Refik Halid Karay. Aydede 1922

Transkript

1 Refik Halid Karay Aydede 1922

2 Aydede 1922 / Refik Halid Karay 2013, İnkılâp Kitabevi Yayın Sanayi ve Ticaret A.Ş Yayımcı ve Matbaa Sertifika No: Bu kitabın her türlü yayın hakları Fikir ve Sanat Eserleri Yasası gereğince İnkılâp Kitabevi Yayın Sanayi ve Ticaret A.Ş. ye aittir. Editör Ahmet Bozkurt Yayıma hazırlayan Aslıhan Karay Özdaş Düzelti Elçin Çavuş Kapak tasarım Zühal Üçüncü Sayfa tasarım Derya Balcı Kitapta kullanılan karikatürler 1922 de yayımlanan Aydede dergisinden alınmıştır. ISBN: Baskı ve Cilt İNKILÂP KİTABEVİ BASKI TESİSLERİ Çobançeşme Mah. Sanayi Cad. Altay Sk. No Yenibosna İstanbul Tel : (0212) (Pbx) A Çobançeşme Mah. Sanayi Cad. Altay Sk. No Yenibosna - İstanbul Tel : (0212) (Pbx) Faks : (0212) posta@inkilap.com

3 Hazırlayan Mustafa Apaydın mizah A

4 Refik Halid Karay 1888 yılında Beylerbeyi nde Serveznedar Mehmed Halid in oğlu olarak doğan Refik Halid in anne tarafı Kırım Giraylarına dayanmaktadır; baba tarafı ise 18. yüzyıl sonlarında bir kolu Mudurnu dan İstanbul a göçen Karakayış ailesindendir. Galatasaray Sultanisi ve Mekteb-i Hukuk ta okuyan yazar, Meşrutiyet sıralarında gazeteciliğe başlamıştır. Kısa sürede hiciv yazılarıyla üne kavuşmuş, Fecri Âti edebiyat topluluğunun kurucularından olmuştur. Kirpi adıyla yazdığı taşlamaları ve siyasal yazıları sonucu İttihat Terakki hükûmetince Anadolu nun çeşitli illerinde beş yıl sürgüne gönderilmiş, ancak I. Dünya Savaşı nın son yılı İstanbul a dönebilmiştir. Dönüşünde Robert Kolej de öğretmenlik, Sabah gazetesi başyazarlığı, iki kez Posta-Telgraf Genel Müdürlüğü yapan Refik Halid, bu süreçte Aydede mizah dergisini çıkarmıştır. Siyasal yazıları ve görüşleri nedeniyle memleketten ayrılmak zorunda kalan yazar, Halep e yerleşerek yayımladığı Vahdet gazetesindeki yazıları ve çalışmalarıyla Hatay ın Türkiye ye bağlanmasına katkıda bulunmuştur de yurda dönen Refik Halid, dergi ve gazetelerde günlük yazılar yazmış ve 20 kadar roman kaleme almıştır. Meşrutiyet ten Cumhuriyet e uzanan zaman dilimini, güçlü gözlem yeteneği ve dilinin zenginliğiyle farklı türlerdeki eserlerine taşıyan Refik Halid, Memleket Hikâyeleri nde Anadolu gerçeğini; Gurbet Hikâyeleri ve Sürgün gibi eserlerinde, derin memleket hasretini edebiyatla buluşturmuştur. Yazarın, Ago Paşa nın Hatıratı, Kirpinin Dedikleri gibi mizah eserlerinde; Bir Avuç Saçma, Makyajlı Kadın gibi kroniklerinde; Minelbab İlelmihrab ve Bir Ömür Boyunca adlı hatıratlarında, çok yönlü ve renkli anlatımı, sosyal-siyasal ortamın resimlendirilmesini sağlar. Anahtar, Nilgün, İki Cisimli Kadın, 2000 Yılın Sevgilisi, Bugünün Saraylısı gibi romanlarında ise sürükleyici kurgular içinde tasvir yeteneğiyle yaratıcılığını birleştirerek, genel olarak bireysel ilişkileri ve özel olarak da kadın-erkek ilişkilerini mekân-zaman boyutlarında derinlemesine ele alır, romanların geçtiği dönem ve mekânlara ait ince detaylara yer vererek anlatımını zenginleştirir tarihinde İstanbul da ölen Refik Halid, muhalif kaleminin keskinliği, temiz İstanbul Türkçesi, renkli anlatımı, tasvir gücü ve yaratıcılığıyla, Türk edebiyatının en güçlü isimlerinden biridir.

5 Aydede mizah dergisinin 1922 yılına ait sayılarını Osmanlıca orijinal nüshalarından günümüz Türkçesine titizlikle aktarıp, Aydede 1922 ve Aydede 1948 kitaplarının yayıma hazırlık süreçlerinde gösterdiği incelik için değerli akademisyen Prof. Dr. Mustafa Apaydın a Karay Ailesi olarak teşekkürü bir borç biliriz.

6 Mustafa Apaydın 1961 yılında Kars ta dünyaya geldi. Yükseköğrenimini 1983 yılında Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı bölümünde tamamladı. Yeni Türk Edebiyatı alanında 2007 yılında profesör olan Mustafa Apaydın Halen Çukurova Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümünde öğretim üyesi olarak çalışmaktadır. Yayımlanmış kitapları şunlardır: Türk Hiciv Edebiyatında Ziya Paşa (2001), Osman Cemal Kaygılı nın Hikâyeleri (2005), Osman Cemal Kaygılı nın Hikâyeciliği (2006), Osman Cemal Kaygılı, İstanbul da Semai Kahveleri ve Meydan Şairleri (2007), Türk Mizahında Bir Dönüm Noktası Aydede (2007).

7 İçindekiler Giriş NAKŞ-I BERÂB Meslek Bahsi / Nakş-ı Berâb Minare Tepesinden...37 Eski Sene Hakkında...39 Punç Hikâyesi...41 Fikirlerimiz Caka...45 Semavi Fırkalar Hayatımız Gevşeme...52 Bir Kehanet...55 Ankara Nezlesi...57 Gayretkeşlik...59 Sırası Gelenler...61 Delik...64 Gülmek İçin...66 İmtihan Derdi...68 Talih...70 İyilik Dört Göz...74 Halide Onbaşı...77

8 Diyorlar ki Muharriri Ruşen Eşref Bey e Mektup...81 Bir Ziyaret Münasebetiyle...85 Amerikalı Seyyahla Muhaverelerim Çardaş!...91 Kuş Beyni...93 Gelip Geçenler...95 Püskül Düşmanları...97 Dimağımın Derdi...99 Öğle Vapuru Landru Bana Dedi ki Bir Nidâ-yı Nedamet Leyleğin Altınları Yangın Bahsi Kaba Şakalar Men-i İsrafat Kanunu Bir Hatıra ve Mütalaa Haraşoların Azimeti Münasebetiyle Yine Talih Kuşu Konuyor Tehlikesiz Üç Cephe Ali Kemal Bey in Kalemi Muamma-yı Hayat İtilafçılığın Son Saati Köprü Meselesi Yeni Bir Zengin Ya Tutarsa? Yeni Edebiyatımız!! Bizim Radika-Rodika mız! İtimat, Mutemet ve İmâd Gazeteci Mübalağası Şenlik, Şetaret, Şehrayin, İlah Methiye, Hicviye ve Mersiye Sarı Lira Bahsi Yine Edebiyat!? Tasma Bahsi

9 Mudarebe Muhavereleri Bir Akıllı Daha Yağma Ağaoğlu nun Böreği Bir Tenkit ve Bir Mukabele Senevî Bir Milyon Lira Kantoculardan İstiane Üç Kavrulmuş Bey Bir Noksanına Hoş Geldim, Boş Geldim Neler Deriz, Neler Yaparız? Serdar-ı Dilîr O Geldi Gördüm! Muvazenemizdeki Bozukluk Benim Gördüklerim Celal Nuri Bey e Açık Mektup Ameden-i Laklak Hakları Varmış On Temmuz Hasbıhalleri Sakal Uğrunda Kaybolan Hürriyet Kavuncuya Mersiye Siyahlı Beyaz Kadın İstanbul un Oyunu İkametgâhı Meçhul Bir Zat Bedbin Olmalı! Bir Bacaksız Kandilzadeliğim Halisâne Bir Tavsiye Aramızdaki Fark Bilmediğim Bir Hayat İncir Bahsi Beyler, Bu Taraftan Uygun Bir Hikâye Ben Değilim O...264

10 Kara Düşünceler Hatt-ı Hareketim Vaziyet İcabı Bir Ân-ı Tarihî Cezaların Beteri Kıymetli Günler Rengini Buldu Sarsılmaz İnşallah Böyle Dedi Yalanlar Ah Bu İnsanlar Dört Zamane Fıkrası SİYASETE, EDEBİYATA, GAZETECİLERE DAİR İstikbalime Dair Lafla Yürüse İdi Politikacılar-I Politikacılar - II Vakâyi-i Senetu Erbâin ve Selâse Mie ve Elf Nizâ-ı Sâbıkâ Elçi Hâce Rıza Çelebi Be-Şeyh Nazif Efendi/ Be-Tarz-ı Kudema Yeni Sokak İsimleri Mesfur un Encamı/ Oyunlara Dair Mizahi Dram Üç Perde Refik Halid, Benim Harp Zenginliğim-I Benim Harp Zenginliğim-II Bir Yenice Paketi Hakkında İlmî ve Fennî Tetebbuat O Benim Elime Geçse İdi Olursa Böylesi Olsun! Cenevre nin Tesiri Yumurta Bahsi...357

11 Abdullah Çavuş un Altmış Lirası Yeni Mecmua ya Nasıl Çerağ Oldum Büyük Ada nın İki Devri İsmail Hakkı Paşa Hazretlerinin Muharririmize Beyanatı Deniz Canavarının Aslı - I Deniz Canavarının Aslı-II Haftalık Hadiselere Dair Acı ve Tatlı Sözler Efendiler Siz Bize Gülünüz! Anladım ve Acıdım! Kaptan Yerine Çıkmaktaki Fenalıklar Aşkta Ben İtilafçıyım! Tanıyamadık Gitti İşittiklerimiz Politika Seyahatleri Aklımızdan Geçenler Mütareke den Sonra İstanbul İstikbal Tafsilatı Avrupa dan Mektup Buhara dakine Mektup ÇARŞIYA PAZARA, KADINLARA DAİR Mantolar Neye Mal Oluyor? Mantolar Neye Mal Oluyor? İzzet-i Nefis Meselesi İstanbul da Mevsimler Nasıl Değişir? Öksürük Acaba Kim? Bir Bela Asrî Keşfin Neticesi Oyun Üç Kısa Perde Yaz Düşünceleri Adalar Yolunda Bir Pazar Seferi...468

12 Asrî Analık! Açıklık ve Hafiflik Aleyhinde Kurban Bayramına Ait Tenkidat ve Mülahazat Bir Facia-i Aşk Mektepler Açıldı Bir Zulüm Numunesi Sözlük Refik Halid in Aydede Yazıları Kaynakçası...527

13 Giriş Refik Halid in Aydede si Mütareke Ortamı İçinde Refik Halid II. Meşrutiyet sonrasının karışık ve bir o kadar da dikkat çekici politik ortamı içinde İttihat ve Terakki iktidarına mizah yoluyla muhalefet eden en önemli şahsiyetlerden biri Refik Halid dir ( ). Özellikle Cem dergisinde Kirpi imzasıyla yayımlanan yazılarında İttihat ve Terakki nin yönetim anlayışını, kadrolarını ve yolsuzluklarını güçlü bir mizahî yaklaşımla gülünçleştirerek iktidar mensuplarını ciddi ölçüde rahatsız etmiş ve bu yüzden meşhur 1913 sürgünleri arasında o da yer almıştır. Mütareke döneminde de ülkeyi felakete sürüklediğini düşündüğü İttihatçı kadroyu sert bir biçimde eleştirmeyi sürdürmüştür. Mütareke döneminde Refik Halid, Hürriyet ve İtilaf Fırkası üyesi olarak aktif politikanın içindedir. 14 Nisan 1919 da Posta ve Telgraf Umum Müdürlüğü ne getirilmiş; altı ay kaldığı bu görevi sırasında Anadolu da örgütlenmeye çalışılan direniş hareketinin haberleşme olanaklarını kısıtlama girişiminde bulunmuştur. Refik Halid, başından itibaren Anadolu hareketinin İttihatçı bir oluşum olduğu kuşku- 13

14 sunu taşımış ve İzmir in işgalden kurtuluşuna kadar da Millî Mücadele ye güvensizliğini devam ettirmiştir. Mütareke döneminde Refik Halid, resmi görevlerinin dışında gazetecilik faaliyetlerini de sürdürmüş; Sabah, Alemdar ve sonradan Peyam-ı Sabah gibi Hürriyet ve İtilaf çizgisinde yayın yapan gazetelerde Kirpi ve Aydede imzalarıyla okurun karşısına çıkmıştır. Bu gazetelerde İttihat ve Terakki nin ağır eleştirileri dışında Anadolu da örgütlenen Kuva-yı Milliye hareketi de onun ana temalarından birini oluşturmuştur ye gelindiğinde yazar, Mihran Efendi ile Ali Kemal in çıkardıkları Peyam-ı Sabah ın başyazarıdır. 14 Aydede Çıkıyor Aydede, 2 Ocak 1922 tarihinde yayın hayatına başlar. Refik Halid, anılarını topladığı Minelbab İlelmihrab da Peyam-ı Sabah tan aldığı ücretin geçinmesine yetmemesinin kendisini bir mizah gazetesi çıkarmağa sevk ettiğini ileri sürer, ancak Aydede nin çıkışındaki tek sebebin geçim sıkıntısı olduğu söylenemez. Refik Halid, 1922 nin belirsiz siyasal ortamı içinde Ankara ya karşı bir pozisyon alma gereksinimi ile hareket etmiş, Millî Mücadele ye mizah yoluyla muhalefet edebileceği bir mizah dergisi tasarlamıştır. Gazete veya dergi çıkarma iznini almanın son derece güç olduğu bir dönemde Aydede gereken izinler, kolaylıkla alınmak suretiyle yayımlanabilmiş, yayın süresi boyunca da sansüre takılmadan çıkmayı sürdürmüştür. Dergi ilk sayısından itibaren dönemin önemli gazetelerini kıskandıracak derecede iyi bir satış rakamına ulaşmış, bunun dışında başta Vahdettin olmak üzere belli çevreler tarafından da desteklenmiştir.

15 Aydede, pazartesi ve perşembe olmak üzere haftada iki kez, dönemin birçok süreli yayınında olduğu gibi, dört sayfa olarak ve 29x40 cm boyutlarında yayımlanmıştır. Sabah Matbaası nda basılan Aydede, 9 Ekim 1922 tarihine kadar düzenli olarak doksan sayı çıkmıştır. Derginin son sayısı, Refik Halid in İstanbul dan ayrıldığı gün basılmış, bu son sayıda Aydede sahibinin hiçbir yazısına yer verilmemiştir. Aydede nin Yazar Çizer Kadrosu Aydede nin sahibi ve başyazarı Refik Halid dir. Dergide seksen dokuz sayı boyunca Nakş-ı Berâb başlıklı başyazıların tamamını Aydede imzasıyla o kaleme almıştır. Kirpi ve Refik Halid imzasıyla da epeyce yazısına rastlanan Refik Halid in imzasız yazıların büyük bir kısmının da yazarı olduğu söylenebilir. Refik Halid dışında derginin zengin bir yazar çizer kadrosu vardır. Osman Cemal, Orhan Seyfi, Halil Nihat, Fazıl Ahmet, Mahmut Sadık, Abdulbaki Fevzi, Yusuf Ziya, Selami İzzet, Ercüment Ekrem, Rıza Tevfik, Reşat Nuri, Ali Haydar, Mehmet Sıtkı, Güzide Sabri, Fahrünnisa Fahreddin, Enis Behiç, İdris Sabih, Burhaneddin Ali, Mücella Fetanet, Ahmet Nureddin, Fahreddin Nazım, Selahaddin Rifat, Vedat Örfi gibi isimler yazılarıyla dergiye katkıda bulunmuşlardır. Dergide Refik Halid ten sonra en çok Osman Cemal ve Abdulbaki Fevzi nin imzalarına rastlanmaktadır. Aydede nin çizerleri de önemlidir. Türk çizgi mizah sanatının önemli yayınlarından biri olan Aydede nin baş çizeri Ahmet Rıfkı dır. İşkenceci veya Hain sıfatları ile de tanınan Rıfkı karikatür tarihimizin başarılı çizerlerinden biridir. Dergi- 15

16 deki politik karikatürlerin büyük kısmını o çizmiştir. Rıfkı dışında Ahmet Münif (Fehim), (Mehmet) İzzettin, Ramiz (Gökçe), Ratip Tahir (Burak), (Hasan) Fahrettin, Hasan Rasim (Us), Haydar Şevket, M. (Mim) Kemal, Mümtaz, Refik, Fikri, Mazhar Nazım (Resmor), Salâhattin, Zeki Cemal (Bakiçelebioğlu), İsmail Hakkı, Hüsamettin Haşim, Fikret, Mahmut (Esat), Muhittin, Şerafettin, Nissa, Cemal, A (Elif). Kâzım, Saim, Cemil Cem de dergiye karikatürleriyle katkıda bulunmuştur. 16 Yayın Politikası Refik Halid, Aydede nin mizah çizgisini de yayın politikasını da belirlemiştir. Aydede nin Refik Halid yayını olduğunu, derginin başlık klişesinde bile görmek mümkündür. Rıfkı nın çizdiği klişede sol üst köşede İstanbul u aydınlatan Aydede Refik Halid dir. İlk sayıda, Meslek Bahsi başlıklı ilk başyazıda Refik Halid, ülkeye hâkim olan üç politik oluşuma da mesafeli olunacağını söyler, daha doğrusu İttihatçılık, İtilafçılık ve Millîcilik in memleketin yararına politikalar üretemediği düşüncesini savunur. Ona göre Millî Mücadele de bir tür particilik faaliyetidir, bitip tükenmeyen bir çöldür. Dergide yayımlanan yazı ve karikatürler incelendiğinde ise bu mesafe kuralının zaman zaman ihlal edildiği görülmektedir. Bununla birlikte, aynı yazıda derginin mizah çizgisinin nezih ve eğlenceli olacağının vurgulanması da önemlidir. Yayın yaşamı boyunca Aydede gerçekten de incelikli mizah çizgisini sürdürmüş, kaba hicve ve söyleme yer vermeyen bir mizah dergisi olmayı başarmıştır. Bunda kuşkusuz Refik Halid in mizah anlayışı belirleyici olmuştur. Ay

17 Peşinde adlı kitabında yer alan Mizahta Ehliyet başlıklı yazısında mizahın gülünç insanların değil, gülünç olanı gören ve bunu nazikçe anlatabilen insanların işi olduğunu söyler. Groteske, kaba sataşmaya dayalı mizah anlayışına karşı olduğunu da özellikle belirtir. Bu bakımdan Aydede de mizahın, hemen daima Refik Halid in çizdiği sınırlar dâhilinde üretildiğini söylemek mümkündür. Aydede yazarı Refik Halid Refik Halid in Aydede de 200 civarında, imzalı, yazısı yer almıştır. Son sayı hariç, derginin Nakş-ı Berâb başlıklı başyazılarının tamamı Aydede imzasıyla onun kaleminden çıkmıştır. Nakş-ı Berâb larda kimi zaman birden fazla konu üzerinde durulmuş, bunlar için de farklı yazı başlıkları kullanılmıştır. Refik Halid ve Kirpi Aydede sahibinin dergide kullandığı diğer imzalardır. Toplam 65 yazıda Refik Halid imzasına rastlanmaktadır. Dergide yazarın mizahçı kimliğiyle özdeşleşmiş Kirpi imzasıyla da epeyce yazısı bulunmaktadır. Refik Halid, Aydede deki yazılarında manzum türler dışında, bir mizah dergisinde kullanılabilecek öykü, fıkra, sohbet, piyes, anı gibi değişik türleri de kullanmıştır. Millî Mücadele Refik Halid in Aydede yi İttihatçı bir örgütlenme olarak gördüğü Millî Mücadele ye karşı muhalif bir çizgide konumlandırdığı açıktır. Aydede öncesinde Millî Mücadele ye karşı daha sert bir muhalif çizgisi bulunan Refik Halid in İzmir in 17

18 kurtuluşuna kadar Ankara da örgütlenen mücadeleye inanmamakla birlikte Aydede de artık orada bir hükümet etme şeklinin mevcudiyeti konusunu tartışmadığı söylenebilir. Bütünüyle muhalif bir cepheden de olsa TBMM nin hukuki varlığını, liderin Mustafa Kemal olduğunu mizah konusu yapmayan bir yaklaşımın varlığı duyumsanmaktadır. Bununla birlikte Refik Halid in TBMM nin uygulamaları, politikaları ve Ankara da görev yapan zevat hakkında ısrarla mizah ürettiği söylenebilir. Özellikle eskiden İttihat ve Terakki ye muhalefet ettiği halde 1920 sonrasında Millî Mücadele yi destekleyen ve Ankara da önemli görevlere getirilen kişiler hakkında daha sert bir tutum takınmıştır. TBMM nin ve Ankara nın başka ülkelerle olan diplomatik ilişkilerini kurmak ve yürütmekle görevlendirdiği şahısların kendi şahsi çıkarları doğrultusunda hareket eden, devletin kısıtlı olanaklarını sömüren, yağlı mansıp peşinde koşan insanlar olarak karikatürize edilmeleri, yürütülen mücadeleyi okur nezdinde değersizleştirme çabalarının ürünü sayılabilir. Bu türden bir politik mizahın en ilginç örneklerinden biri bu kitapta da yer alan Mesfur un Encamı başlıklı ve 1922 de Paris başkonsolosluğuna getirilen Ahmet Ferit in (Tek) ve ailesinin hicvedildiği piyes metnidir. Bu bağlamda Cami Bey i, Rıza Nur u, İsmail Suphi Soysallıoğlu nu, Ruşen Eşref i getirildikleri dış görevler dolayısıyla hicveden metinler dikkat çekicidir. Bunlar dışında Ankara da genel olarak hükümetin ve TBMM nin icraatı mizah konusu yapılmıştır. Ankara nın devletin kısıtlı olanaklarını hoyratça harcadığı, tıpkı İttihat ve Terakki hükümetlerindeki gibi adam kayırmacılığın, yolsuzluğun haddinden fazla olduğu ileri sürülmüştür. 18

19 Savaşın olağanüstü koşulları içinde TBMM nin çıkardığı bazı kanunlar da Refik Halid in yazılarına konu olmuştur. Özellikle alkollü içki üretimini ve tüketimini yasaklayan kanun ile düğünlerdeki aşırı harcamayı yasaklayan kanun, Refik Halid in hem imzasız hem de imzalı yazılarında gülünçleştirilmiştir. Refik Halid, Ankara da İttihatçı bir gelenek olarak jakoben eğilimlerin egemen olduğunu ileri sürmüş ve özellikle İstiklâl Mahkemelerinin halka ve muhaliflere korku salan uygulamalarını sorgulamıştır. Millî Mücadele nin ideolojik eğilimleri de Refik Halid in mizah yoluyla sorguladığı konulardan biridir. Refik Halid, Millî Mücadele yi İttihatçı bir oluşum olarak kabul etmiş ve Ankara daki ideolojik yapıyı hemen daima buna dayandırmıştır. Refik Halid in ilk başyazısından itibaren hareketi Millîcilik olarak nitelemesi de, derginin Ankara nın ideolojik tercihi konusundaki kabulünü yansıtmaktadır. Refik Halid, TBMM nin dış temaslarındaki tercihlerinde de Turancı görüşlerin etkisi olduğunu düşünmüş, Orta Asya politikalarını bu açıdan hicvetmiştir. Refik Halid, milliyetçi refleksin ülkeye zarar vereceği düşüncesindedir. Bunun dışında Refik Halid, Ankara nın Türkçülük anlayışını gülünçleştirmek için bütün mizah gücünü kullanmaktan çekinmemiş, örneğin 30 Kânunusani 1922 tarihli Çini Soba Meselesi yazısında Ankara ya kaba ve cahil bir milliyetçiliğin egemen olduğunu savunmuştur. Refik Halid, Millî Mücadele sonrasında toplumun özgürlüğüne kavuşması durumunda bile ekonomik sorunların çözülemeyeceğine ve toplumun daha büyük bir yoksulluk içinde güçsüzleşeceğine inanmıştır. Böyle bir özgürlükten 19

20 esaretin daha iyi olacağını 2 Mart 1922 tarihli Aydede de yayımlanan Kuş Beyni başlıklı yazısında kendine özgü mizahıyla vurgulamıştır. Millî Mücadele döneminde Ankara yı ilk tanıyan ülkelerden biri Rusya olmuştur. Hatta Ankara ya ilk temsilci gönderen ülkelerden biri de Sovyet Rusya dır. Bu durum, İstanbul daki İtilafçı çevrelerde Ankara nın komünizme kaydığı şeklinde propaganda malzemesi yapılmıştır. Refik Halid de Aydede de zaman zaman Ankara yı Sovyet Rusya ile ideolojik işbirliği içinde göstermeye çalışmıştır. Sovyet devriminden sonra İstanbul a gelen ve Haraşo adı verilen Rus kadınların İstanbul da yarattığı sorunlardan bahsediyormuş gibi görünen Haraşoların Azimeti Münasebetiyle başlıklı yazısında Refik Halid, Lenin! Lenin! Senin bize bir zararın da bu oldu! Anadolu yu dostluğunla, İstanbul u ise düşmanlığınla perişan ettin. Anadolu ya yoldaş, İstanbul a haraşo kelimelerini öğrenmek pek pahalıya mal oldu! sözleriyle Ankara nın ideolojik tercihi konusunu vurgulamıştır. 20 İttihatçılar Refik Halid, derginin ilk sayısındaki Meslek Bahsi yazısında mesafeli olduğunu belirtmesinin dışında ilk sayılarda İttihat ve Terakki yi doğrudan hedef alan bir yazı yayımlamamıştır. Ancak özellikle Malta sürgünlerinin dönmeye başlamasıyla birlikte İttihatçılara yönelik mizaha ağırlık vermiştir. Geçmişte kendisini muhalif olduğu için Sinop a sürgüne gönderen İttihat ve Terakki iktidarını bu vesileyle anımsamıştır. Özellikle en büyük düşmanları olarak gördüğü eski Maliye Nazırı Cavit Bey

21 ile Hüseyin Cahit in İstanbul a dönmeleri, Refik Halid in üzerinde olumsuz etki yaratmış; Aydede sahibi, imzalı-imzasız çok sayıda yazıda bu ikilinin dönüşlerini, hatta Hüseyin Cahit in Gazeteciler Cemiyeti Başkanlığı na seçilmesini, geçmişte yaptıklarına göndermelerle şiddetli bir biçimde eleştirmiştir. Refik Halid, Malta dönüşü eski İttihatçı lider kadronun Ankara ya egemen olmasından endişe etmiş, onların geçmişteki yolsuzluklarını anımsatmak suretiyle bir bakıma Ankara yı da dolaylı yoldan uyarmaya çalışmıştır. İttihatçı lider kadro içinde özellikle Enver Paşa nın Orta Asya daki faaliyetlerini yazı konusu yapmış, Ankara ya gelip hareketin başına geçeceğini ileri sürmüştür. Mustafa Kemal ile Enver Paşa arasındaki eski husumetten yararlanan bu yazılar, Enver Paşa nın ölüm haberleri üzerine artmış, hatta Refik Halid, derginin son sayılarına kadar Enver Paşa nın ölümüne inanmamayı sürdürmüştür. İtilafçılar Refik Halid ve Aydede, Hürriyet ve İtilaf Fırkası hakkında, diğer iki oluşum ölçüsünde hırpalayıcı bir tutum sergilememiştir. Aslında 1922 de İtilafçıların dikkate değer bir hareketlilik içinde oldukları söylenemez; ancak Refik Halid, bir dönem içlerinde bulunduğu partiye karşı daha yumuşak bir tutum içinde olmuştur. Yine de imzasız yazılarında partinin ikiye bölünmesini, her iki hizbin de atalet içinde olmasını eleştirmiştir. Dergi, Darülfünun öğrencilerinin Rıza Tevfik ve Ali Kemal gibi İtilafçı hocalara karşı başlattığı boykotta öğrenciler 21

22 aleyhinde yayın yapmış; Refik Halid, öğrencilerin yaptıklarını çocukça bulduğunu ifade etmiştir. 7 Temmuz 1922 de Cercle d Orient Kulübü nde Damat Ferit şerefine verilen çay ziyafeti ve ardından parti merkezinde dört gün süren toplantılarda İtilafçılar, savaşın bitiminde işgalci güçlerden ülke yönetiminin kendilerine bırakılmasını isteme kararına varmışlardı. Aydede, bu toplantıyı önemsiz gibi gösterme misyonunu üstlenmiş, bunun sadece basit bir çay ziyafeti olduğu ısrarla vurgulanmıştır. İzmir in işgalden kurtuluşunu izleyen süreçte Refik Halid, yazılarında eski İtilafçılara yönelik daha alaycı ve eleştirel bir dil kullanmaya başlamıştır. Özellikle, bu kitapta da yer alan, Ali Kemal i ve Rıza Tevfik i hedef alan yazılar dikkat çekicidir. İmzasız yazılarda da İtilafçıların kendilerini belirsizlikte hissetmeleri gülünçleştirilmiştir. 22 Yazarlara, Şairlere Dair Refik Halid, Aydede de politik mizahın devamı olmak üzere edebiyat ve basın dünyası ile ilgili çok sayıda yazı ve espriye yer vermiştir. Dergide Refik Halid dışında diğer yazar ve çizerler de edebiyat dünyasına yakın ilgi göstermiştir. Derginin politik tutumu, edebiyat ve basın dünyası hakkındaki mizah üretiminde de belirleyicidir. Dergide gülünç kusur ları gösterilen edebiyat çevresi rasgele seçilmemiş, sanatçıların ya da süreli yayınların güncel politika içindeki duruşlarına dikkat edilmiştir. Aydede de odağa alınan sanatçıların büyük kısmının ortak özelliği, Millî Mücadele yanlısı olmaları ve Refik Halid ile aralarındaki bazı kişisel sorunlardır. Refik Halid,

23 bazı sanatçılar hakkında ısrarcıdır. Yahya Kemal, Halide Edip ve Yakup Kadri, Refik Halid in yazılarında ve imzasız esprilerinde sıklıkla okur karşısına çıkarlar. Ayrıca Rıza Tevfik, Ahmet Haşim, Süleyman Nazif, Ruşen Eşref, Aka Gündüz gibi yazar ve şairler hakkında da Refik Halid in yazı yazdığı görülmektedir. Bunlardan Rıza Tevfik dışındakilerin Ankara yanlısı oldukları için mizah konusu yapıldığı söylenebilir. Refik Halid ile aralarında İkinci Meşrutiyet yıllarından kalma kişisel bir husumeti bulunan Yahya Kemal, Aydede nin en çok mizah konusu yaptığı sanatçıların başında yer almaktadır. Dergide Yahya Kemal temalı yaklaşık kırk beş yazı bulunmaktadır. Yahya Kemal in özellikle Dergâh mecmuasındaki faaliyetleri, genç ve yenilikçi şairleri dergi etrafında toplaması, henüz dişe dokunur bir eser ortaya koyamaması ve Millî Mücadele ye destek olması hicve uygun kusurlar dan sayılmıştır. Kitapta Yahya Kemal i intihalle suçlayan bir yazı bulacaksınız. Dikkat çekici Yahya Kemal esprileri, imzasız yazılarda karşımıza çıkmaktadır. Ahmet Haşim in Yakup Kadri hakkında yazdığı bir yazının hicvedildiği yazısında ise Refik Halid, hem Haşim i hem de Yakup Kadri yi alaya almıştır. Haşim in yazısına mizahçı gözüyle bakarak bir övgü yazısından mizaha uygun bir içerik çıkarmak Refik Halid in mizah dehasının sonucudur. Basın ve Gazeteciler Dönemin kendine özgü koşulları içinde İstanbul basını, birbirine karşıt iki kutbun kalem mücadelesi verdiği bir arenaydı. Daha sonradan Mütareke basını olarak adlandı- 23

24 rılacak bir grup gazete, Millî Mücadele ye muhalif çizgide yayın yapmış, buna karşı da Anadolu yu destekleyen süreli yayınlar ortaya çıkmıştır. Mütareke sonrasında İstanbul basını bu mücadelenin örnekleriyle doludur. Refik Halid in Aydede si de bu mücadelenin muhalif cephesinde yer almıştır. Bu bakımdan dergide basına, gazetecilere dair esprilerin fazla olması şaşırtıcı değildir. Aydede de 1922 yılının neredeyse bütün basın olayları, dedikoduları, İstanbul basınının renkli kişileri, gazete sahipleri yaklaşık yüz otuz yazı ile mizah konusu yapılmıştır. Derginin basın dünyasına ilgisi dikkat çekicidir. Dergide Matbuat Âlemi başlığı altında güncel basın dedikoduları, olayları ile ilgili espriler yer almıştır. Bunun dışında Mülakatlarımız daki bazı hayalî söyleşilerde dönemin tanınmış gazetecileriyle alay edilmiştir. Anadolu ya Dair köşesinde zaman zaman Ankara yanlısı gazetelerle polemiğe girilmiştir. Refik Halid başta olmak üzere dergi yazarları gazeteler ve gazeteciler hakkında mizah veya hiciv yazıları kaleme almıştır. Aydede de Türk basını birkaç açıdan sorunsallaştırılmıştır. Dergide genelde basın organlarının içinde bulunduğu ekonomik durumun mizahını yapan yazılar dikkat çeker. Ankara yanlısı gazete ve dergilerin satış rakamları da bu bağlamda ele alınmış ve Ankara nın maddî desteğine rağmen Millî Mücadele yi destekleyen gazetelerin Aydede nin satış rakamlarına yaklaşamadığı vurgulanmıştır. Dergide dönemin basın kavgalarından mizah üretilmiş, basında çıkan yazıların nitelik sorunu da ele alınmış, özellikle rakip mizah dergisi Güleryüz ün mizah seviyesi sorgulanmıştır. 24

25 Refik Halid, 1922 yılında yapılan Matbuat Kongresi ne taraf olmuş ve bu kongrede Hüseyin Cahit in başkanlığa seçilmesini eleştirmiştir. Aydede de basın hakkında çıkan yazıların ağırlığını ise, doğrudan gazetecileri ve gazete sahiplerini hedef alan yazılar oluşturmuştur. Aydede de Mütareke dönemi Türk basını içinde en çok İleri ve Celal Nuri hakkında yazı çıkmıştır. Celal Nuri, İleri de Mustafa Kemal in direktifleri doğrultusunda yayın yaptığı için Aydede nin hedefi olmuştur. Ayrıca Ankara yı destekleyen İkdam, Akşam, Dergâh gibi süreli yayınlar ve bu gazetelerin sahipleri veya yayın müdürleri de eylemleriyle, yazılarıyla gülünç kılınmışlardır. Ankara da yayımlanan gazeteler, özellikle Aka Gündüz ün çıkardığı Anadolu da Peyam-ı Sabah da derginin önemli hedeflerinden biridir. Millî Mücadele karşıtı basın cephesinin en güçlü sesi olan Ali Kemal de Aydede nin en fazla hırpaladığı gazetecilerden biridir. Refik Halid in ve Aydede nin Ali Kemal esprileri, bir muhalif dergi için dikkat çekici ölçüdedir. Refik Halid, anılarında Ali Kemal i güven vermeyen bir kişilik olarak tanımlar. Dergideki Ali Kemal esprilerinde Refik Halid in buna benzer kişisel duygularının etkisi olmalıdır. Ali Kemal in yazılarında kullandığı hakaretamiz dil Refik Halid in eleştirdiği hususların başında gelmektedir. Ancak Darülfünun boykotu dolayısıyla Ali Kemal i savunmaktan da geri durmamıştır. İzmir in kurtuluşundan sonra Ali Kemal hakkında yazdığı yazılarda ise, onun politik zaaflarını daha açık bir şekilde gülünçleştirmiştir. 25

26 Günlük Yaşama Dair Aydede yi güncel siyasa içinde mizah üreten bir mizah dergisi olarak nitelemek haksızlık olur. Aydede, yayımlandığı sürece sadece politik sorunlarla, basın ve edebiyat dünyasıyla uğraşmamış; özellikle İstanbul un günlük yaşamına da mizahî bir yaklaşımla ayna tutmuş; toplumsal ve ekonomik sorunları gündeme getirmiştir. Halkın belediye hizmetlerinin yürütülmesinden kaynaklanan sorunları, 1922 yılının belli başlı bütün önemli kent olayları dergide genellikle Çarşıya Pazara Dair, Belediye Haberleri, Emanet ten ; kadın erkek ilişkileri, moda, giyim kuşam sorunları Kadınlara Dair gibi başlıklar altında gülünç yönleriyle ele alınmıştır. Refik Halid de, hem başyazılarında hem de diğer yazılarında zaman zaman İstanbul un güncel sorunlarına ve kadınlara dair mizah üretmiştir. Özellikle modernleşmenin yarattığı kültür krizinin kadınlar üzerindeki olumsuz sonuçlarını irdelemiş, bu bağlamda en çok kadın kıyafetlerindeki değişmeler veya moda hakkında yazı yazmıştır. 26 Türk Mizahında Aydede nin Yeri Aydede, döneminde Milî Mücadele ye muhalif bir mizah dergisi olduğu kadar, özellikle mizah yapma yöntemlerindeki inceliklerle, mizah dilinin nezihleşmesindeki katkılarıyla anımsanması gereken, Türk mizahında çok önemli yeri olan bir süreli yayındır. Refik Halid, Aydede de kaba, argolu ve müstehcen göndermelere sahip bir mizah dili ile yazılmasına izin vermemiştir. Ayrıca Batı mizahında olduğu gibi, Aydede de de ironinin en sık kullanılan gülünçleştir-

27 me yollarından biri oluşu, Refik Halid in mizah anlayışının sonucudur. Baştan sona dolu dolu, okuyucuya benzersiz bir mizah keyfi sunan bir dergi olmanın yanında Aydede, politik mizah ve hicivdeki seviyesiyle de önemsenmesi gereken bir süreli yayındır. Peyam-ı Sabah ta Ali Kemal in Millîcileri hakaretlerle aşağılayan yazılarına da, politik seviye itibarıyla eleştiri getiren Refik Halid, çoğunu kendi kaleme aldığı politik hiciv veya mizah yazılarıyla düşünceye dayalı ince esprinin Türk mizahındaki en büyük isimlerinden biri olduğunu göstermiştir. Aydede de mizahın ve hicvin tek boyutlu olmaması, değişik formlar ve üsluplarla üretilmesi, politik ya da toplumsal hesaplaşmanın mizah ve hiciv düzleminde düşünceye dayalı sağlıklı bir mizah anlayışıyla gerçekleştirilmesi, Aydede yi Türk mizahında önemli bir yere oturtmayı gerekli kılmaktadır. Aydede, Millî Mücadele ye muhalefet edişindeki yanılgılarla anımsansa da, aslında Türk mizahında büyük bir seviye yükselmesidir. Kitap Hakkında Birkaç Söz Bütün eserlerinin yeniden yayımlanması, Refik Halid meraklılarını, edebiyat tarihçilerini mutlu ediyor. Bununla birlikte sanatçının günümüz okuru için meçhulde kalmış eserleri, basılanlardan fazladır. Bu kitap, Refik Halid in 2 Ocak Ekim 1922 tarihleri arasında çıkardığı meşhur mizah dergisi Aydede de yayımlanan; ama yazarın kitaplarına çeşitli sebeplerle alınmayan yazılarını bir araya getirme 27

28 isteğiyle oluştu. Aydede üzerinde kapsamlı bir monografi hazırlamış ve yayımlamıştım; Refik Halid gibi, Türk mizah edebiyatında büyük bir deha kabul ettiğim bir yazarın külliyatına katkıda bulunmak benim için heyecan vericiydi, bu yüzden İnkılâp Kitapevi nin bu yöndeki teklifini tereddütsüz kabul ettim. Refik Halid, Aydede de yayımlanan politik mizah örneği olarak nitelendirilebilecek yazılarının büyük kısmını sürgünden döndükten sonra yayımladığı kitaplarına almamıştır. Yazarın Aydede yazılarının pek azı, Ay Peşinde, Ago Paşa nın Hatıratı ve Guguklu Saat kitaplarında, ufak tefek değişikliklerle bulunmaktadır. Çalışmaya başlarken öncelikle bu yazılar ayıklandı; kitaplara girmiş yazılardan sadece biri, İstikbalime Dair, kitap yayınında önemli eksiklikler olduğu düşünülerek, bu kitaba Aydede deki şekliyle alındı. Refik Halid in dergide Refik Halid, Aydede ve Kirpi imzasıyla yayımlanan yazıları tespit edildi. Büyük olasılıkla Refik Halid in kaleminden çıktığı söylenebilecek imzasız yazılara, kanıtlama sorunlarının işi uzatacağı düşüncesiyle bu aşamada yer verilmemesi uygun bulundu. Sonraki aşamada Refik Halid in Aydede de yayımlanan yazılarının yeni yazıya çevrilmesine geçildi. Çalışmanın en uzun ve dikkat isteyen kısmı bu oldu. Metinlerin okunup yeni yazıya aktarılmasından sonra bir sözlükçe oluşturuldu. Refik Halid in 1922 deki dili, belki de Türkçü politik harekete muhalefeti yüzünden, hiç de sade sayılamaz. Bazen özel bir amaçla eski musanna üslubun parodisini üretmiştir. Bu tür metinlerin dili diğerlerine göre bugün için elbette çok daha ağırdır. Metin okuma aşamasında Arapça, 28

29 Farsça sözcüklerin veya tamlamaların okunuşunda büyük bir sıkıntı yaşanmamıştır. Ancak Refik Halid in yazılarında zaman zaman Batı kökenli sözcük kullandığı; bu tür sözcükleri de okundukları gibi eski harflerle yazıya geçirdiği görülmektedir. Bu sözcüklerin birkaçının nasıl okunacağı konusunda tereddüde düşülmüş ve bunlar parantez içinde soru işaretiyle (?) belirtilmiştir. Metinlerde bugün için kullanımdan düşmüş veya günümüz genç okurunun anlamını bilemeyeceği düşünülen sözcükler, hazırlanan sözlükte verilmiştir. Söz konusu açıklamaların metne özel anlamları içermesine dikkat edilmiştir. Bunun dışında Refik Halid in yazılarında adı geçen şahıslar içinde de, çok tanınanları dışında kalanlar, dipnotlarla kısaca tanıtılmaya çalışılmıştır. Kitapta Refik Halid in Aydede yazılarını üç bölümde bir araya getirmek uygun bulundu. Nakş-ı Berâb başlığını taşıyan ilk bölümde yazarın dergideki başyazıları, kronolojik sıraya göre yer almaktadır. Daha önce kitaplarına aldığı bir iki yazı dışında Refik Halid in Aydede başyazıları bu bölümde bulunmaktadır. İkinci bölümde Siyasete, Edebiyata, Gazetecilere Dair başlığı altında başyazılar dışında, yazarın siyaset, edebiyat ve basın dünyasına dair mizah yazıları toplanmıştır. Kitabın üçüncü bölümü Çarşıya Pazara, Kadınlara Dair başlığını taşımaktadır. Aydede nin iki köşesinin adını taşıyan bu bölümdeki yazılar, yazarın günlük yaşamdan, belediye hizmetlerindeki sorunlardan, kadın erkek ilişkilerinden, modadan söz ettiği yazılardan oluşmaktadır. Bu bölümdeki yazıların sayısı azdır, çünkü bu konulardaki yazıların büyük kısmı, daha önce yazarın kitaplarına alınmıştır. 29

30 Kitabın sonunda Refik Halid in Aydede de yazdığı imzalı yazıların kaynakçası yer almaktadır. Kaynakça, yazarın kullandığı ad veya müstear adlara göre gruplandırılmıştır. Refik Halid in külliyatının önemli bir parçasını yerine yerleştirme iddiasındaki bu kitabın Refik Halid severlere, edebiyat tarihçilerine yararlı olmasını diliyorum. Mustafa Apaydın Kaynakça Eski Aydede den Hatıralar, Aydede, S.1/91, 8 Mayıs 1948, s. 5. Refik Halid Karay la Bir Konuşma, Konuşan: Meral Çelen, Zübük, S. 11, Aktaş, Şerif, Refik Halid Karay, Akçağ Yayınları, Ankara, Apaydın, Mustafa, Türk Mizahında Bir Dönüm Noktası Aydede, Karahan Kitabevi, Adana, Aydede, 26 Sene Önce, Aydede, 8 Mayıs 1948, S. 91/1, s. 5. Çeviker, Turgut, Karikatürcü Mülazım Ahmet Rıfkı nın İşkence Davası, Gül-Diken, S. 33, Yaz 2005, s Çeviker, Turgut, Gelişim Sürecinde Türk Karikatürü-3, Adam Yayınları, İstanbul, Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, Gençlik ve Edebiyat Hatıraları, 3. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul, Karay, Refik Halid, Ago Paşanın Hatıratı, 2. Baskı, Semih Lûtfi Kitapevi, İstanbul,

31 Karay, Refik Halid, Kirpinin Dedikleri, Semih Lûtfi Kitapevi, İstanbul, Karay, Refik Halid, Ay Peşinde, Semih Lûtfi Kitabevi, İstanbul, ty. Karay, Refik Halid, Tanıdıklarım, 2. Baskı, Semih Lûtfi Kitabevi, İstanbul, ty. Karay, Refik Halid, Bir Ömür Boyunca, İletişim Yayınları, İstanbul Karay, Refik Halid, Minelbab İlelmihrab, 2. Baskı, İnkılâp Kitapevi, İstanbul, Kayalı, Kurtuluş, Keşke Herkes Papağan Olsa, Ayyıldız Yayınları, Ankara, Üyepazarcı, Erol, Refik Halid in Aydede si ile Millî Mücadele ve Millîciler, Müteferrika, S. 2, Bahar 1994, s Varlık, M. Bülent, Tanzimat tan Cumhuriyet e Mizah, Tanzimat tan Cumhuriyet e Türkiye Ansiklopedisi, C. 4, 1985, s