde), makamın güçlüsü olur. 13 basit makam vardır: Çargah, Buselik, Kürdi, Rast, Uşşak, Hüseyni, Neva, Hicaz, Hümayun, Uzzal, Zengûle, Karcığar ve Suzinak. Birleşik makamlar duraklarına göre sekiz gruba ayrılırlar. Bu sekiz karar perdesi şunlardır: Yegâh, Hüseyni Aşiran, Acem aşiran, Irak, Rast, Dügâh, Segâh ve Buselik (aynı sırayla: Re-mi-fa-fa -sol-la-sib-si). Yegâh perdesinde 9, 21 Habib Hasan Tuma, (1980): Makam, Doğaçlama Formu, Sovyet Bestecisi dergisi, Moskova: 415, alıntıdan alıntı. 22 R. Zohrabov, (1991): s. 52.

18 Hüseyni aşiran da 8, Acem aşiran da 4, Irak ta 10, Rast ta 13, Dügah ta 40 a yakın, Segâh ta 4 ve Buselik te 1 birleşik makam karar verir. 23 Azeri makamlarının sistemleştirilmesi Azeri klasik müziğinin kurucusu Hacıbeyov a aittir. Hacıbeyov Azeri halk Müziği İlkeleri kitabının Tarihi bilgiler kısmında şöyle yazıyor: Bir kısmı Avrupa dillerine çevrilmiş eski kitaplarda görüyoruz ki; Yakın Doğu halklarının müzik kültürü 14. yüzyıla doğru zirveye ulaşmış ve 12 sütunlu, 6 burçlu bir bina şeklinde gururla yükselmiştir. Onun zirvesinden dünyanın tüm dört tarafı; Andalus tan Çin e ve Orta Afrika dan Kafkasya ya kadar geniş bir manzara görünmüştür. Bu müzik binasının sağlam temelini oluşturan 12 sütun 12 temel makamı ve 6 burç ise 6 ana ezgiyi temsil ediyordu. 12 temel makam şunlardı: Uşşak, Neva, Buselik, Rast, Irak, İsfahan, Zirefkent, Buzürk, Zengule, Rehavi, Hüseyni ve Hicaz. 6 ana ezgi ise Şehnaz, Maye, Selmek, Nevruz, Gerdaniye ve Güvaşt tan oluşuyordu. 14. yüzyılın sonlarına doğru baş veren toplumsal, ekonomik ve siyasi değişiklikler nedeniyle, bu muhteşem müzik binasının duvarları önce çatlamış ve sonraları ise tamamen uçup dağılmıştır. 24 Yakın Doğu halkları uçup dağılmış, bu müzik binasının değerli parçalarını kullanarak kendi mod inşaatı malzemesi ile her bir halk kendine özgü üslupta yeni bir müzik binası inşa etmiştir. Doğaldır ki; 12 klasik makamın adları ve bu makamların kendileri de büyük değişikliklere maruz kalmıştır. 25 Uzun yıllar yaptığı araştırmalardan sonra Hacıbeyov şu sonuçlara varmıştır: Avrupa müziğinde olduğu gibi Azeri müziğinde de oktav 7 diatonik ve 12 kromatik perdeden oluşmaktadır. Fakat fark şudur ki; Avrupa müziğinde oktavdaki perdeler 23 Vural Sözer (1996): Müzik Ansiklopedik Sözlük, Remzi Kitabevi, İstanbul: s. 443, Üzeyir Hacıbeyov, (1985): Azeri Halk Müziğinin İlkeleri, Yazıcı Yayınevi, Bakü: s. 18, Aynı, s. 19.

19 düzenli, Azeri müziğinde ise düzensiz tampere edilmiştir. O yüzden tampere edilmiş çalgılarda (özellikle piyanoda) Azeri makamları seslendirildiği zaman, özellikle üçlü ve altılı aralıklarda bazı uyumsuzluklar duyulmaktadır. Azeri müziğinde büyük üçlü, tampere edilmiş üçlüye göre daha küçük, küçük üçlü ise daha büyüktür. Fark ortalama 1 koma kadardır. 4 lüler ve 5 liler ise tampere edilen 4 lü ve 5 li ye uymaktadır. 26 Üçlü aralıkların piyanoda uyumsuzluğuna karşın, örneğin, tarda artırılmış ikili çalınabilir. 27 Burada Azeri ve Türk modlarının benzer özellikleri görülmektedir. Sadettin Arel in kitabında gösterdiği gibi; Türk makamlarında kullanılan ikili aralıklar birbirinden daha büyük olmak üzere beş türlüdür: Bakiye (B), Küçük mücennep (S), Büyük mücennep (K), Tanini (T), Artık ikili (A) 28 Bu aralıklarda koma sayısı şöyledir: Koma - - F 1 koma Bakiyye - - B 4 koma Küçük mücennep - - S 5 koma Büyük mücennep - - K 8 koma Tanini - - T 9 koma Artırılmış ikili A - 9 koma Burada, tüm dizileri piyanoya uyarlamak zorunda olduğumuz için bir açıklama getirilmesi gerekir: 1 koma çok küçük bir arıza olduğu için sesi etkilemez, yani do eşittir do naturel. Bakiye (4 koma) ve küçük mücennep (5 koma) yarım ses fark eder: si ( 8 koma) ve Tanini (9 koma) aynı kuralla bir ses fark eder: si eşittir si, do eşittir do x Türk Makamlarında Kullanılan Dörtlüler ve Beşliler Türk müziğinde 13 basit makam vardır: Çargâh, Buselik, Kürdi, Rast, Uşşak, Hüseyni, Neva, Hicaz, Hümayun, Uzzal, Zirgüle, Karcığar, Suzinâk. Bu makamlardan 26 Üzeyir Hacıbeyov (1985): s Aynı; s Hüseyin Sadettin Arel, (1993): Türk Musikisi Nazariyatı Dersleri, Kültür bakanlığı Yayınları, Ankara: s. 8.

20 her birinin dizisi bir tam dörtlü ile bir tam beşlinin yanyana getirilmesinden oluşmuştur. Bazı dizilerin dörtlüsü pes ve beşlisi tiz tarafta, diğer dizilerin ise beşlisi pes ve dörtlüsü tiz taraftadır. Basit makamların dizilerinde kullanılan tam dörtlüler altı türdür. Beşliler ise dörtlülerin tiz tarafına bir Tanini (1 ton) eklenerek oluşur ve bu beşliler aynı isimleri taşır (Hüseyni beşlisi hariç). 1. Çargâh dörtlüsü Çargâh beşlisi 2. Buselik dörtlüsü Buselik beşlisi 3. Kürdi dörtlüsü Kürdi beşlisi 4. Rast dörtlüsü Rast beşlisi 5. Uşşak dörtlüsü Hüseyni beşlisi