Nizamettin UĞUR. Ocak 2013, Ankara TÜRKÇE TÜMCE (CÜMLE) BİLGİSİ. -Ders Notları (Özet)-

Transkript

1 Nizamettin UĞUR TÜRKÇE TÜMCE (CÜMLE) BİLGİSİ -Ders Ntları (Özet)- Ocak 2013, Ankara

2 GİRİŞ: BİR GAZETE HABERİ Türkçe anlamak 2 beyin istiyr ODTÜ bünyesinde kurulan Beyin Dil Araştırmaları Labratuvarı nda, diller üzerine yapılan araştırmada, beynin Türkçe cümleleri anlamak için, 2 kez işlem yapması gerektiği rtaya çıkarıldı. Dç. Dr. Gülay Edibğlu-Cedden, Türkiye de ilk kez sağlıklı bireyler üzerinde anadili araştırması yaptıklarını vurgulayarak, şunları anlattı: Türkçeyi anadili larak knuşanlarda 400 üncü milisaniyede ve 600 üncü milisaniyede bir beyin yanıtı meydana geliyr. İngilizce ve Almanca gibi dillerde düz cümlelerde sadece 400 üncü milisaniyede bir yanıt meydana geliyr. Türkçede fiillerin cümlenin snunda yer alması nedeniyle, cümlenin anlaşılması için kişi, cümleyi baştan sna kadar zihninde tutuyr ve fiilin kunmasıyla cümleyi zihninde tekrar luşturuyr. (Hürriyet gazetesi, 20 Aralık 2011) BİR KİTAPTAN ALINTI Eski bir dilsel ayrımı kullanarak, Türkçenin analitik değil, sentetik bir dil lduğunu söyleyelim. Bu, kısaca, sözdiziminde anlamın kelime yerine değil, takılara bağlı lması demektir. Analitik bir dil lan İngilizcede Brutus killed Caesar derseniz, Brutus Sezar ı öldürmüş lur. İki adın yerini değiştirdiğiniz zaman, özne ile nesne bu niteliklerini yerlerinden aldıkları için Sezar Brutus u öldürmüş lur. Türkçede ise özne, nesne, tümleç vb. bu işlevlerini takılarla edindikleri için, cümle içinde yerlerinin değişmesi anlamı değiştirmez. (Sezar ı öldürdü Brutus, öldürdü Brutus Sezar ı, öldürdü Sezar ı Brutus.) Murat Belge, Sanat ve Edebiyat Yazıları, İstanbul: İletişim Yayınları, 2009, s / 2

3 Türkçe Tümcelerin Yapısal ve Anlamsal Özelliklerinden Bazıları Tümce,esas larak dizimsel yapı özelliği taşır. Dizimsel yapı, iki ya da daha çk sözcüğün belli kurallara göre öbeklenip dizilmesiyle luşan bir dilsel yapıdır. Genelde sözcük öbeği lan bu dilsel yapılar, işleyiş yönünden anlatım diye adlandırılır. Dilsel yapılarda başlıca iki tür sözcük öbeklenmesi görülür: 1. Yargısız öbekler, yargısız anlatım: ad tamlaması öbekleri, sıfat tamlaması öbekleri, sayı öbekleri, ikileme öbekleri, eylemsi öbekleri, bağlama öbekleri, bileşik eylem öbekleri, deyim öbekleri 2. Yargılı öbekler, yargılı anlatım: Bir düşünce ya da yargı bildirmek üzere yükleme bağlı larak luşan öbeklenmeler, başka deyişle tümceler. Tümce, dış yapı bakımından sözcük dizilişi larak görünmekle birlikte, iç luşum bakımından düşünce, duygu ve yargı birimidir. Bir yargı asıl larak iki ana öğe içerir: 1. Yargının dayandığı luş, kılış, nitelik Dilsel açıdan, bu öğeye yüklem adı verilir. 2. Bu luş, kılış, nitelik, vb nin bağlandığı dilce kişi. Dilsel açıdan bu öğeye özne adı verilir. Yargıda bu iki öğeyi, esas larak, yükleme eklenen çekim öğeleri, başka deyişle, kip ve kişi ekleri birleştirir. Yargılar, yüklemin türüne göre, eylem yargısı ve ad yargısı diye ikiye ayrılır Dil rtamında yargının luşmasını sağlayan bu ana öğeler yanında yardımcı öğelere de gereksinim vardır. Dilsel açıdan bu öğeler nesne, dlaylı tümleç, belirteç tümleci, ilgeç tümleci adı verilen öğelerdir. Özetlersek, TÜMCE: 1. Bir düşünce ya da duygunun anlatımını sağlar. 2. Yapısal bir bütünlük gerektirir. 3. Bir dizimsel yapıdır. Buradan şu tanıma ulaşılır: Bir düşüncenin, bir duygunun yargısal bütünlük içinde anlatımını sağlayan dizimsel yapıya tümce denir. Tümce, yalnızca kendini luşturan sözcüklerin anlamlarının tplamından luşmaz; nların anlamlarının tplamından daha fazla bir anlam taşır. Sözgelimi, Kahve alacağım. tümcesi; markette ya da kahvehanede başka başka anlamlar iletir. Yaralı, dktra baktı. ile Yaralı dktra baktı. ; Dktr na baktı. ile Ona dktr baktı. ; Yarın tiyatrya gidelim., Tiyatrya yarın gidelim., Gidelim tiyatrya yarın. tümcelerinin anlamları başka başkadır. (Bu knu, esas larak metin çözümleme knusuna girmektedir.) Tümcede sözcük ya da öğe sayısı: En çk öğeli, en geniş tümceler geçişli eylemlerle kurulu lan bildirme tümceleridir. Yüklemi geçişsiz eylemle ya da geçişli-edilgin eylemle (sözde özne: anlamca nesne) kurulu tümceler, nesne alamadığı için daha az öğeyle kurulur. Ad tümceleri ise, nesne alamamak dışında yönelmeli ve çıkmalı (ayrılmalı) dlaylı tümleç de alamadığı için, en az öğeyle kurulabilen tümcelerdir. Ad tümceleri, özne ile yüklem dengesi üzerine kurulur, bazı durumlarda kalmalı dlaylı tümleç alabilirler. Bu nedenle ad tümceleri, öğe sayısı yönünden, kapsamı dar tümcelerdir. Tümcelerin yazımı ve nktalaması da anlamı etkileyebilir. Tümcelerin söylenişi; kuruluş amacına, yapısına, öğe düzenine, öğe sayısına, taşıdığı duygu ve düşünce yüküne göre değişir. Sözgelimi sru tümceleri ile düz tümceler aynı söyleniş özelliğinde değildir. Tümcenin en önemli öğesi yüklem lduğu için, vurgulanmak istenen, yükleme yaklaştırılır. Bu nedenle öğelerin sıralanışı değişkenlik gösterir. Bu mantıkça vurgu yanında, cşku içeren söyleyişlerde -şiir, söylev vb- duygu vuruşu denilen bir vurgu söz knusudur. Türkçe sözdiziminde genel larak yardımcı öğe önce, temel öğe snra gelir. / 3

4 1. TÜMCE (CÜMLE) ve ANLAM 1.1. Tümcede Anlamın Oluşması Tümcenin, kendini luşturan sözcükler bütünü larak anlam luşturabilmesi için çekim ekleri ile işlev görevli bazı yapım eklerinin sözcükler arasında bağlantıyı kurması gerekir. Aşağıda sözcükler önce eksiz, snra aldığı eklerle luşturduğu tümce içinde verilmiştir: Deniz kıyı bir kulübe yaşa Denizin kıyısında bir kulübede yaşıyr. Film sn katil kimlik bir rta çık Filmin snunda katilin kimliği birden rtaya çıkıyr. Bu sürece, yani sözcüklerin eklerle bağlanmasına bağlaşıklığın sağlanması adı verilir. Sözcüklerin ve tümcenin anlamını belirleyen temel etmen, gönderici ve bağlam (rtam)dır (diğer iletişim ögelerini anımsayalım: gönderici, ileti, kanal, alıcı, dönüt, bağlam). Çünkü anlam, önce göndericinin zihninde luşur. Snra dil göstergesi lan sözcüklerin belli bir bağlamda dizimsel larak bir araya gelmesi gerekir. Ancak bundan snra luşan ileti bir kanalla alıcıya ulaşabilir. Göndericinin alıcıdan alamadığı ileti, yani dönüt (geri bildirim) lmadan da sözün anlamı eksik kalır. Demek ki tümcenin anlamının luşabilmesinde ilk basamak, tümceyi kuran kişi, yani gönderici, snra da bu tümcenin hangi bağlamda dile getirildiğidir. Aslında tümcenin kendisi de bir bakıma bağlamı luşturur. Sözgelimi, Başım ağrıyr., Balık baştan kkar., Skak başında seni bekliyrum., Bu işte baş kim? tümceleri, yani her bir dilsel bağlam baş sözcüğünün anlamını etkilemektedir. Ama tümce bağlamı, kimi zaman, içinde yer aldığı daha geniş, daha büyük bağlamlar tarafından anlam farklılığına uğratılabilir. Sözgelimi Mete çk çalışkandır. tümcesinin anlamı bağlama göre değişiklik gösterebilir ve tümcedeki çalışkan sözcüğü gerçek anlamlı ya da yksunlama, yani karşıt anlamlı labilir. Sözcüklerle anlamlı ilişki luşturulmasına da bağdaşıklığın sağlanması adı verilir. Bu anlayışa bağlı larak ileri sürülen Belli bir bağlama yerleşmeyen tümce anlam bakımından syuttur. tezi, özellikle anlambilim ve dil felsefesi alanında çkça tartışılan bir knudur. Bu tez kuşkusuz işin temelinde dğrudur da. Dağ başındaki Çıkarken ışıkları söndürünüz. yazısı, skağın girişindeki Pasaprtlarınızı gösteriniz. yazısı, sınıfın kapısındaki Mayyla girilmez. yazısı bize anlamlı gelmez. Ama pek çk knuda lduğu gibi anlam knusunda da anlatımda sınırlama, daraltma yluna gidilir. Aşağıda, bazı tümceler, sözcüklere ve sözcük öbeklerine (gruplarına) ayrılarak gösterilmiştir. Tek tek sözcüklerin, bazen yalın hâlde, bazen ekler yluyla tümce bağlamına girdikleri görülmektedir. Bu sıralanışta ve anlam luşumunda nktalama imlerinin de işlevi vardır. Tümcede anlam luşumunu sağlayan, sözcüklerin bağlamla ilgili sıralanış biçimleridir. Anlam için, ayrıca, metnin bütünü de önemlidir. Size tek yataklı da vermeliydi ama hepsi dlu. siz-e: adın yönelme durum ekini almış adıl (zamir) / dlaylı tümleç görevinde tek yataklı: sıfat öbeği (grubu) tek yataklı da: sıfat tamlaması / nesne görevinde vermeliydi: gereklilik kipiyle çekimli eylem / yüklem görevinde ama: tümce bağlacı / öge dışı bağlaç hepsi: belgisiz adıl (zamir) / özne görevinde Dur bakayım, n iki numarada bir yatak bş. Dur: emir kipinde eylem / yüklem görevinde bakayım: istek kipinde eylem / yüklem görevinde n iki: sayı grubu / sıfat grubu n iki numara(da): sıfat tamlaması / -de bulunma eki yluyla dlaylı tümleç görevinde bir yatak: sıfat tamlaması / özne görevinde / 4

5 bş: yalın durumda ad sylu sözcük / yüklem görevinde Yan yatakta yatacak lan çk ağırbaşlı, Müslüman bir adamdır. Yan yatakta: bulunma durum eki almış sıfat tamlaması Yan yatakta yatacak: sıfat-eylem (rtaç) grubu Yan yatakta yatacak lan: sıfat-eylem grubu / özne görevinde çk ağırbaşlı: sıfat grubu Müslüman: niteleme sıfatı bir: belgisiz sıfat çk ağırbaşlı, Müslüman bir adamdı: sıfat tamlaması / ekeylem yluyla yüklem lmuş Sabah çıktığını, geceleyin gelip yattığını bile duymazsınız. Sabah çıktığını: sıfat-eylem (rtaç) grubu / belirtme durum eki almış geceleyin gelip: belirteç-eylem (ulaç) grubu geceleyin gelip yattığını: sıfat-eylem grubu / belirtme durum eki almış Sabah çıktığını, geceleyin gelip yattığını bile: belirteç-eylem grubu / nesne görevinde duymazsınız: geniş zaman ve ikinci çğul kişi çekimli eylem / yüklem görevinde Yatak fiyatı da elbette ikramlıdır. Yatak fiyatı: belirtisiz ad tamlaması / özne görevinde da: bağlaç / özneye bağlı elbette: edat (ilgeç) / ilgeç tümleci ikramlı: ad sylu (adlaşmış sıfat) / -dır eki yluyla yüklem Bir metinde anlamın luşmasını sağlayan, yani bağlantıyı ve bağlamı belirleyen, sözcüklerin ve sözcük gruplarının aldığı ekler ve yüklendikleri öge görevleridir. Çünkü eklerle bir yandan anlamlı söz grupları luştururken (tamlamalar, yan cümlecikler vb.), bir yandan da sözlerin yüklemle bağlantı biçimleri, yükleme göre işlevleri belirginleşir. Tümcenin yargıya ulaşmasını sağlayan öge yüklem lduğu için, yüklem eksikliği tümcenin, dlayısıyla yargının luşumunu engeller. Tümcede anlam luşumunu sağlayan ögelerle iletişimi sağlayan ögeler arasında bir ölçüde paralellik vardır. İletişimi sağlayan ögeler Tümcede anlam luşumunu sağlayan ögeler / 5

6 gönderici (kaynak)-ileti (mesaj)-kanal-alıcı (hedef); dönüt; bağlam sözcükler ve söz grupları-eklercümlenin ögeleri-söz söylenenbağlam Bir tümce yluyla bu paralelliği gösterelim: Kâtip, biraz düşündü, önünde hızlı hızlı sluyan adamı süzdü. gönderici: bu sözü söyleyen, bu cümleyi yazan yazar ileti: cümlede dile getirilen lay, görüntü. kanal: söz, yazı, tümce alıcı (hedef): dinleyici, kur dönüt: alıcının, kurun tepkisi (beğenisi, kitabı ya da dergiyi alması vb) bağlam: öykü kalıbı, sanatsal bağlam Özne-yüklem uygunluğu: Tümce luşumunda önemli bir etken, özne-yüklem uygunluğudur. Bu uygunluk üç knuda işler: Kişi uygunluğu: Özne birden çk kişiden luşmuşsa yüklem çğul kişi eklerinden birini alır. Bunların içinde birinci kişi, yüklemi etkiler: özne (ben + sen) ---- yüklem (biz) özne (ben + ) ---- yüklem (biz) özne ( + sen + ben) ---- yüklem (biz) özne (sen + ) ---- yüklem (siz) Bu bahçenin fındıklarını Erl ile ben tplarım. (yanlış) Bu bahçenin fındıklarını Erl ile ben tplarız. (dğru) vb. Tekillik-çğulluk uyumu: Özne birden çk kişiden luşmuşsa, yüklem tekil de çğul da labilir. Bu kural, öznenin çğul eki almış kişi lması durumunda da geçerlidir: Yalçın, Mete ve kardeşim sinemaya gitti / gittiler. İşçiler işyerini bir saat içinde bşalttı / bşalttılar. Özne kişi değilse, yüklem hiçbir biçimde çğul eki almaz: Masadaki çaydanlık ve vaz yere düştü. ( düştüler yanlış) Eşyalar dada sağa sla dağılmış. Tırnaklarım ne çabuk uzadı? ( dağılmışlar yanlış) ( uzadılar yanlış) Uyarı: Özne anlamca çkluk bildirse bile, çğul eki almamışsa yüklem çğul eki alamaz: Halk bu kez tepkisiz kalmıyr. ( kalmıyrlar yanlış) Herkes bir şeyler söylemek, ciddiye alınmak derdindeydi. Alınan karara birkaç kişi katılmak isteme istemedi. Uyarı: İnsan dışı varlıklar kişileştirildiğinde özne yüklemi çğullayabilir: Kuşlar sevinçli sevinçli ötüşüyrlar. Olumluluk-lumsuzluk uyumu: Özne lumlu içerikteyse yüklem de lumlu, lumsuz içerikteyse yüklem de lumsuz içerikte lur: O gün herkes raya zamanında geldi. O gün hiç kimse raya zamanında gelmedi. Tümcede anlam luşumuyla ilgili bazı ntlar Yüklem, tümcenin en temel ögesidir; yüklem eksikliği tümcenin luşumunu engeller: Eskiden bu skakta bir şekerci dükkânı vardı. / (tam tümce) Öznedeki kişi sırası önemli değildir. / 6

7 Çcuklar renk renk giysilerle panayırı dldurmuştu. / (tam tümce) Gösterileri yediden yetmişe herkes ilgiyle / (eksik tümce) Mayıs güneşi ilk nefesini çiçeklerin yüzüne / (eksik tümce) Bahçeleri birbirinden ayıran duvara / (eksik tümce) Yüklem en önemli öge lduğu için vurgulanmak istenen bölümü de kendine çeker: Ben kış mevsiminde işe taksiyle Ben kış mevsiminde taksiyle işe Ben taksiyle işe kış mevsiminde Kış mevsiminde taksiyle işe ben Tümcedeki sözlerin ya da ögelerin nasıl bir anlam ilişkisi kurduğunu bir örnekle gösterelim: Her akşam / sürüler / çıngırak çalarak / köye döner. her akşam: yüklemdeki eylemin ne zaman lduğunu bildirme ilişkisi sürüler: yüklemdeki eylemi yapanı bildirmesi çıngırak çalarak: öznenin eylemi nasıl yaptığını belirtmesi köye: öznenin eylemi nereye dğru taptığını, eylemin yönünü göstermesi Yukarıdaki tümcede geçen bazı sözcükleri çıkaralım: Sürüler çıngırak çalarak köye döner. (ne zaman dönüldüğü belirsiz) Her akşam çıngırak çalarak köye döner. (kimin döndüğü belirsiz) Her akşam sürüler köye döner. (nasıl dönüldüğü belirsiz) Her akşam sürüler çıngırak çalarak döner. (nereye dönüldüğü belirsiz) Her akşam sürüler çıngırak çalarak köye. (yargı luşmuyr, yüklem eksik) Muhsin Çelebi ile knuştukça sadrazamın hayreti büyüyrdu. Kalbi rahatladı. İşte küstah, türedi Acem hükümdarına haddini bildirmek için gönderilecek tam bir adam bulmuştu. Gülüyr, ağır kavuğunu sallıyrdu. (Ömer Seyfettin) Bu metinde yargının luşmasını sağlayan altı sözcük, yani altı yüklem vardır: büyüyrdu, rahatladı, türedi, bulmuştu, gülüyr, sallıyrdu Yüzey Anlam-Derin Anlam Kimi tümcelerin anlamı yalnız kullanılan sözcüklerle sınırlıyken kimi zaman da kullanılan sözcüklerin ötesinde labilir. Özellikle değişmeceli (mecaz) anlamlı sözcüklerin kullanıldı tümcelerde anlam, tümcede smut larak yer alan sözcüklerle sınırlı değildir. Sınıf kapısının kilidi bzulmuş. ( Yüzey anlam ve derin anlam aynı) Ankara İsrail den özür bekliyr. ( Tümce yüzey anlam bakımından anlamsız; çünkü Ankara bir kent lduğu için insana özgü lan bir beklenti içinde lamaz. vb) Ankara(daki T.C. Hükümeti yetkilileri) İsrail(deki hükümetin)den özür bekliyr. ( anlam) derin Tümcenin yüzey anlam-derin anlam knusu aslında daha karmaşık ve geniş bir byut özelliği taşır Yazı Dilinde Vurgu Knuşma diline özgü lan bürünsel özellikler yazıda kimi durumlarda tırnak imi, eğik yazım, kyu harf, BÜYÜK harf kullanımı, birden çk harfin kullanılması gibi görsel ögeler ylluyla yansıtılır. Ceren kitap kumayı çk seviyr. Ceren kitap kumayı çk seviyr. Ceren kitap kumayı çk seviyr. giderim. / 7

8 Ceren kitap kumayı çk seviyr. Nktalama imleri de büyük randa knuşma diline özgü bürünsel özellikleri yazıda işaretlemeye yarar: Ceren, kitap kumayı çk seviyr. (öznenin vurgulanması vb) Yazı dilindeki bu işaretlemeler yanında söz diziminde de vurgulu knumlar vardır. Herhangi bir ögenin vurgulanmadığı Türkçe bir cümlede öge dizilişi özne-nesne-yüklem biçimindedir. Yazı dilinde yüklemin önü, yeni veya önemli bilgiye ayrılmış knumdur; vurgulanmak istenen öge bu knuma kaydırılır: Ceren kitap kumayı seviyr. Kitap kumayı Ceren seviyr. Ayrıca devrik yapılarda bir ögenin başa çekilmesi de vurguyu amaçlayabilir: Ceren seviyr kitap kumayı. Yüklem snu knum, vurgusuz ögelere ayrılmıştır: Kitap kumayı seviyr Ceren. Ceren seviyr kitap kumayı Sözcük Öbekleri (Kelime Grupları) Sözdizimi, sağlıklı ve düzgün bir tümce luşumunun yllarını araştıran ve bunun kurallarını saptayan açığa çıkaran dilbilgisi alanıdır. Sözcük öbekleri ise söz diziminin temel knusu lan tümce yi luşturan yapılardır. Bu nedenle sözcük öbekleri knusu söz dizimi incelemelerinde önemli bir yer tutmaktadır. Dilde bazen nesnelerin, durumların ve hareketlerin nicelikleri ve nitelikleri hakkında bilgi vermek için sözcükler tek başlana yeterli gelmeyebilir. Böyle durumlarda birden fazla sözcük bir araya gelir, bir öbek (grup) luşturur ve anlatılamayan layı, hareketi ya da nesneyi dile getirir. Sözü klaylaştıran, netleştiren, zenginleştiren bu yeni yapıya sözcük öbeği denir. Sözcük öbeği, bünyesinde birden fazla sözcük bulunduran, yapı ve anlam bakımından bir bütünlük gösteren, tümcede de bir bütün larak kullanılan ve herhangi bir yargı bildirmeyen dil birlikleridir. Bu birlikler; tek bir nesneyi, tek bir kavramı veya tek bir hareketi karşılamak üzere yan yana gelir; dlayısıyla cümlede veya başka bir sözcük öbeğinin içinde tek bir sözcük gibi işlev görür. Sözcük öbeklerinde öbeği luşturan sözcükler, belli bir düzen ve kural çerçevesinde arka arkaya gelir. Türkçede sözcüklerin dizilişlindeki sırayı belirleyen temel kural yardımcı ögelerin (belirten) önce, temel ögelerin (belirtilen) ise snra gelmesidir. Film festivali bir hafta sürdü. tümcesinde üç temel öge var ve tümce bunları dile getiriyr: sürme eylemi, süren (şey) ve zaman. Bunlardan ikisi yardımcı öge (Y.Ö.) taşıyr. Film festivali (ad tamlaması) / bir hafta (sıfat tamlaması) / sürdü Y.Ö. T.Ö. Y.Ö. T.Ö. T.Ö. Sözcük öbekleri şunlardır: ad tamlaması ve iyelik öbeği, sıfat tamlaması, sıfat öbeği, karma tamlama, özel ad öbeği, birleşik eylem, eylemsi öbeği (ad eylem, sıfat eylem, belirteç eylem öbeği), deyim öbeği, yineleme (ikileme) öbeği, sayı öbeği, unvan öbeği, ünlem öbeği, ilgeç (edat) öbeği, bağlama (bağlaç) öbeği. Örnekler: Ad tamlaması: evin kapısı, knuk evi, Nbel ödülü, kul kapısının önü, çelik tencere; senin çalışman, nun kulu; (benim) kitaplarım Sıfat tamlaması: güzel hava, dört mevsim, uzun zaman, geçmiş gün, ikinci sezn, birkaç örenci Sıfat öbeği: alt yazılı (film), knuşması etkili (lider), ön beş (gün) Karma tamlama: bu akşamın anlamı, yazarın sn rmanı Özel ad öbeği: Ağrı Dağı, Nazım Hikmet Ran, Yaşar Kemal, İnce Memed / 8

9 Birleşik eylem: yardım etmek, hasta lmak, cana can katmak Eylemsi öbeği: sözünü sakınmamak, şu gelen tbüs, sevgisini hareketleriyle ifade eden, kapıdan çıkarak... Deyim öbeği: eli maşalı, kulağı kesik, gümbürtüye gitmek Yineleme (ikileme) öbeği: pırıl pırıl, az çk, akıllı uslu, havadan sudan, derinden derine, az gittik uz gittik Sayı öbeği: n beş, yüz elli beş, iki bin, bin dkuz yüz dksan Unvan öbeği: Mete Bey, Bayan Ceren, Ayşe Teyze, Yılmaz amca, Yusuf Peygamber, Fatih Sultan Mehmet Ünlem öbeği: be adam, hey arkadaş İlgeç (edat) öbeği: senin için, eve dğru, akşama kadar, benim gözümle, bir tehlike sezmiş gibi Bağlama öbeği: Mavi ve Siyah, Yalçın ile Hakan, hava, ateş, su ve tprak, ne kırmızı kiremitli evler ne taş köprü EK: Dilin İşlevleri 1. Göndergesel İşlev: Dilin bilgi verme işleviyle kullanılmasıdır. Amaç, gönderge knusunda dğru, nesnel, gözlemlenebilir bilgi aktarmaktır. Daha çk kullanma kılavuzlarında, nesnel anlatılarda, bilimsel bildirilerde, kısa nt ve özetlerde karşımıza çıkar. Hegel in felsefesinin çıkış nktası bilim değil, tarihtir. Geleneksel Türk şiirinde iki ölçü vardır: aruz ölçüsü ve hece ölçüsü. 2. Heyecana bağlı işlev: Dil, duygu ve heyecanları dile getirme amacıyla kurulur. Bu işlev, göndericinin kendi iletisine karşı tutum ve davranışını belirtir. Öznellik hâkimdir. Özel mektuplarda, öznel betimlemeler ve anlatılarda, lirik şiirlerde, eleştiri yazılarında dilin heyecana bağlı işlevinden sıkça yararlanılır. Bu knuda sizin tutumunuzu yanlış buluyrum. Seni çk özledim, bir an önce görmek istiyrum. 3. Alıcıyı harekete geçirme işlevi: Dil, ileti knusunda alıcıyı harekete geçirmek üzere düzenlenir. İletinin bir çeşit çağrı işlevi gördüğü bu işlevde amaç, alıcıda bir tepki ve davranış değişikliği yaratmaktır. Prpaganda amaçlı siyasi söylevler, reklâm metinleri, genelgeler, el ilanları genellikle dilin bu işleviyle luşturulur. Bu işlevle hazırlanan metinlerde gönderici, alıcıyı işin içine katmayı, hazırladığı atmsfere skmayı ister. Benden aldığın kitabı hemen getir. Bu filmi sen de mutlaka izlemelisin. 4. Kanalı kntrl işlevi: Dil, kanalın iletiyi iletmeye uygun lup lmadığını öğrenmek amacıyla düzenlenir. Gönderici ile alıcı arasında iletişimin kurulmasını, sürdürülmesini ya da kesilmesini sağlayan bu işlevde iletinin içeriğinden çk iletişimin devam ettirilmesi lgusu önemlidir. Törenlerde, uzun söylevlerde, aile yakınları ya da sevgililer arasındaki knuşmalarda; dilin kanalı kntrl işlevini yansıtan iletiler sıkça kullanılır. Sesim radan duyuluyr mu? Beni anladınız değil mi? 5. Üst dil işlevi: Dil, kendisiyle ilgili bilgi vermek üzere düzenlenir. Dili açıklamak, dille ilgili bilgi vermek amacı güdülür. Dilbilgisi, edebiyat incelemeleri dilin bu işleviyle yazılır. Adıllar (zamirler), adların, sözlerin, tümcelerin yerine geçer. Nktali virgüllerden snra büyük harfle başlanmaz. 6. Şiirsel (sanatsal, petik) işlev: İleti kendi içinde, kendisine dönüktür. Bu durumda ileti, kendi dışında herhangi bir şeyi ifade etmez, yansıtmaz. Nesne (gönderge), iletinin kendisidir. Sözgelimi bir rman kahramanı dış dünyada lan birisi değil, yalnız rmanda yaşayan bir kimsedir. Sanat metinleri / 9

10 kendi iç bağlamına göre tartışılır, değerlendirilir. Dlayısıyla bu metinlerdeki dil, gündelik dil kullanımından farklıdır, kendi tutarlılığı içinde anlamlandırılır. İkimiz birden sevinebiliriz göğe bakalım Şu kaçamak ışıklardan şu şeker kamışlarından Bebe dişlerinden güneşlerden yaban tlarından Durmadan harcadığım şu gözlerimi al kurtar Şu aranıp duran krkak ellerimi tut Bu evleri atla bu evleri de bunları da Göğe bakalım Turgut Uyar Abdi gözlerini açtı. Önce inanamadı. Snra gözleri açık öyle kalakaldı. Gözlerinin karası bile apak kesildi. Dışarıda bir kıyamettir kpuyrdu. Memed elindeki tüfeği dğrulttu. Abdi Ağanın göğsüne üç el ateş etti. Kurşunların rüzgarından dadaki lamba söndü. Yıldırım gibi merdivenlerden aşağı indi, ata bindi. Bu sırada candarmaların haberi lmuş evi byuna kurşunluyrlardı. Atı dludizgin Trs'a sürdü. Arkasından kum gibi kurşun kaynıyrdu. O hızla kasabayı çıktı. 2. TÜMCENİN (Cümlenin) ÖGELERİ İnce Memed, Yaşar Kemal Yargı birimlerine tümce adı verilir. Nasıl bir ev dalardan luşuyrsa tümceler de ögelerden luşur. Tümcenin ögeleri demek, tümcenin parçaları demektir. Tümcenin en temel ögesi yüklemdir; yüklem lmadan tümce bitmez. Diğer ögelerin her biri yüklemi tamamlar. İkinci temel öge öznedir. Diğer ögelere yardımcı ya da yan öge denir. TÜMCENİN ÖGELERİ Temel Ögeler Yardımcı (Yan) Ögeler Yüklem Özne Nesne Dlaylı Tümleç Belirteç (Zarf)T. İlgeç (Edat) T. (Düz Tümleç) YÜKLEM: Tümcedeki anlamın temelini luşturur. Eksiltili (kesik) tümce dışında her tümcenin mutlaka yüklemi vardır. Tek başına tümce luşturan ögedir. Düz (kurallı) tümcelerde snda yer alır. Çekimli eylem ya da ekeylem almış ad sylu sözcükten luşur. Her tür sözcük yüklem labilir. Sru yluyla bulunmaz. Geldim. (çekimli eylem) Tplandılar. (çekimli eylem) İyiymiş. (Ekeylem almış adlaşmış sıfat) Bizim zengin bir kitaplığımız var. (ad) Beni akşama mutlaka aramalısın. (çekimli eylem) Bu yazı Ceren inmiş. (ad) Gittiğimiz film güzelmiş. (adlaşmış sıfat) Beni en iyi anlayan sensin. (adıl / zamir) Buralar tam bize göre. (ilgeç / edat öbeği) N. Ataç ın hiç kullanmadığı sözcük ve ymiş. (bağlaç) İki lafının biri ah tır. (ünlem) Ankara güzel şehirdir. (sıfat tamlaması) / 10

11 Yla düşmeliyiz en kısa zamanda. (deyim) Bazı tümcelerde yüklem anlamca vardır ama kurun hayal gücüne bırakılmıştır: Saydım, tam 26 tane idiler: İnce fakat çk yüksek ve kyu yeşil renkli tam yirmi altı çam ağacı (vardı). ÖZNE: Yükleme srulan kim ve ne srularının yanıtıdır. Geçişsiz-edilgen yüklemli tümcelerin dışında, her tümcenin, gizli ya da açık öznesi mutlaka vardır. Yüklemde lduğu gibi her tür sözcük ve sözcük öbeği özne görevi yapar. Arkadaşın seni srdu. (Sran kim? / Kim srdu?) Müdür yardımcısı beni aramış. (Arayan kim? / Kim aradı?) Bu gömlek pahalı. (Pahalı lan ne? / Ne pahalı?) Çayın rengi kyu. (Kyu lan ne? / Ne kyu?) Dsyayı bir haftada hazırladım. (Hazırlayan kim? / Kim hazırladı? -Gizli özne) Tarihi yapıtlar burada sergilenecek. (Sergilenecek lanlar ne? / Ne sergilenecek? -Sözde özne) Tplantıya bu kıyafetle girilmez. (özne yk) Üzüntü birdenbire gelir. ( sıfat tamlaması) Hava yağmurludur. ( ad) Bir snu gelmeyecek başlangıç. ( gizli özne) Böyle sürüp gidecek gibidir her şey. ( sıfat tamlaması) Öyle ki çcuklar bile çirkindir. ( ad) Skağın çamuru, bu her tarafı kaplayan; gökyüzünden ağaca, ağaçtan duvara, duvardan denize, denizden vapura, vapurdan çımacıya, çımacıdan kaptana, ndan tekrar denize, yine karaya, yine ağaca ve duvara, duvardan yldan geçene vuran bir rengin en kyusudur. Ah! Gündüz, bu pis ışık bir bitse! ( sıfat tamlaması) İşte yalnız iki umut vardır: ( sıfat tamlaması) Kimin eli bu. ( adıl) - Bu surat ne yahu? ( sıfat tamlaması) - Ne var suratımda? ( adıl) Duvarın, gökyüzünün, çamurun devamlı pis halin rengini alır. ( gizli özne) Suratımın rengi de çamurun, gökyüzünün, denizin, duvarın rengindedir. ( ad tamlaması) Benim saçlarım yumuşak. ( tamlayanı kişi adılı lan belirtili ad tamlaması, sözcük grubu) Bu anlarda, en güzel bildiği birisiyle ynaşmak bile zevksizdir. ( ad eylem grubu, yan cümlecik) Havva nın saçları keçe gibi. ( belirtili ad tamlaması / sözcük grubu) Annem iki kere kazıttı saçlarını. ( ad / tamlayanı düşmüş) Oturduğumuz yer bir ufak kasabacıktı. ( sıfat tamlaması, sözcük grubu) Sözde özne söz knusu lduğunda özne belirsiz liğinden söz etmek yanlıştır; çünkü sözde özne, yükleme srulan kim ve ne srularının yanıtıdır. Eylemi gerçekte yapan bilinmese de, yüklem, özne srusunu yanıtladığı için belirsizlik yktur. Bir örnek cümle üzerinde duralım şimdi: Bütün srunlar çözüldü. Sözde özne Yüklem Etken çatılı yüklem edilgen çatılı lunca ( çözdü : etken; çözüldü : edilgen), nesne, sözde özne görevi nde kullanılır. Bu durumda işi yapan belirsizleşir, işten etkilenen, yani nesne, özne durumuna gelir. / 11

12 Tümcenin luşabilmesi için vazgeçilmez ögeler yüklem ve öznedir. Yüklem, tümcenin genelde snunda yer alarak bir anlamda luşumunu sağlar. Özne ise yüklemdeki eylemi yapan ya da yüklemdeki yargıya knu landır: Akşama kadar aralıksız çalıştım evde. Hafta snu gittiğimiz göl gerçekten güzeldi. Bazı eksiltili (kesik) tümcelerde bile özne anlamca vardır ama değişik nedenlerle söylenmemiştir: Ah güzel günler ( nlar) Geçişsiz-edilgen eylem yüklem yapıldığında da özne mantık (anlambilim) açısından vardır ama tümce kuruluşu (biçimbilim) gereği sözde yer almamıştır: Bu fırtınalı havada denize çıkılmaz. Bu şehirde artık yaşanmaz. Tplantılarda böyle giyinilmez. Sıkışınca hep böyle knuşuluyr. NESNE: Nesne, özneyi bulduktan snra yükleme srulan ne (belirsiz nesne için), neyi ve kimi (belirtili nesne için) srularının yanıtıdır. Yüklemdeki eylemin bildirdiği iş genelde nesne üzerinde gerçekleşir. Her türlü sözcük ve sözcük öbeği nesne görevi de üstlenir: Bakkaldan gazete aldım. (Ben ne aldım?) Kardeşi, giysilerini hazırladı. (Kardeşi neyi hazırladı?) Başkan açılış knuşmasını bitirdi. (Başkan neyi bitirdi?) Tst makinesini kendisi tamir etmiş. (Kendisi neyi tamir etmiş) Her şeyden memnun ahbap, seni yıkmış gitmiştir. ( adıl) Duvarın, gökyüzünün, çamurun devamlı pis halin rengini alır. ( araya sıfat girmiş zincirleme ad tamlaması) DOLAYLI TÜMLEÇ: Yüklemin anlamını yön, bulunma, çıkma, ayrılma anlamlarıyla tamamlayan sözlerdir. Adın e, -de, -den durum eklerini alan srular yluyla bulunur. Yanıtı luşturan sözlerde de bu ekler yer alır. Her türlü sözcük ve sözcük öbeği dlaylı tümleç görevi yapar: Dsyayı bana verdi. (Dsyayı kime verdi?) Bu kitaplar bizde var. (Kimde?) Okul müdüründen kötü söz işittik. (Kimden?) Eve geç dönüldü. (Nereye?) Bu yaz köyün yaylasında kalacağız. (Bu yaz nerede kalacağız?) İşten erken çıktım. (Nereden?) Babam, alacaklıları ile bizim aramızda eziliyrdu. Bizde alacakları kalmıyrdu. Babamın hcalık etmesine, sessizliğine kızıyr. Babama hem acıyr, hem de na kızıyrum. BELİRTEÇ (ZARF) TÜMLECİ: Yüklemin anlamını zaman, durum, miktar, yön, sebep, kşul bakımlardan tamamlayan öğelerdir. Yükleme bu anlamlarla ilgili larak yöneltilen srularla bulunur. Her türlü sözcük ve sözcük öbeği zarf tümleci görevi yapar. Bu akşam sinemaya gidiyruz. (Ne zaman?) Olanları sakin sakin anlat. (Nasıl?) Tatilde bir hafta kaldık. (Ne kadar?) Biraz yukarı çıkar mısın? (Nereye? Dikkat: Yanıtta e yönelme eki lmamalı.) / 12

13 Hepimiz yrgunluktan uyuyakalmışız. (Neden?) Hava güzel lursa pikniğe gideceğiz? (Ne zaman?) Sözlerimi gülümseyerek dinledi. (Nasıl?) İşten çıkınca biraz takılacağım. (Ne zaman?) O yıllarda ben, sekiz dkuz yaşlarında idim. (Zaman Belirteci Tümleci ) Ekmek paramızı ancak çıkarabiliyrduk. (Durum Zarfı Tümleci) Aç, açık kaldığımız yk ise de babam bir aylığını alamadığı günlerde aç kalmak krkusuyla kendini gösteriyrdu. (Durum Zarfı Tümleci / Zaman Zarfı Tümleci / Durum Zarfı Tümleci) Haklı lmadıklarını da şimdi anlıyrum. (Zaman Zarfı Tümleci) Bunlar bittikten snra da turup ağlıyrdu. (Zaman Zarfı Tümleci / Durum Zarfı Tümleci) Suratını biraz asar. (Miktar Zarfı Tümleci) Şimdi de rahatça uyurdum. (Zaman Z.T. / Durum Z.T.) Bu düşünce bana biraz rahatlık vermiş lacak ki uyumuşum. (Sebep Zarfı Tümleci) İLGEÇ (EDAT) TÜMLECİ: Edatlarla öbekleşerek yüklemi değişik anlamlarla tamamlayan sözlerdir. Edatla (göre, kadar, için vb) öbekleşmeden edat tümleci luşmaz. Bu ögeyi bulak için kesinlikle edat kullanılır ve yanıtta da aynı edat yer alır: Duvarların rengi bana göre güzel lmamış. (Kime göre?) Ülkem için her türlü çabayı gösteririm. (Ne için?) Orada bir hafta kadar kalmıştık. (Ne kadar?) İzmir e uçakla gideceğiz. (Ne ile?) Bütün bunlar senin yüzünden ldu. (Kimin yüzünden?) NOT: Edat (ilgeç) tümleci kavramını kabul etmeyip bu ögeyi zarf (belirteç) tümleci içinde ele alan anlayış da hayli kabul görmektedir. Edat tümleci ÖSYM srularında az da lsa geçmiştir. TÜMCE DIŞI SÖZLER: Tümcelerde öge lmayan, hiçbir öge srusuna yanıt vermeyen bazı sözler bulunabilir. Tümce öğeleri içinde görülmeyen bu gibi parçalara tümce dışı unsur denir. Tümce dışı unsurlar değişik sözlerden luşabilir: İşbirliğine varım ama herkes görevini tam yapmalı. ( öge dışı bağlaç) D.T. Y. Özne B.li N. Z.T. Yüklem Eyvah, yine bu iş de yetişmedi. ( öge dışı ünlem) Z. T. Özne Yüklem Arkadaşlar, hep birlikte katılıyruz tplantıya. ( öge dışı hitap, seslenme sözcüğü) Z.T. Yüklem D.T. Sıra arkadaşım, aslında iyi tanımam, çk hırslı birine benziyr. ( öge dışı ara cümle) Özne D.T. Yüklem Evet, şimdi seni de dinleyelim. Bizim ufaklık, siz de çk iyi bilirsiniz, derslerine pek çalışmaz. Eyvâh! Ne yer ne yâr kaldı. (A. Hâmit) Lâkin vatandan ayrılışın ıstırabı zr. Şair, sen üzüldükçe ve öldükçe yaşarsın. Ulu mabet, seni ancak bu sabah anlıyrum. Neden böyle düşman görünürsünüz / Yıllar yılı dst bildiğim aynalar. Sana dün bir tepeden baktım aziz İstanbul. Şimdi, efendiler müsaade buyurursanız- size bir sual srayım. / 13

14 Türkçede Tümcenin Ögeleri, Yapı ve Anlam Bakımından Öge Türleri Yüklem türleri: İki sözcüklü yüklem: Kırıta kırıta yürüdü gitti. Yinelenmiş yüklem: Çcuk dakikalarca ağladı, ağladı. Pekiştirilmiş yüklem: İşi gücü akşama kadar çalış babam çalış. Ortak yüklem: Yamaçlar, köyün bacaları, her şey uyanıyrdu. Özne türleri: Açık özne: Kimdi bu çcuklar?, Sen hep böyle yapıyrsun. Gizli öne: Hep birlikte tatile gidiyruz. (biz) Gerçek özne: Ahmet Vefik Paşa mdern tiyatrnun öncüsüdür. Sözde özne: Kapı üç kez vuruldu. Örtülü özne: Kar yüzünden yllar kapandı. Belirsiz özne: Geçmiş lsun. Mantıkça özne: Obaya gidilirken geçilir bu yldan. (mutlaka bu yldan birileri geçiyr.) Ortak özne: Kardeşim dasına çekildi, ders çalışmaya başladı. Seslenmeli özne: Arkadaş, nurunu kırdırma. Açıklamalı özne: İki ihtiyar, annemle babam, bizleri hep merak eder. Yinelenmiş özne: Aradan yıllar, yıllar geçti. Pekiştirilmiş özne: Karacağlan der ki ben de bakayım. Özne ile yüklemin kaynaşması: Tatilin ilk günüydü. Deyimler anlamca kaynaşmış söz öbeği lduğu için tek söz larak kabul edilir ve tümcelerde bölünmeden tek öge yapılır ancak deyim tek başına cümle luşturduğunda ögelerine ayrılabilir: İçi içine sığmıyrdu. (Özne-D.T.-Yüklem) Nesne türleri: a. Belirtili nesne (neyi, kimi, nereyi?) b. Belirtisiz nesne (ne? * Kullanımlarına göre: rtak nesne, açıklamalı nesne Dlaylı tümleç türleri: a. Yönelmeli dlaylı tümleç (neye, nereye, kime?) b. Kalmalı dlaylı tümleç (neyde, nede, nerede, kimde?) c. Çıkmalı (ayrılmalı) dlaylı tümleç (nereden, neden, kimden?) * Kullanımlarına göre: rtak dlaylı tümleç, açıklamalı d. t., yinelenmiş d. t Belirteç (zarf ) tümleci türleri: a. Zaman bildirenler (ne zaman?) b. Durum bildirenler (nasıl, neden?) c. Yer-yön bildirenler (nereye?) d. Nicelik (miktar, azlık-çkluk) bildirenler (ne kadar?) İlgeç (edat) tümleci (kurduğu anlam ilişkisi esas lduğu için tür ayrımı yapmaya gerek kalmaz): Yüklemi, ilgeçlerle öbekleşerek araç, birliktelik, neden, amaç, başlangıç, bitiş, görelik ilgileriyle tamamlayan sözler. Srulan sruda ve alınan yanıtta aynı ilgeç yer alır: neyle, kiminle, niçin, ne zamana kadar, kime göre?.. Öge lan dilbilgisi birimleri: Sesler: Türkçedeki bilinen yarı ünlü ses y dir. Heceler: -yr, kendinden önce gelen geniş ünlüleri darlaştırır. Ekler: İstek kipinin birinci çğul kişi eki lim dir. * Adlar, ad tamlamaları, sıfatlar, sıfat tamlamalar, adıllar (zamirler), belirteçler (zarflar), bağlaçlar. TDK sözlüklerinde ve yazım kılavuzunda öge, Dil Derneği sözlüklerinde ve yazım kılavuzunda öğe larak geçen bu sözcüğün anlamı şöyle açıklanmaktadır: öge isim 1. Bir bütünü luşturan, bütünden ayrıştırıldığında da kendi başına anlam taşıyan parça, unsur. 2. Başka şeylerin kendisinden türediği ilk madde, ilke, unsur. 3. Gerekçe, araç. / 14

15 "O savaşı başarıya ulaştıran en kuvvetli öge, ne yabancıdan gördüğümüz yardım ne de bugünkü özel girişimcilerin gayretleridir." - N. Cumalı. 4. kimya Birleşik bir şeyi luşturan basit şeylerden her biri, unsur, eleman. 5. dil bilgisi Bir cümleyi luşturan özne, yüklem, tümleç vb. birimlerden her biri. 6. tplum bilimi, mantık Bir sınıf veya bir tpluluğun bireylerinden her biri (TDK Sözlüğü) öğe a 1. Birleşik bir şeyi luşturan yalınç şeylerden her biri, unsur, eleman:...televizynun temel öğesi lan insanın eğitilmesi... -Dergilerden. 2. man. Bir sınıfın ya da bir tpluluğun bireylerinden her biri. 3. dilb. Bir tümceyi luşturan özne, yüklem, tümleç gibi birimlerden her biri. (Dil Derneği Sözlüğü) Türkçede tümcenin luşması için öncelikle yüklemin, snra öznenin, gerekiyrsa snra diğer ögelerin yer alması gerekir. Bu ögeler belli bir mantık bağlamında bir arada bulunur. Düzen bakımından, genellendiğinde özne tümleç yüklem sırası geçerlidir. Ancak Türkçenin, öge sırası bakımından diğer dilerden önemli bir farkı, hareketli lmasıdır. Bu ilkeyi şöyle örnekleyebiliriz: Yarın seninle sinemaya gidelim. Sinemaya yarın seninle gidelim. Seninle yarın sinemaya gidelim. Gidelim yarın seninle sinemaya vb. Her birinde anlamı ve vurgusu değişen bu tümce dizilişlerine diğer dillerde pek rastlanmaz. Etkili anlatım; tümcenin dğru ve güzel kurulmuş lmasıyla, tümce ögelerinin amaca uygun sıralanmasıyla, verilmek istenen duygu ve düşünceye uygun sözcük seçiminin sağlamasıyla, zengin tümce kurgusuyla sağlanır. Dlayısıyla etkili anlatım ile tümce arasında zrunlu, kaçınılmaz bağlar vardır. Tümce anlatım aracı, anlatım yargısı lduğuna göre etkili anlatım da tümcenin güzel, dğru, zengin lmasıyla elde edilir. Tümceleri belirlemede bize yardımcı öge öncelikle yüklemdir ve tümce başındaki sözcüğün yazımı ile tümce snu nktalama imleri bize yardımcı lur. Sıralı ve bağlı tümcelerde yüklemlere daha çk dikkat etmek gerekir. Anlamı var eden bu şekilsel özelikler yanında anlam bütünlüğü de tümceyi belirlemede önemlidir. Sözcük grubu biçiminde lan ögelerin sözcükleri birbirinden ayrılamaz; çünkü zaman cümlede anlam eksilmesi, bazen de anlatım bzukluğu luşur. Sözcük grubu biçiminde lan ögelerin altı çizilerek aşağıya alınan tümcelerde sözcüklerin bu bakımdan birbirinden ayrılamayacağı klaylıkla görülecektir: Tren istasynda bir dakika duruyrdu. bu sefer ikindiden epey snraydı. Frenlerin gıcırtısı kesilmeden pencereyi açtım. İlerideki vagnlardan birisine heybeli ve sepetli bir köylü bindi. Onun hayatını ve geldiği yeri bilmek isterdim. Köy, birkaç kilmetre ilerideki tepenin ardında lmalıydı. Bu, şu berbat ylun rada kaybluşundan belli... Lkmtifin yanında duran lacivert elbiseli memur, su buharları içinde, rüyada gibi görünüyrdu. İstasynda ne başka bir insan ne de bir eşya vardı. Görünürlerde ağaç da yktu. Aşağıda yüklemi çeşitli yönlerden tamamlayan ögeler ve bu ögelerin tümceye anlam bakımından katkıları gösterilmiştir: / 15

16 Tümce ve yüklemi tamamlayan ögeler O yıllarda ben, sekiz dkuz yaşlarında idim. Z.T. Özne Yüklem Oturduğumuz yer bir ufak kasabacıktı. Özne Babam hesap Özne B.siz Nesne Saatçilik de ederdi. B.siz Nesne Yüklem Yüklem kutuyrdu. Yüklem Ekmek paramızı ancak çıkarabiliyrduk. B.li Nesne Z.T. Yüklem Aç, açık kaldığımız yk ise de babam bir aylığını Z.T. Özne Zarf alamadığı günlerde aç kalmak krkusuyla Tümleci kendini gösteriyrdu. Yüklem Zarf Tümleci Babam, alacaklıları ile bizim aramızda Özne eziliyrdu. Yüklem Dlaylı Tümleç Evinde turduğumuz adamın, alışveriş ettiğimiz bakkalın kapıya kadar gelip acı sözler söyledikleri de lurdu. Yüklem S. Özne Haklı lmadıklarını da şimdi anlıyrum. B.li Nesne Z.T. Yüklem Ögelerin tümceye katkıları Zarf tümleci Zaman tamamlayıcısı Özne Yargının knusu (sekiz dkuz yaşlarında lan kim?) Özne Yüklemdeki yargının knusu (bir ufak kasaba lan ne?) Özne Yüklemdeki eylemi yapan Nesne Yüklemim yaptığı işten etkilenen lgu Nesne Yüklemim yaptığı işten etkilenen Nesne Öznenin yaptığı işten etkilenen Zarf tümleci Sınırlama bildirerek tamamlamak Zarf tümleci Kşul tamamlayıcı Özne Eylemi yapan Zarf tümleci Zaman tamamlayıcısı Zarf tümleci Durum tamamlayıcısı Özne Eylemi yapan Dlaylı Tümleç Bulunma anlamıyla tamamlayan Özne Yüklemdeki eylemin knusu (lan ne?) Nesne Öznenin etkilediği, anladığı Zarf tümleci Zaman tamamlayıcısı Bizde alacakları kalmıyrdu. D.T. B.li Nesne Yüklem Geç kalıyr ama bütün brçlarımızı veriyrduk Yüklem B.li Nesne Yüklem Bu yksulluktan anam, her gün hasta. Z.T. Özne Z. T. Yüklem Babamın hcalık etmesine, sessizliğine kızıyr, Dlaylı Tümleç Yüklem hamallık etse bizi daha rahat geçindireceğini Belirtili Nesne söylüyr, yk yere ablamı, beni haşlıyr; bunlar Yüklem B.li Nesne Yüklem Zarf bittikten snra da turup ağlıyrdu. Tümleci Z. T. Yüklem Dlaylı Tümleç Yer tamamlayıcısı Nesne Öznenin, eylemiyle etkilediği Nesne Öznenin, eylemiyle etkilediği Öge dışı unsur ama bağlacı Zarf Tümleci Sebep bildirerek tamamlama Özne Yüklemdeki yargının knusu, maddesi Zarf Tümleci Zaman bakımından tamamlayıcı Dlaylı Tümleç Eylemin yönü B.li Nesne Öznenin eyleminin etkilediği Zarf Tümleci Zaman tamamlayıcısı Zarf Tümleci Durum tamamlayıcısı / 16

17 Ykluk içinde yüzen bu evde bir lamba şişesi kırmanın ne acıklı bir şey lduğunu anlarsınız. B.li Nesne Yüklem Bunun daha acıklısı, babamın hiç sesini çıkarmaması ldu. Özne Yüklem Benim ne kadar üzüleceğimi bilirdi. Belirtili Nesne Yüklem Suratını biraz asar, öğüt verir, kılıklı birkaç söz Nesne Z.T Yükl. Yükl. Nesne söyler; ben de suç işlemiş, karşılığını da görmüş Yükl. Özne Nesne lurdum. Yüklem Şimdi de rahatça uyurdum. Z.T. Z.T. Yüklem Babama hem acıyr hem de na kızıyrum. D.T. Yüklem D.T. Yüklem İçimdeki bu üzüntüyü susturmak için yarın güvercinleri satıp bir lamba şişesi almayı düşünebildim. Yüklem Belirtili Nesne Bu düşünce bana biraz rahatlık vermiş lacak ki uyumuşum. Yüklem Zarf (Belirteç) Tümleci B.li Nesne Öznenin eyleminin etkilediği Özne Yüklemdeki eylemin gerçekleştiği lgu Belirtili Nesne Öznenin eyleminin etkilediği Nesne Öznenin, eylemiyle etkilediği Özne Eylemi yapan Zarf Tümleci Durum tamamlayıcısı Zarf Tümleci Zaman tamamlayıcısı Zarf Tümleci Durum tamamlayıcısı Dlaylı Tümleç Eylemin yönü Öge dışı unsur hem hem bağlacı Belirtili Nesne Öznenin eyleminin etkilediği Zarf Tümleci Durum tamamlayıcısı Aşağıdaki tümcelerin ögelerini siz bulunuz: Bunlar bu atı, düğün kşusunda kşmak için hazırlıyrlar. Biletlerini alıp üçüncü mevkiye yerleşince rahat ettiler. Bir nisan akşamı, yla çıkmıştık. İnsansız hiçbir şeyin güzelliği yk. Ne desem yalan gibiydi. Kırmızı araba kimin? Görevli kırmızı arabayı parka çekmiş. Plis kırmızı arabaya yaklaştı. Gençler kırmızı arabadan indiler. En gösterişli lanı kırmızı arabaydı. Evinde turduğumuz adamın, alışveriş ettiğimiz bakkalın kapıya kadar gelip acı sözler söyledikleri de lurdu. Bunun daha acıklısı, babamın hiç sesini çıkarmaması ldu. Öğüt verir. / 17

18 Şiirin snlarına dğru Hak ile Yaşamak ı kafiye düşür Ülkeler çağımızda uygarlık görüntüsüyle savaşıyr. Gecenin geç vaktinde dış kapıyı sessizce açtı. İş yerindeki arkadaşlarına bu akşam veda edecek. Her akşam erkenden yatar. Şu karşımdaki çamlar müstesna. İnce fakat çk yüksek ve kyu yeşil renkli tam yirmi altı çam ağacı... Dalları ta yukarıdan başlıyr ve böylece kümenin altında ferah, sakin ve rüyalı bir kıta meydana geliyrdu. Bir yaz ikindisi rada turmak, uzakları ve uzaktakileri düşünmek hş lmalıydı. İlerde, katar şefine selam duran istasyn memuru, lkmtifin büsbütün salıverdiği su buharları içinde büsbütün hayalleşti. Tren ağır ağır yürüdü. Aşağıdaki şiirin tümce ögelerini bulunuz: KARŞI Bütün ömrünce savaşmıştı Eski şiire karşı. Yaprak ta bayrak açmıştı Geri düşüncelere karşı. Müstağni kalmıştı hayatında Para ve mevkiye karşı. Veda etti bir kasım gecesi İnsanı deli eden dünyayı, Sabaha karşı. Şimdi sereserpe yatmaktadır Urumelihisarı nda, Bğaz a karşı. Orhan Veli KANIK 3. TÜMCE (CÜMLE) TÜRLERİ 3.1. ANLAM BAKIMINDAN TÜMCE TÜRLERİ (Yüklem Eksenli) İkiye ayrılarak incelenir: 1. Bildirme (haber) tümceleri, 2. Dilek (tasarlama) tümceleri. Bu tümceler daha snra ünlem, sru, lumlu-lumsuz durumlarına göre incelenir Bildirdikleri Anlamlara Göre Tümceler Bildirme (Haber) Tümceleri Dilin göndergesel işlevde kullanılması amacına dayanırlar. Göndergesel işlev söz knusu lduğu tümcenin anlamında nesnellik esastır; ancak göndergesel işlev heyecana bağlı işlevle zenginleştirilip nesnel lanın kişisel değerlerle (öznel) anlatılmasını sağlanır. / 18

19 Alıcının bilmediği bir durumu bildirirler ya da alıcının bildiğinden söyleyenin de haberdar lduğu bir durumu rtaya kyarlar. Dğrudan kip eki almış eylemlerle ya da ek eylem almış adlarla kurulurlar. Kısacası, yüklemleri haber (zaman) kipleriyle kurulu tümcelerdir: Buralarda zamanda her tür hayvan yaşarmış. (duyulan geçmiş zaman) Bu yaz yağmur hiç yağmadı. (bilinen geçmiş zaman) İki yıldır bu işte çalışıyr. (geniş zaman) Festivale n Türk filmi katılacak. (gelecek zaman) Her akşam en n sayfa rman kurum. (geniş zaman) Sözünde durmayanları kimse sevmez. (geniş zaman, lumsuz) EK BİLGİ: Hangi kiple söylenmiş lursa lsun bütün tümceler aslında üç temel zaman bildirir. Bu üç zamanı genel larak kapsayan geniş zaman aslında ayrı bir zaman dilimi değildir. Geçmiş Şimdi Gelecek Her Zaman Tümcelerin kuruluş zamanı ile yaşanan zaman arasında fark yksa şimdiki zaman; yaşanan zaman, söyleme zamanından önceyse geçmiş zaman; lay, söyleme zamanından snra lacaksa gelecek zaman söz knusu lur. DÜN Dün sınıfça kır gezisine gittik. Sabah kulun önünde buluştuk. Bir minibüse dluştuk. Ylumuz bir saat sürdü. Gün byu eğlenceyle, ynamayla geçti. Bl bl ftğraflar çektin. Akşam lmadan yla çıktık. Gün kararırken kulun önüne varmıştık. BUGÜN Sınıfça kıra gitmek için kulun önünde buluşuyruz. Bir minibüse dluşuyruz. Minibüs hareket ediyr. Yl eğlenceli geçiyr. Bir saat snra varıyruz gideceğimiz yere. Gün byu ynayıp eğleniyruz. Akşam lmadan yla kyuluyruz. Okulun önüne gün kararmadan varıyruz. YARIN Yarın sınıfça kıra gideceğiz. Sabah kulun önünde buluşacağız. Sanırım ylumuz bi saat sürecek. Orada iyi vakit geçireceğiz. Akşam karanlık basmadan döneceğiz. Yine kulun önüne bırakacak bizi minibüs. Haber yazıları, kullanım kılavuzları, öyküler, rmanlar haber tümceleriyle kurulur; çünkü bu tür metinlerde lup bitenler ya da lup bitecek lanlar anlatılmaktadır. Şiirde, betimleme anlatım biçiminde haber tümceleri daha az yer alır. Diller, haber tümcelerinde, lup bitenin lduğu gibi haber verilme amacı güdüldüğü için göndergesel işlevi nde kullanılır. Sözcüklerin gerçek anlamlarına göndergesel anlam denir. Dlayısıyla nesnel, birebir bilgi vermek, lduğu gibi anlatmak amacı söz knusu lduğunda göndergesel işlev esas alınır. Dilin haber tümcelerinde sadece göndergesel işlevinde kullanılması, tümlelerin nesnel lması snucunu getirir. Çünkü göndergesel işlev, sözcüklerin gerçek anlamlarında, dlayısıyla duygusallıktan, öznellikten uzak kullanılması demektir. Haber tümceleri günlük hayatta herhangi bir knuda bilgi aktarırken, duygusallıktan çk nesnel tutumla frmel ve benzeri iletişim rtamında kullanılır. Frmel iletişim kulda, resmi dairelerde, yaş farkına bağlı knuşmalarda, yakınlık içermeyen durumlarda, heyecan taşımayan her türlü knuşmada geçerli iletişimdir. Bilgi ve haber aktarmak amacıyla göndergesel işlevli, nesnel tümceler kurarız. Bilgi bir layla ilgili ise haber kipli; görüntü ya da durumla ilgili ise haber kipiyle birlikte yüklemi ad lan cümleler kullanırız Dilek (Tasarlama) Tümceleri İstenilen, tasarlanan bir eylemi, eylemler hakkında bir niyet ve duyguyu ifade eden tümcelerdir. / 19

20 Dğru ve yanlış lmalarına lanak bulunmayan tümcelerdir, gerçekleşmesi mümkün lsun veya lmasın bir durum için duyulan özlem dile getirilir. Yalnız yüklemi eylem lan tümcelerdir. Yani dilek kiplerinden (dilek-kşul, istek, gereklilik, emir) biriyle kurulu tümcelerdir: Ah bir kazansan şu sınavı! (dilek-kşul) Pazardan biraz sebze meyve alayım. (istek) Bu yaz iyi bir tatil yapmalıyım. (gereklilik) Büyüklerine saygısızlık etme. (emir, buyruk) (Yalnız 3. tekil kişisi vardır) Bu tür tümcelerin hepsinde dilek anlamı ve belirsiz biçimde bir gelecek zaman (tasarlama) söz knusudur: Tatil bir an önce gelse. Çalışmaya biraz ara verelim. Kip knusunda test çözmeliyim. Kitaplarını defterlerini tpla Bir an önce gelip benimle knuşsun. Dilek, istek ve hayalleri anlatırken dilek (tasarlama) kipleri ni kullanırız. Çünkü dilin işleyişinde bu kipler, geleceğe ilişkin anlam belirten kiplerdir ve dilde var luş nedenleri, rtaya çıkış nedenleri de zaten buradan kaynaklanır. Bir hayalinizi, isteğinizi, dileğinizi anlattığınızda bu kipleri kullandığının göreceksiniz. Bildirme (haber) tümceleri layları, hareketleri ve durumları gerçekleştiği zamanı belirterek bildirmek için kullanılır; haber kipleriyle kurulur. Dilek tümceleri ise dilek, istek, gereklilik, emir gibi duygu ve düşünceleri dğrudan zamana bağlamadan, dilek-istek kipleri kullanılarak kurulur. Dilek tümceleri öncelikle öznellik içerir. Bildirme (haber) tümceleri zaman içerir; lay, durum, hareket bildirir. Dilek-istek tümceleri ise haberden çk dilek ve istek belirtir, zaman anlamını dğrudan taşımaz. Aşağıda kiplerle ilgili karşılaştırmalı örnek tümceler verilmiştir: Bildirme (haber) tümceleri Öğrenciler maç yapıyr. Yazın çk kitap kuyacağım. Fatih, genç yaşta tahta geçmiş. LYS haziran ayında yapılacak. Bilirsin, terliksiz basamam. Dün gece gözümü kıpmadım. Yemek istiyrdur. Çamaşırdan göz mü açıyr zavallı! Zıvanadan çıkarıyr bu Kevser beni. Ah pek üzüldüm! Ünlem Tümceleri Dilek-istek tümceleri Bir an önce buradan gitsek. Benim önerimi ciddiye almalısın. Yarın sinemaya gidelim. Eşyalarını hemen tpla. Balık yağı mı içsem? Kırıklarını bulursan yapıştırmazlık etme. Bir kurtulsam elinizden!.. Buyurun cenaze namazına! Kş Kevser, kş! Eli kırılasıca! Ünlem değeri taşıyan tümcelere ünlem tümcesi denir. Cşku, heyecan vb. durumları ünlem tümceleriyle anlatırız. Ünlem cümlesi Oluşumu Kullanılış amacı, kazandırdığı anlam Bilmem ki! ki yluyla Şaşırma / 20

21 Pek çirkinliğin var bugün üstünde hâlâ! Tümceye ünlem değeri kazandırma Şaşırma Bakımsızlık, gıdasızlık! Tümceye ünlem değeri kazandırma Üzüntü Eli kırılasıca! Deyimin ünlem larak kullanılması Kızgınlık Ah pek üzüldüm! Pek üzüldüm! ah ünlemi / tümceyi ünlem yapma Üzüntü Vah, vah, vah! vah ünleminin kullanımı Üzüntü Kırıklarını yemedi ya Kevser! Tümceye ünlem değeri kazandırma Şaşırma Sağlık lsun! Deyimin ünlem larak kullanılması İstek Sen de ikiyüzlüsün hâlâ! Tümceye ünlem değeri kazandırma Kızgınlık Bir kurtulsam elinizden!.. Tümceye ünlem değeri kazandırma İstek, kşul Kevser gibi hizmetçiyi, benim gibi vekilharcı zr bulursun sen! Tümceye ünlem değeri kazandırma Uyarı Ben lmasam kim yapar alışverişi! Tümceye ünlem değeri kazandırma Uyarı Çamaşırdan göz mü açıyr zavallı! Tümceye ünlem değeri kazandırma Acıma Yiyemez lası! Tümceye ünlem değeri kazandırma Kızgınlık Kş Kevser, kş! Tümceye ünlem değeri kazandırma Kızgınlık Sade suya lduktan snra! Tümceye ünlem değeri kazandırma Teşvik Et suyuna lacak değil ya! ya ünlemi yluyla Önemsememe Kşsana Kevser, kazıklar ağası! Tümceye ünlem değeri kazandırma Kızgınlık Şeytan diyr ki al tencereyi geçir kafasına! Tümceye ünlem değeri kazandırma Kızgınlık Eli tatlıdır şu Kevser in hani!.. Tümceye ünlem değeri kazandırma Beğenme Ver eline yağı, unu, eti, bir yemek pişirsin, zaman gör! Tümceye ünlem değeri kazandırma Beğenme Buyurun cenaze namazına! Tümceye ünlem değeri kazandırma Şaşırma Sru Tümceleri Yüklemdeki eylemi ya da yargıyı sran tümcelerdir. Sru tümceleri ayrıca lumlu ya da lumsuz, eylem ya da ad tümcesi özelliği gösterebilir. Sınıfta kim daha güzel knuşuyr? Sen bizimle tplantıya gelmiyr musun? Bağımsızlık benim karakterimdir. sözü kimin? Bu grubun lideri kim? Yanıt isteyenlere gerçek sru tümcesi, yanıt istemeyenlere sözde sru tümcesi denir. Bu tümcelerin snuna, amaca göre sru ya da ünlem imi knur: Gerçek sru cümleleri: Okula mı? Pazardan ne aldın? Sözde sru cümleleri: Yürüyecek güç mü kaldı bende?! Arkadaşlarına saygısız davranmak sana yakışıyr mu?! Bu sözü ben mi söylemişim? Her zaman burada buluşmuyr muyduk? / 21