KAMU YÖNETİMİNDE E-DEVLET MODELİ: KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI ARAŞTIRMA VE EĞİTİM GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ÖRNEĞİ

Transkript

1 T.C. KÜLTÜR ve TURİZM BAKANLIĞI ARAŞTIRMA VE EĞİTİM GENEL MÜDÜRLÜĞÜ KAMU YÖNETİMİNDE E-DEVLET MODELİ: KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI ARAŞTIRMA VE EĞİTİM GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ÖRNEĞİ UZMANLIK TEZİ Ahu UÇAR SEVER Tez Danışmanı Dr. Şeyda ODABAŞI Eylül 2010 ANKARA

2 Ahu UÇAR SEVER tarafından hazırlanan KAMU YÖNETİMİNDE E- DEVLET MODELİ: KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI ARAŞTIRMA VE EĞİTİM GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ÖRNEĞİ adlı bu tezin Uzmanlık Tezi olarak uygun olduğunu onaylarım. Dr. Şeyda ODABAŞI (Danışman) Bu çalışma, jürimiz tarafından oy birliği / oy çokluğu ile Kültür ve Turizm Uzmanı Tezi olarak kabul edilmiştir. Adı ve Soyadı İmzası Başkan : Üye : Üye : Üye : Üye : Tarih :.../. / Bu tez, Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür ve Turizm Uzman Yardımcılarının Uzmanlık Tezlerini Hazırlarken Uyacakları Yazım Kuralları Yönergesiyle belirlenen tez yazım kurallarına uygundur.

3 KÜLTÜR VE TURİZM UZMANLIK TEZİNİN ÇOĞALTILMASI VE YAYIMI İÇİN İZİN BELGESİ Tezi Hazırlayanın Adı Soyadı : Ahu UÇAR SEVER Tez Konusu Tez Danışmanı : Kamu Yönetiminde e-devlet Modeli: Kültür ve Turizm Bakanlığı Araştırma ve Eğitim Genel Müdürlüğü Örneği : Dr. Şeyda ODABAŞI Kültür ve Turizm Uzmanlık Tez çalışmamın, Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından yayımlanarak Milli Kütüphane ve İhtisas Kütüphanesinde her türlü elektronik formatta arşivlenmesini ve kullanıma sunulmasını kabul ediyorum. / /2010

4 SINAV YETERLİK KOMİSYONUNA BEYAN Bu belge ile bu uzmanlık tezindeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplayıp sunduğumu; ayrıca, bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi beyan ederim../.../2010 Ahu UÇAR SEVER Kültür ve Turizm Uzman Yardımcısı

5 ÖNSÖZ İçinde yaşadığımız yüzyılda, bilgi ve iletişim teknolojileri küreselleşme süreci ile birlikte insanları, toplumları ve kültürleri birbirine yakınlaştırmakta dünyadaki tüm ekonomik, sosyal ve siyasal birimleri aynı ağ yapısı içinde buluşturmakta ve teknolojinin yönlendirdiği yeniden yapılanma süreci, günlük hayattan toplumsal yapıya kadar her noktada kendisini hissettirmektedir. Günümüzün entegre dünyasında, bireyler ve örgütler kadar, kamu kurumları da bilgi çağına uyum sağlamak için değişim geçirmekte, kamu yönetimi teorisinde reform tartışmaları yaşanan teknolojik gelişmelerden beslenmektedir. Bu çalışmanın konusu olan e- devlet, bilgi toplumuna giden yolda elektronik iletişim sistemlerinin kamu hizmetlerinin sunumunda kullanılması demek olup kamu yönetiminde reform tartışmalarının önemli bir ürünüdür. e-devlet modelindeki uygulamalar kamu hizmetlerinin sunumunda; verimliliği, etkinliği, yönetişimi, hesap verebilirliği, vatandaş-devlet yakınlaşmasını, açık ve saydam toplum anlayışını esas alan bir yapılanmayı öne çıkartmaktadır. Kamunun elektronik dönüşümü, klasik anlamda devlet-vatandaş ilişkilerinin yeni bir boyuta taşınmasından öte bir yönetim felsefesi değişiklidir ve bu durumun farkına varılması e-devlet uygulamalarının başarısını belirleyen en önemli etken iken e-devlete teknik bir konu olarak yaklaşıp sosyal, kültürel ve ekonomik boyutlarının ihmal edilmesi modelin hedeflerine ulaşamaması nın yanı sıra yeni sorun alanlarının doğmasına da yol açacaktır. Bu çalışmada e-devlet olgusunu gündeme getiren gerekçelere bakılarak modelin kamu yönetiminde hedeflediği değişiklikleri ortaya koymak, bilgi toplumu olma yolunda Türkiye nin elektronik dönüşüm sürecini incelemek ve Kültür ve Turizm Bakanlığı nın e-devlet uygulamalarını genel hatları ile değerlendirerek uygulamaların daha etkin hale getirilmesi yönünde önerilerde bulunmak amaçlanmıştır. Çalışmanın hazırlanması sırasında bana her türlü yardım ve desteği sağlayan Araştırma ve Eğitim Genel Müdürü Mahmut EVKURAN ve Halk Kültürünü i

6 Araştırma Dairesi Başkanı Ali İhsan GÜLSER e, iş arkadaşlarıma, tez yazım sürecinde bilgisi ve birikimi ile sürekli yanımda olan ve beni yönlendiren tez danışmanım Dr. Şeyda ODABAŞI na ve hayatımın her evresinde olduğu gibi bu dönemde de sevgi, anlayış ve desteklerini hep yanımda hissettiğim aileme ve eşime teşekkürü bir borç bilirim. ii

7 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... i İÇİNDEKİLER... iii TABLOLAR DİZİNİ... vi BİRİNCİ BÖLÜM GİRİŞ 1. GİRİŞ Konunun Önemi Araştırmanın Amacı Araştırmanın Kapsamı Araştırmanın Sınırlılıkları Araştırma Yöntemi ve Veri Toplama Teknikleri... 3 İKİNCİ BÖLÜM E-DEVLET 2. E-DEVLET e-devletin Kavramsal Temelleri e-devlet Tanımları Yönetişim Modeli Olarak e-devlet e-devletin Amaç ve Öngörüleri Kamusal Alanda Şeffaflık Kamu Hizmetlerinde Verimlilik Kamu Hizmetlerinde Bütünlük Kamu Hizmetlerine Erişebilirlik Kamu Hizmetlerine Katılımcılık iii

8 2.5. e-devlet ile İlgili Sorunlar ve Eleştirel Yaklaşımlar İktisadi Sorunlar Yasal ve Teknik Sorunlar Yönetsel ve Toplumsal Sorunlar Etik Sorunlar 28 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TÜRKİYE DE E-DEVLET POLİTİKASI 3. TÜRKİYE DE E-DEVLET POLİTİKASI...3O 3.1. Türk Kamu Yönetiminde e-devlete Geçiş Türkiye de e-devletin Tarihçesi ve Gelişimi Türkiye de e-devlet Uygulamaları Kapsamında Yürütülen Önemli e-devlet Proje Örnekleri MERNİS UYAP MBS Say 2000i VEDOP I-II SEÇSİS Türkiye de e-devletin Hukuki Çerçevesi Bilgi Edinme Hakkına İlişkin Mevzuat Bilgi Güvenliği/Kişisel Bilgilerin Mahremiyetine İlişkin Mevzuat e-ticarete İlişkin Mevzuat Elektronik İmza ile İlgili Mevzuat İnternet Ortamında İşlenen Suçlara İlişkin Mevzuat Kamu Hizmetlerinin Sunumuna İlişkin Mevzuat 53 iv

9 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI NDA E-DEVLET UYGULAMALARI 4. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI NDA E-DEVLET UYGULAMALARI Kültür ve Turizm Bakanlığı nın Görevleri ve Teşkilat Yapısı Kurumsal e-devlet Uygulamaları Araştırma ve Eğitim Genel Müdürlüğü nün e-devlet Uygulamaları BEŞİNCİ BÖLÜM SONUÇ VE ÖNERİLER KAYNAKÇA EKLER ÖZET ABSTRACT ÖZGEÇMİŞ v

10 TABLOLAR DİZİNİ Tablo I: Geleneksel Devlet/e-Devlette Vatandaş-Kamu Yönetimi İlişkisi...9 Tablo II: Bürokratik Yapı ile e-devlet Modelinin Karşılaştırılması Tablo III: Elektronik Kamu Hizmetleri Kullanım Alanları...14 Tablo IV: Uluslar arası Kuruluşların e-devlet Projelerinde Oynadıkları Roller 32 Tablo V: Türkiye nin Bilgi Toplumu Stratejisi ( ) Tablo VI: Kamu Bilgi ve İletişim Teknolojileri Yatırımları ( ) 40 Tablo VII: Türkiye de Yılları Arasında gov.tr Uzantılı Web Sayfalarının Sayısı.. 41 Tablo VIII: Ülkelerin Bilgi Toplumuna Hazır Olma Durumu.42 Tablo IX: Türkiye'nin Bilgi Toplumuna Hazır Olma Durumu. 42 Tablo X: e-devlete Geçişte İnternet Sitelerinin Aşamaları.64 vi

11 BİRİNCİ BÖLÜM GİRİŞ 1.1. Konunun Önemi 21. yüzyıl, devletlerin, teknolojik yenilikleri toplumsal, siyasal ve ekonomik dönüşümlerinin her aşamasında kullanma çabalarına sahne olmaktadır. Her türlü bilginin elektronik ortamda dünyanın bir yerinden başka bir yerine saniyeler içinde nakledilebilir olması, bilginin edinilmesi yanında verimli ve mantıklı bir şekilde kullanılmasını da önemli hale getirmektedir lerin ikinci yarısından itibaren kamu yönetimleri dünya ölçeğinde, hizmet sunumunda yaşanan aksaklıklara çözüm aramaktadır ve bilgi ve iletişim teknolojilerinde yaşanan hızlı dönüşüm teorik düzeyde kamu yönetiminin yeniden yapılandırılmasında etkin rol oynamaktadır. Yeni Kamu Yönetimi Yaklaşımı olarak adlandırılan çözüm modeli, yönetişim, hesap verebilirlik, etik, performans yönetimi, toplam kalite yaklaşımı ve e-devlet tartışmalarından beslenerek; klasik yönetim teorisindeki bürokratik, hantal ve dışa kapalı yönetim anlayışı yerini yeniliklere açık, bilim ve teknolojideki yenilikleri takip eden, piyasa tabanlı ve vatandaş odaklı yönetime bırakmaktadır. Kamu yönetimi anlayışındaki değişikliklerin ürünü olan e-devlet modeli, genel bir tanımla; devlet-vatandaş, devlet-sivil toplum ve devlet-özel sektör arasındaki tüm iş ve işlemlerin elektronik ortamda gerçekleştirebilmesine imkan tanıyan uygulamaları ifade etmektedir ve kamu hizmetlerine 7/24 ulaşmayı amaçlamaktadır. e-devlet ile vatandaşlar veya örgütler, devletle olan etkileşimlerinde, günün istedikleri her saatinde kamu kurum ve kuruluşlarının 1

12 internet adreslerinden, kendilerine gereken tüm bilgileri alabilmekte, hazırlıklarını gerçekleştirmekte ve başvurularını çevrim içi yapabilmektedirler. İnternet, devleti birey ve örgütlerin yakınına getirmekte, standartlaşma, saydamlık ve uzmanlaşmada aracısızlık ile büyük katkı sağlamaktadır ve bu katkının her geçen gün artmasında, internet/web sitelerinin, modern kamu yönetiminin temel unsurlarından biri olarak kabul edilmesi düşüncesi yatmaktadır Geleneksel yönetim anlayışına alternatif, yeni bir hizmet sunum aracı olan e- devlet modeli, yeni kamu yönetimi anlayışının önemli bir parçasıdır. Yeni kamu yönetimi yaklaşımının temel değerleri olan etkin/şeffaf/hesap verebilir/demokratik devlet ve aktif/katılımcı yurttaş, e-devlet uygulamalarının nihai hedefidir. Bu bakımdan, e-devlet, sadece yönetim süreçlerinde teknolojik olanakların kullanımı değil özel sektör, sivil toplum ve vatandaşların potansiyellerinin maksimize edilerek değerlendirilmesini de içeren bir felsefe değişimini ifade etmektedir Araştırmanın Amacı Bu çalışmanın temel amacı, e-devlet modelinin yapısını ve kamu yönetiminde hedeflediği değişiklikleri ortaya koymaktır ve çalışmanın konusunu, e-devletin kavramsal temelleri ile bilgi toplumu olma yolundaki Türkiye nin, elektronik dönüşüm sürecinin incelenmesi oluşturmaktadır. Ayrıca, genel hatları ile Kültür ve Turizm Bakanlığı nın ve daha özel olarak da Araştırma ve Eğitim Genel Müdürlüğü nün e-devlet uygulamalarının incelenmesi sonucunda, uygulamaların daha etkin hale getirilmesi yönünde önerilerde bulunulacaktır. 2

13 1.3. Araştırmanın Kapsamı Bu araştırmanın kapsamını, Kültür ve Turizm Bakanlığı e-devlet uygulamaları oluşturmaktadır. Bakanlık çalışmaları hakkında farklı disiplinlerde hazırlanmış Kültür ve Turizm Uzmanlık Tezleri bulunmakla birlikte, e-devlet uygulamalarını konu alan bir çalışma bulunmadığından bu tez, Uzmanlık Tezleri arasında özgün bir yere sahip olacaktır. Çalışmada yeni kamu yönetimi anlayışının bir unsuru olan e-devlet modeli, yönetim bilimi bakış açısı ile teorik düzeyde betimsel araştırma yöntemi ile incelenmiş ve genel hatları ile Kültür ve Turizm Bakanlığı nın e-devlet uygulama örnekleri değerlendirilmiştir Araştırmanın Sınırlılıkları Kültür ve Turizm Bakanlığı bünyesinde, Bakanlık sisteminden kontrol edilen 100, Bakanlık sisteminde yer almakla birlikte dışarıdan güncellenen de 60 web sitesi bulunmaktadır 1. Ancak bu çalışmada, Bakanlığın ana web sayfası sitesi e-uygulamalar alt başlığı ve sitesi üzerinden yürütülen e-devlet uygulamaları incelenmiştir Araştırma Yöntemi ve Veri Toplama Teknikleri Çalışmada tezin amacı ve konusu dikkate alınarak niteliksel araştırma yöntemine başvurulmuştur. Çalışmanın verileri, literatür taraması, betimleme ve belgesel tarama yöntemleri ile toplanmıştır. Bu amaçla konu ile ilgili daha önce yapılmış bilimsel çalışmalar incelenerek önemli noktaları özetlenmiş; mevcut e- devlet uygulamalarının daha önceki olay ve koşullarla ilişkileri dikkate alınarak 1 Kültür ve Turizm Bakanlığı, Strateji Geliştirme Başkanlığı Bilgi İşlem ve Bilgi Yönetimi Dairesi Başkanlığı, Eylül 2010 verileri. 3

14 açıklanmaya çalışılmış ve çalışmanın kuramsal çerçevesini oluşturmak için Ankara daki çeşitli kütüphanelerde (Ankara Üniversitesi, Siyasal Bilgiler Fakültesi, Hacettepe Üniversitesi, Türkiye ve Orta Doğu Amme İdaresi Enstitüsü, Milli Kütüphane) bulunan basılı materyaller ile veri tabanlarından yararlanılmıştır. 4

15 İKİNCİ BÖLÜM E-DEVLET 2.1. e-devletin Kavramsal Temelleri İçinde yaşadığımız yüzyılda bilgi ve iletişim teknolojileri, toplumları ve kültürleri birbirine yakınlaştırarak; dünyadaki tüm ekonomileri, işletmeleri ve bireyleri giderek yaygınlaşan bir ağ yapısı içerisinde birbirleriyle ilişkili hale getirmektedir. Bireyler günlük yaşamlarında ve faaliyetlerinde; iş dünyası, küresel rekabet koşulları içerisinde üretimden pazarlama ve satış sonrası hizmetlere kadar tüm iş süreçlerinde; kamu kurumları da, hızlı ve nitelikli hizmet sunumunda bu teknolojilerin sağladığı olanaklardan giderek daha çok faydalanmakta ve bu durum da bilgi ve iletişim teknolojileri kavramlarını gündeme getirmektedir (DPT, 2006a:1). Kavram olarak bilgi teknolojileri; verilerin kayıt edilmesi, saklanması, belirli bir işlem sürecinden geçirilmek suretiyle yeniden üretilmesi, üretilen bu bilgilerin gerekli alanlara nakledilmesi gibi işlemlerin etkili ve verimli yapılmasına olanak tanıyan teknolojileri tanımlamada kullanılan bir terimdir. İletişim teknolojileri de insanlar arasındaki iletişimin teknolojik gelişmenin getirdiği, başta internet olmak üzere birçok yeni iletişim aracı vasıtasıyla uğradığı dönüşümü anlatmaktadır. Bilgi ve iletişim teknolojileri, günümüz dünyasında, toplumsal ölçekte en küçük birimlerden devlet örgütlenmesine kadar pek çok düzeyde dönüşümlere yol açmaktadır. 5

16 21. yüzyılda küresel ölçekte belirleyici iki önemli unsur olan insan ve bilgi unsurlarından insan, küresel rekabetin odağı, bilgi ise geleceğin anahtarı niteliğindedir. Toplumsal basamakları ve çağları etkin unsura göre adlandırma eğilimi açısından değerlendirildiğinde 21. yüzyıla damgasını vuran bilgi ve iletişim teknolojileri 21. yüzyılın bilgi çağı, bu yüzyıla ait toplumun da bilgi toplumu olarak adlandırılmasına yol açmıştır. Bilgi toplumuna giden yolun başlangıcı bilgi ile "teknoloji"nin bütünleşmesinde aranmalıdır. Bilgisayarın icadı ile bir bakıma daha somut ve paha biçilebilen bir olgu olan bilgi, üretim faktörlerinden birisi haline gelmiştir. Günümüz dünyasında ülkelerin gelişmişlik farkı bile sermaye açığı kavramı yerine bilgi açığı kavramı ile açıklanır olmuştur. Bilginin; ürettiğimiz, yaptığımız, sattığımız ve satın aldığımız şeylerin asıl bileşeni haline gelmesinin bir sonucu olarak, bilgiyi yönetmek geliştirmek, saklamak, satmak, paylaşmak, bireylerin, işletmelerin ve ülkelerin en önemli görevi haline gelmiştir (Ekici, 2007: 6). Teknolojinin bilgi yönetimi sürecinde sağladığı gücün farkında olan devlet kurumları, kurumlarındaki bilgi ve iletişim teknolojilerini bir araya getirmek, onların yeteneklerinden ve imkânlarından yararlanmak, internet gibi başka bilgi kaynaklarına erişmek ve böylece bilgiyi ve kısıtlı zamanı en iyi şekilde değerlendirebilmenin en güvenli, hızlı ve ucuz yollarını araştırma çabası içerisine girmişler ve bu çabalar sonucu bilgi ve iletişim teknolojileri, kamu yönetimindeki yeniden yapılanma ve modernleşme çabalarını besleyerek elektronik dönüşüm noktasında devletin dijitalleşme/e-devlet olma sürecinde en önemli araç haline gelmiştir (Şahin, 2008:37-38). Yükselen bilgi toplumu devlet ve toplum arasındaki işbölümünün hiyerarşik niteliğini de değiştirmiştir. Artık, tüm siyasal ve toplumsal süreç, devlet, yerel 6

17 yönetimler, özel sektör, sivil toplum kuruluşları, meslek örgütleri ve üniversiteler gibi aktörler arasındaki beraberce yönlendirme ve düzenleme temelinde yapılandırılmaktadır. Dolayısıyla e-devlet örgütsel değişme için bir katalizör rolü oynamaktadır. Bugün gelinen noktada, e-devlet uygulamaları, değişen ve dönüşen toplumun yönetsel taleplerine bir çözüm olarak, kamu yönetiminde tüm aktörler tarafından tartışılır hale gelmiştir. e-devletin sunduğu model kamu yönetiminde yönetme ve yönetilme olgularının arasında bulunan doğal engellerin bilgi ve bilişim teknolojilerinin aktif olarak kullanılmasıyla azaltılması şeklindedir (Kösecik ve Karkın, 2004:98). Ancak e-devleti sadece kamu yönetiminde teknolojik olanakların kullanımı olarak görmemek gerekir. Çünkü bu uygulamalar aynı zamanda insan kaynaklarının, iş süreçlerinin ve vatandaşların potansiyellerinin maksimize edilerek değerlendirilmesini de içeren bir felsefe değişimini ifade etmektedir (Balcı, 2008:319). Bu değişim Kamu yönetimi artan ihtiyaçlara nasıl daha hızlı ve daha az maliyetle cevap verebilir? sorusu ile şekillenmiştir (İnce, 2001:13). 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren kamu yönetimleri dünya ölçeğinde bu sorunun cevabını aramaktadırlar li yıllarda tüm dünyada yaşanan ekonomik, sosyal ve siyasal gelişmeler kamu sektörünü en çok tartışılan konular arasında ön sıralara taşımıştır. Bu yıllarda kamu sektörüne çeşitli yönlerden eleştiriler yapılmaya başlanarak devletin, katı, hantal ve bürokratik yapısı sorgulanmıştır. Bilginin ve teknolojinin ateşlediği değişim ortamı, kamu yönetiminde çabuk hareket etme, yönetime dinamik ve daha esnek bir yapı kazandırma, değişen ve gelişen koşulların ortaya çıkardığı toplumsal taleplerin karşılanması amacına yönelik bir yapı oluşturma gibi süreçleri gündeme getirmiştir (Özer, 2006:3). İşte bu ortamda, geleneksel Weberyen Bürokratik Yönetim Modeli 2 nin yetersizliklerine bir tepki olarak Yeni Kamu Yönetimi (new public 2 Büyük organizasyonlarda ideal yönetim ilkeleri üzerine çalışmalar yapan Alman sosyolog Max Weber ( ) in Bürokratik Yönetim Teorisi nin başlıca ilkeleri: - Katı emir ve komuta zinciri içerisinde hiyerarşik bir organizasyon yapısı oluşturulması, - Merkeziyetçi işbölümü - Organizasyonlarda örgüt merkezli, biçimsel kuralların hâkimiyeti, - Yöneticilerin seçimle değil atama yoluyla işbaşına getirilmesidir. 7

18 management) anlayışı doğmuştur (Al, 2003:51). Bilgiç e göre yeni anlayış, basit bir reform ya da işletme tarzındaki değişiklik değil, devletin toplumdaki rolünde ve devlet-vatandaş ilişkisinde önemli bir anlayış değişikliğini ifade etmektedir (Bilgiç, 2008:28). Yeni anlayış doğrultusundaki politikalar, ilk olarak İngiltere de Margaret Thatcher döneminde ortaya çıkarken benzerlerine aynı dönem Amerikası nda Ronald Reagen döneminde, Türkiye de de Turgut Özal döneminde rastlanmaktadır. Tutum yeni yönetim anlayışı doğrultusunda devlet örgütlenmesinde yaşanan gelişmeleri aşağıdaki gibi ifade etmektedir: - Ulusal kamu yönetimlerinin büyüklüğünde, kapsamında, kullandığı kaynaklarda ve etkileme araçlarında bir daralma, -Kamu görevlilerinin geleneksel statülerindeki aşınma dolayısıyla kamu görevlerinde çok sağlam olan istihdam garantisi olan sistemden sözleşmeli yapıya yönelme, -Kamu yönetiminde işletme yöneticiliği anlayışının ön plana çıkması, -Kamu yönetimini demokratikleştirme ve yönetişim modeli; bu bağlamda vatandaşın bilgi edinme hakkının geliştirilmesi, açık yönetim ve katılımcı mekanizmaların oluşturulması (Tutum, 1995: ) li yıllarda, dünya ölçeğinde devletlerin, artan ihtiyaçları karşılamakta güçlük çekmesi devletlerin rolünün sorgulanmasına yol açmış; alternatif hizmet sunum mekanizmaları gündeme gelmiştir. Özelleştirme uygulamalarının artması, vatandaş istek ve beklentilerinin karar alma süreçlerine yansıması, bilgi ve iletişim hizmetlerinden yararlanma, e-devlet uygulamalarına geçilmesi, kamu maliyesinin daha iyi yönetilmesi, etik ilkelerin kamuda yaygınlaştırılması, toplam kalite anlayışı, performans yönetimi gibi çağdaş yönetim ilkeleri kamuda uygulanır olmuştur (Coşkun, 2008:55). Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin çoğununda devletin rolü ve büyüklüğü ile kullandığı yöntemlerin büyüteç altına alınarak sorgulanmaya başlanması dar 8

19 anlamda kamu hizmetlerinde, geniş anlamda ise devlet, toplum ve ekonomi ilişkilerinde kullanılan yöntemlerin tartışmaya açılmasına neden olmuştur. Yeni paradigma, bürokrasinin doğrudan hizmet sağlama aracı olması gibi temel ve vazgeçilmez özelliklerini sarsmıştır ve geleneksel yönetim anlayışının alternatif hizmet sunum aracı, e-devlet modeli olmuştur (Bilgiç, 2008:28). e-devlet, merkeziyetçi olmayan yatay bir koordinasyon yapısı içinde bilişim ve iletişim teknolojilerinin etkin kullanımı sayesinde kamu yönetiminin tüm birimlerini birbirine, vatandaşları da bu ağ yapısına bağlamaktadır. Uçkan ve Şahin in e-devlet ile geleneksel devletin zihinsel ve yapısal dönüşümüne ilişkin önerdiği model Tablo I de ifade edilmektedir: Tablo I: Geleneksel Devlet/e-Devlette Vatandaş-Kamu Yönetimi İlişkisi - Geleneksel Devlet - - e-devlet - Pasif Yurttaş Aktif-Müşteri-Yurttaş Kağıt Temelli İletişim Dikey/Hiyerarşik Yapılanma Yönetimin Veri Yüklemesi Eleman Yanıtı Eleman Yardımı Eleman Temelli Denetim Mekanizması Nakit Akışı/Çek Tek Tip Hizmet Bölümlenmiş/Kesintili Hizmet Yüksek İşlem Maliyetleri Elektronik İletişim Yatay/Koordineli Ağ Yapılanması Yurttaşın Veri Yüklemesi Otomatik Sesli Posta, Çağrı Merkezi vb. Kendi Kendine Yardım/Uzman Yardımı Otomatik Veri Güncellemesiyle Denetim Elektronik Fon Transferi (EFT) Kişiselleştirilmiş/Farklılaştırıl mış Hizmet Bütünsel/Sürekli/Farklılaştırıl mış Hizmet Düşük işlem Maliyetleri 9

20 Verimsiz Büyüme Tek Yönlü İletişim Uyruk İlişkisi Kapalı Devlet Verimlilik Yönetimi Etkileşim Katılım İlişkisi Açık Devlet Kaynak: Uçkan, 2003:47. Tablo II de Bürokratik Yapı ile e-devlet Modeli karşılaştırılmaktadır. Tablo II: Bürokratik Yapı ile e-devlet Modelinin Karşılaştırılması Bürokratik Yapı e-devlet Modeli Oryantasyon Üretimde verimlilik Tüketici memnuniyeti ve kontrolü, esneklik Örgütsel Süreçler İşlevsel rasyonalite, Yatay hiyerarşi, bilgilerin kontrol, dikey hiyerarşi paylaşımı Yönetim İlkeleri Emir ve kurallarla yönetim Esnek yönetim, merkezi koordinasyon eşliğinde bölüm içi takım çalışması Liderlik Tarzı Emir ve kontrol Kolaylaştırma ve koordinasyon, yenilikçi girişim İçsel İletişim Yukarıdan aşağıya doğru, Merkezi koordinasyonla hiyerarşik çok yönlü ağ, direk iletişim Dışsal İletişim Merkezileşmiş, resmi ve sınırlı kanallar Resmi ve resmi olmayan, direk ve hızlı geri bildirim, çok kanallılık Hizmet Sunum Şekli Belgelere dayalı tarz, Elektronik değişim, yüz Hizmet Sunum İlkeleri Kaynak: Şahin, 2008:55. kişiler arası etkileşim Standartlaştırma, tarafsızlık, eşitlik yüze olmayan etkileşim Vatandaşı özgünleştirme, kişiselleştirme e-devlet, devlet-vatandaş, devlet-özel sektör ve devlet-sivil toplum kuruluşları başta olmak üzere, diğer kurum ve kuruluşlarla olan ilişkilerde daha az sorun yaşanmasını hedeflemektedir, çünkü e-dönüşüm yeniliğe, örgütsel öğrenmeye 10

21 ve girişimciliğe vurgu yaparak devletin sürekli olarak kendisini yenilemesini öngörmektedir. Geleneksel bürokratik yönetim modeli, yukarıdan aşağıya doğru yönetimi ve hiyerarşik iletişimi ön plana çıkarırken; e-devlet, takım çalışması, çok yönlü ağlar, direk iletişim ve hızla geri bildirim üzerinde durmaktadır. Bu sistemde sürükleyici güç, toplumdan çevrimiçi hizmetlere, demokratik paylaşıma, hesap verebilirliğe, şeffaflığa ayrıca hizmetteki hız ve kaliteye karşı gelen taleptir (Şahin, 2008:46-47) e-devlet Tanımları Akıllı devlet, dijital devlet olarak da isimlendirilen e-devlet kavramı, bilgi teknolojilerinin en yaygın örneği olan internetin, birçok alanda kullanılabileceği teziyle birlikte literatürde kullanılmaya başlanılmıştır ve henüz açık, net, herkes tarafından kabul edilen bir tanım ortaya konulmadığından ilgili çalışmalarda farklı tanımlar ile karşılaşılmaktadır. e-devlet kavramına ilişkin bazı tanımlar, aşağıda belirtildiği üzere, oldukça basittir ve sadece teknik anlamda ifadeleri içermektedir: e-devlet, vatandaşların ya da iş dünyasının devlet kurumlarıyla olan ilişki ve işlemlerinin elektronik ortamda gerçekleştirilmesidir e-devlet, elektronik bilgi ve iletişim teknolojileri vasıtasıyla kamu hizmetlerinin daha hızlı, etkin, şeffaf bir biçimde vatandaşlara, özel sektör kuruluşlarına ve diğer kamu kurumlarına düşük maliyetle sunulmasıdır (Şahin, 2008:45). e-devlet, kamu kuruluşları, özel sektör ve vatandaşlardan oluşan üç unsurun aynı ortamda elektronik olarak iletişim kurabildiği ve işlemlerini sürdürebildiği, daha çok web tabanlı uygulamalardan oluşan teknolojik yönetim biçimidir (Arifoğlu, 2004:236). 11

22 Bazı kaynaklarda, e-devlet karşılıklılık vurgusu ve öngörüleri ile beraber daha geniş kapsamlı tanımlanmaktadır: e-devlet, devlet yönetiminde bilişim teknolojilerinin stratejik kullanımı sayesinde, bilgi toplumunun ihtiyaçlarına cevap verebilecek, vatandaşı ve kurumları ile elektronik ortamda iletişimde bulunarak verimliliği, şeffaflığı ve kalkınmayı sağlayacak bir yeniden yapılanma modelidir (Kuran, 2005:11). e-devlet, devletin vatandaşlara karşı getirmekle yükümlü olduğu görev ve hizmetler ile vatandaşların devlete karşı olan görev ve hizmetlerinin karşılıklı olarak elektronik iletişim ve işlem ortamlarında kesintisiz ve güvenli olarak yürütülmesidir (Saruhan, 2003:130). Bazı tanımlarda ise e-devletin, kamu yönetiminde yönetsel bir dönüşüme işaret ettiği, yeni bir yönetim paradigması olduğu, hatta toplumsal ilişkilere ve dinamiklere yeni anlamlar kazandıran bir yönetim biçimi olduğu yönünde görüşler vardır: e-devlet kamu yönetsel birimlerinin enformasyon teknolojilerini kullanarak vatandaşlar, firmalar ve diğer devlet birimleri arasındaki ilişkileri dönüştürmesidir. Bu teknolojiler sayesinde, kamu hizmetlerinin vatandaşa daha iyi sunulması, vatandaşın bilgiye erişimi ile güçlendirilmesi ve daha etkin bir kamu yönetiminin sağlanması hedeflenmektedir (Kösecik ve Karkın, 2004:98). Model olarak, e-devlet, yurttaşların, müşteri, kamu yönetimi faaliyetlerinin de hizmet, olarak görüldüğü, kalite-fiyat performansı ölçütlerinin uygulandığı, en az maliyet ve emekle en kaliteli hizmetin üretilmesini hedefleyen verimlilik yönetim sistemidir (Çelik, 2005:42). e-devlet kavramının çok yönlü oluşu zaman zaman kavram kargaşasına da yol açabildiğinden e-devletin ne olduğu kadar ne olmadığını da tanımlamak önemlidir. Örneğin günümüzde henüz evrilmekte ve içeriğini aramakta olan e-devlet ile e-ticaret, e-demokrasi gibi kavramlar arasında farklılık bulunmaktadır. e-ticaret 12

23 daha çok özel sektör kuruluşlarının kendi aralarındaki ve müşterileriyle aralarındaki ticari faaliyetleri kapsarken; kamu kurumlarının özel sektör kuruluşlarıyla aralarındaki ticari faaliyetler hem e-devletin hem de e-ticaretin kapsama alanına girmektedir. Aynı şekilde, e-demokrasi, bilgi ve iletişim teknolojilerinin politik alana yansımalarını, e-devlet ise yönetim alanına yansımalarını değerlendirmekle beraber aradaki ayırım her zaman çok net olmamaktadır (Yıldız, 2003:307). Çok çeşitli anlamları ile birlikte geleceğin devleti olarak da tanımlanan e- devlet; temel olarak kamunun hizmet verdiği alanlarda bilgi ve iletişim teknolojilerinin kullanılması yoluyla daha şeffaf, vatandaşa daha yakın, daha ucuz ve daha iyi çalışan bir idari yapı olarak tanımlanabilir (İnce, 2001:21). Bu yapıyı kendine has, çok özel bir sistem kılan en temel özellik, sistemin vatandaşa yararlanmak istediği hizmetten yalnızca devlet kurumlarının açık olduğu gün ve saatlerde değil, kendine uygun bulduğu bir gün ve zamanda yararlanabilme olanağını sunuyor olmasıdır. Vatandaşın istediği zamanda istediği kamu hizmetinden faydalanabildiği e- devlet tanımından hareketle elektronik kamu hizmetlerini de, devletin vatandaşa ve iş dünyasına verdiği hizmetler ile kendi kurumları arasındaki iletişimin elektronik ortamda yürütülmesi olarak tanımlamak mümkündür (Saruhan, 2003:133). Tablo III de elektronik kamu hizmetleri kullanım alanları özetlenmektedir. 13

24 Tablo III: Elektronik Kamu Hizmetleri Kullanım Alanları Bilgi Verme Hizmetleri Günlük Yaşam İş hayatı, konut, eğitim, sağlık, kültür, ulaşım, çevre vs hakkında bilgiler Uzaktan Yönetim Kamu hizmetleri rehberi, idari süreçler için kılavuz, kamu kayıtları veri tabanları Politik Katılım Yasal düzenlemeler, meclis kayıtları, siyasi programlar, görüş belgeleri, karar alma sürecinde hazırlanan belgeler Kaynak: İnce, 2001:9-10. İletişim Hizmetleri Günlük yaşama ilişkin konularda danışmanlık, iş ya da konut ilanları, e- posta iletişimi Kamu görevlileri ile e-posta iletişimi Siyasi konularla ilgili tartışmalar, politikacılarla e- posta iletişimi Online İşlem Hizmetleri Bilet rezervasyonu, çeşitli programlara kayıtlar Formların elektronik ortamda doldurulması Referandum, seçimler, anketler 2.3. Yönetişim Modeli Olarak e-devlet Devletin rol ve fonksiyonları ile kamu yönetiminin işleyişinde yaşanan değişmeler, yeni süreçte, devletin egemen-tek belirleyici güç olma özelliğini kaybetmesine, bir dizi yeni aktör ve kurumun kamu politikalarının karar alma ve uygulama süreçlerinde aktif rol almasına yol açmıştır. Yeni anlayışa göre, toplumu kontrol eden ve düzenleyen geleneksel yönetim-iktidar modelinin modası geçmiştir. Ulusal hükümetleri, uluslar arası çevre, sivil toplum kuruşları, medya ve vatandaşlar farklı düzeylerde etkilemektedir. Kamu politikaları artık işbirliği içerisinde belirlenir 14

25 olmuştur ve yönetim anlayışındaki bu değişimleri açıklayan kavramsal çerçeve, genelde yönetişim (governance) yaklaşımı içinde ele alınmaktadır. Yönetişim konusundaki tanımlar eklektik ve görece dağınık olmakla birlikte, kavram, genel olarak, bir toplumsal-politik sistemdeki ilgili bütün aktörlerin ortak çabaları ile elde edilen sonuçların oluşturduğu yapı ya da düzen olarak tanımlanabilir (Özer, 2006:60). Yönetişim bu şekliyle yönetmekten kaynaklanan ancak, aynı zamanda onun ötesinde, bir dizi aktörün ve kurumun varlığına işaret etmektedir. Yönetişim terim olarak ilk kez Kuzey Avrupa da, ardından da bütün dünyada kullanılmaya başlanılmıştır. Terimin kökeni 16. yüzyıla kadar götürülebilmektedir. Özellikle 17. yüzyılda Fransa da hükümeti sivil toplumla uzlaştırmaya ya da kombine etmeye çalışan bir yaklaşımdan esinlendiği belirtilmektedir (Yüksel, 2000:147). Yönetişim teriminin olgunlaşması İngiltere de olmuştur. Ülkede yönetişim ilk olarak, İngiliz modelinde klâsik Westminister modeline meydan okuma şeklinde doğmuştur. Bu modelde, parlamento üstünlüğü, güçlü kabine hükümeti sistemi ve seçimler aracılığıyla sağlanan sorumluluk sistemi söz konusudur. Hakim unsur bakanlık sorumluluğu çerçevesinde üniter devletin yönetilmesidir. Yönetişim bu klâsik yapılanmaya karşı çıkmakta ve mevcut sorunları söz konusu yapının olumsuzluklarına bağlamaktadır. Günümüzde ise terimin, 1980 li yıllarda Latin Amerika da belirginleşen demokratikleşme dalgasıyla ve bu dalganın 1990 lardan itibaren Afrika da yayılmasıyla, dünya genelinde kullanımının arttığı görülmektedir. Bu dönemde neoliberal kuramcılar, daha inşacı ve politik bir yaklaşım benimseyerek yönetişim modeli ve kavramı üzerinde odaklaşmaya başlamışlardır (Yüksel, 2000:153). Dünya Bankası da Afrika ülkeleri için kullandığı yönetişim kavramı ile Afrika ülkelerinin kalkınmasını ve yönetimini, devleti ya da kamu yönetimini aşan 15

26 bir fenomen olarak görmüştür (Şaylan, 2000:20). Yönetişim anlayışının dünya genelinde yayılışını hızlandıran nedenler aşağıdaki şekilde sayılabilir: - Tüm dünyada; politikanın giderek karmaşıklaşması ve bağımlılıkların artmasından dolayı geniş bilgi ve perspektife duyulan ihtiyaç, - Bilgi toplumunun artan ihtiyaçlarını karşılamak ve daha iyi bir bilgi yönetimi sağlamak, - Vatandaşı politika oluşturma sürecine dahil ederek görüşlerinin dikkate alınması yönündeki beklentilerini karşılamak, - Daha fazla şeffaflık ve hesap verebilirlik yönündeki talepleri karşılayarak devlete güveni sağlamak. Esas olarak, geleneksel devlet yaklaşımına karşılık olarak e-devlet yaklaşımının hayata geçirilmeye çalışılmasının ve e-devlet uygulamasına geçiş hazırlıklarının temelinde, "karşılıklı yönetmek" olarak ifade edilebilen yönetişim (governance) yaklaşımı bulunmaktadır. "Yöneten" ve "talep eden" geleneksel devlet, e-devlet yaklaşımı ile "karşılıklı yönetilen ya da vatandaşların da kamu hizmetlerini yönlendirebildiği" ve "taleplere en iyi şekilde cevap veren" bir yapıya dönüşmektedir (İnce, 2001:69-70). İnternet ve bilgi teknolojilerinin yönetim süreçlerinde kullanılması ve e- devlet uygulamalarına geçiş, yönetişim modelinin önerdiği, kamunun zihniyet dönüşümünü sağlayacak önemli araçlardır. "e-yönetişim olarak adlandırılan ve kriterleri, açıklık, katılım, hesap verebilirlik, etkinlik ve tutarlılık olarak belirlenen bu yaklaşım aslında bilişim teknolojilerinin oluşturduğu, e-devletin, yönetim, hukuk ve e-demokrasi boyutlarında meydana getirdiği değişimlerin bir bileşimidir. Çünkü e- devletle birlikte yönetimde saydamlığın artması sağlanırken bunun sonucu olarak da bir taraftan yönetişimin etkin, verimli, tutumlu ve hesap verme yükümlülüğü 16

27 kurumsallaşmış, dürüst bir yönetimin oluşması kolaylaşmış, diğer taraftan da yurttaşların yönetime katkı düzeyi yükselmiş olmaktadır (Aktel, 2003:112). Devletin hacmini yeniden belirlemek, devletin vatandaşlarına sunduğu kamu hizmetlerine çok aktörlü ve çözüm yönelimli uygulamalarla katılımcı bir eksende yaklaşmak amacını güden kamu yönetiminin etkinliğini arttırmaya yönelik yeni yönetim yaklaşımlarından birisi olan yönetişim in e-boyutu, özellikle gelişmekte olan ülkelerdeki merkeziyetçi, otoriter, hiyerarşik ve kırtasiyeci bürokratik yapının ortaya çıkardığı sıkıntılara karşı bir çözüm olarak görülmektedir. Bilgi toplumu kavramı üzerine inşa edilen, bilişim ve bilgi teknikleriyle güçlendirilerek elektronik uygulamalarla hız ve kapasitesi artırılan e-devlet yaklaşımı, e-yönetişim uygulamalarıyla sosyo-kültürel dinamikler tarafından içselleştirilmektedir. Böylece kendi içinde katılımcılık, saydamlık ve hesap verebilirliği sağlayan bir kamu yönetimi yaratılmak istenmektedir (Demirel, 2010:90-91) e-devletin Amaç ve Öngörüleri e-devletten beklenen faydalar, e-devlet uygulamalarının amaçları, gelişimi ve hızı ülkelerin politik sistemlerine, ekonomik durumlarına, bilgi ve iletişim teknolojilerindeki gelişmişliklerine, yönetim ve liderlik tarzlarına, vatandaş, özel sektör ve kamu sektöründen oluşan işlem sahiplerine göre değişmektedir. Örneğin, bir Afrika ülkesinde başlatılan e-devlet girişiminin temel amacı yolsuzluğu önlemek iken Batılı bir ülkede en önemli amaç devletler/eyaletler arası rekabetin güçlendirilmesi olabilmektedir (Ateş, 2003:489). Ancak, yine de tüm ülkeler için geçerli e-devlet uygulamaları ile amaçlananlar ana hatları ile aşağıdaki şekilde sıralanabilir (Ateş, 2003:488, Balcı, 2008:321, Kösecik ve Karkın, 2004: 99, Kuran, 2005: 16-17, Şahin, 2008: 60-61, Yıldız, 2003: ): 17

28 Kamuda hesap verebilirliğin ve şeffaflığın sağlanması, Kamu kurumlarının güvenilirliğinin artırılması, Bilgiye ulaşma ve kullanım kolaylığı sağlanması, Kamu kurumları arasında bilgi bütünlüğü sağlanarak bilginin kötüye kullanımının önüne geçilmesi, Kamu hizmetlerinin sunumunda kopukluk ve dağınıklığın önüne geçilmesi, Kamu hizmetlerinin daha düşük maliyetle ve daha nitelikli sunulması, Kamu hizmetlerinin üretimi ve yönetimi sürecinde vatandaşların istek ve eğilimlerinin değerlendirilerek her düzeyde katılımcı yurttaşlığın önünün açılması, 7/24 kamu hizmeti sunulması, Zamandan, kâğıttan, enerjiden tasarruf sağlanması, İnsan kaynakları maliyetinin azaltılması, Kamu gelirlerinin artırılması ve ekonomik gelişmenin sağlanması, Bürokratik süreçlerin basitleştirilmesi ve otoriter eğilimlerin azaltılması, Esnek yönetim anlayışının benimsenmesi. e-devlet uygulamalarının amaçları incelendiğinde kamusal alanda şeffaflık, kamu hizmetlerinde verimlilik, kamu hizmetlerinde bütünlük, kamu hizmetlerine erişebilirlik ve kamu hizmetlerine katılımcılık başlıkları öne çıkmaktadır. 18

29 Kamusal Alanda Şeffaflık e-devlet uygulamalarının temel amaçlarından biri olan şeffaflık, yapılan işlerle ve hizmetlerle ilgili olarak gizlilik sınırlamalarının mümkün olan en alt düzeye indirilmesi, bilgi edinme hak ve özgürlüğünün önünün açılmasıdır (Kösecik ve Karkın, 2004: 99). Klasik kamu yönetiminde işlerin önceden belirlenmiş süreçlere, yöntemlere ve kurallara göre sevk ve idaresi söz konusudur (Özer, 2006:5). Katı bürokratik yapı içinde, yönetilenlere bilgi verilmemesi ve karar alma süreçlerinde vatandaşların istek ve eğilimlerinin dikkate alınmaması, zaman içerisinde kamuda statükoculuğa yol açmakta; statükoculuğun doğal sonucu da gizlilik ve dışa kapalılık olmaktadır. Yeni kamu yönetimi anlayışının bir unsuru olarak e-devletin temel söylemi ise kayıtlı devlet, şeffaf yönetim ve açık toplum idealidir. Bu söylemde şeffaflık, hukuk devletlerine özgü gizliliğin yasal tanımının dışına çıkılmaması, tüm kamu kurum ve kuruluşlarının saklamak ve işlemek durumunda oldukları bilgileri, yalnızca kendilerine özgü gizli bilgi, kuruluşa özel bilgi olduğu düşüncesinden vazgeçmeleri demektir (Ateş, 2003:494). Bilgi güvenliğinin ve doğru bilgiye ulaşılırlığın e-devlet uygulamaları ile sağlanması, kamu hizmetlerinin karar alma mekanizmalarından sunulmalarına kadar geçen sürecin her aşamasının denetiminin kolaylaşması ve böylece kamuda hesap verebilir ve şeffaf bir yönetim anlayışının egemen olmasıdır Kamu Hizmetlerinde Verimlilik Verimlilik kavramı, temel işletmecilik kavramlarından biridir ve teknik olarak anlamı çıktıların girdilere oranıdır. İşletme teorisinde verimlilik kavramı kâr kavramı ile bağlantılıdır, çünkü kâr, işletmelerde elde edilen gelir ile maliyetler arasındaki pozitif farkı ifade eder (Müftüoğlu, 2003:224). Ancak, kamu yönetiminde, 19

30 kârlılık diye bir hedef bulunmamaktadır, kârlılık yerine verimli hizmet ifadesi kullanılabilir ve kamu hizmetlerinde verimlilik ile ifade edilen, kamu hizmetlerinin daha düşük maliyetle daha nitelikli olarak sunulmasıdır. Yönetim, e-devlet uygulamaları sonucunda vatandaşa her türlü bilgiyi bilgi teknolojilerinin uygulamadaki en yaygın yolu olan internet ile ulaştırabilmektedir (Kösecik ve Karkın, 2004: 100). Kırtasiyeciliğin ve personel gereksiniminin büyük ölçüde azalması, çıktı alma, fotokopi, posta maliyetlerinin ve arşivciliğin büyük ölçüde ortadan kalkması gibi tasarruf kalemleri, genel maliyetlerin azalmasında önemli katkılara sahiptir. Sağlık, eğitim, altyapı gibi temel hizmetlere yönelik verimlilik artışı ulusal bilgi uçurumunu azaltırken kalkınmaya da katkı sağlamaktadır (Kuran, 2005:22) Kamu Hizmetlerinde Bütünlük e-devlet uygulamalarının bir diğer amacı da kamusal hizmetlerin yürütülmesinde bütünlüğün sağlanmasıdır. Kamu hizmetlerinde e-devlet bağlamında bütünlük irdelenirken iki ayaklı bir yapıdan söz etmek gerekir. Birinci ayak, kamunun örgütsel işleyiş açısından enformasyon ve iletişim teknolojileri yoluyla etkinlik ve etkenliğe ulaşmak için bilgileri bütün birimlerin yer aldığı bir portalda toplaması, depolaması ve organize halde tutmasıdır (Balcı, 2008:320). İkinci ayak ise hizmetten faydalananların hizmetlerle ilgili olarak tartışabilecekleri, görüş beyan edebilecekleri forumlar oluşturmaları ve böylece etkileşimli bir yapının hem kullanıcılar hem de sunucular açısından oluşmasıdır (Kösecik ve Karkın, 2004: 101). 20

31 Kamu Hizmetlerine Erişebilirlik Bilgi teknolojileri ve internette sağlanan gelişmeler, yaşamın her alanında olduğu gibi, kamu hizmetlerinin daha iyi sunumu konusunda da yeni olanaklar getirmektedir. e-devlete geçiş sürecinde, kamu internet sitelerinin geliştirilmesi ve etkileşimli çalışması, kamu hizmetlerinin hızlı, kolay kullanılabilir olması ve güvenli bir şekilde elektronik ortama aktarılması; arka planda kurumların iş süreçlerini bu yapıya uygun hale getirmeleri, kamu hizmetlerine erişebilirliği kolaylaştırmaktadır. Kamu hizmetlerine e-devlet uygulamaları aracılığı ile erişilebilirlik geniş anlamda; kamu kurum sitelerine ulaşmak isteyen tüm kullanıcıların ulaşması demektir. Engelli ve farklı program kullanan kişilerin algılayabileceği, anlayabileceği, gezinebileceği ve etkili bir şekilde kullanabileceği ve bunun yanı sıra içerik yaratıp, katkıda bulunabileceği internet sitelerinin oluşturulması e-devlet uygulamalarının başarısını artıracaktır (Sayıştay, 2006b:13-19). Bütün kamu kurumlarının tek bir ana sayfadan ulaşılabilen hükümet portalları olarak tasarlandığı e- devlet uygulamalarına, ABD nin Singapur un ve Türkiye nin e-devlet kapısı olan siteleri örnek verilebilir (Altınok, 2005:135) Kamu Hizmetlerine Katılımcılık e-devlet, internet ağı üzerinde devlet ve vatandaş arasında interaktif iletişime açık yeni bir organizasyon yapısını amaçlamaktadır. Geleneksel devlet anlayışındaki aktif karşılıklı iletişim, e-devlet modelinde fiziksel uzaklığı bir tık a indirmektedir. Kamu yönetimi ile yönetilenler arasındaki bu iletişim ağının fonksiyonel kılınması daha aktif ve katılımcı bir yurttaş profilini doğurmaktadır. Vatandaşların kamu 21

32 hizmetlerinden daha hızlı ve zahmetsiz yararlanmasını sağlayan e-devlet, katılımcıaktif bir kamu-yurttaş ilişkisinin önünü açmaktadır (Ateş, 2003:490). Kamu yönetimi teorisi açısından bakıldığında, elektronik kamu hizmetlerinin yaygınlaşması, kamuda modern yönetim anlayışının benimsenmesine yol açar niteliktedir. Geleneksel sistemde, vatandaş hizmeti beklerken e-devlet uygulamalarında hizmetler vatandaşı beklemektedir ve bunun temelinde kamu yönetiminde paradigma değişimi olarak da adlandırılan yeni kamu yönetimi yaklaşımının önermelerinden biri olan, vatandaşların müşteri olarak görülmesi eğilimi yer almaktadır. Dolayısıyla, sunulacak hizmeti vatandaşın talepleri doğrultusunda şekillendirilmekte ve kamu projeleri bunlara cevap verecek tarzda hazırlanmaktadır. e-devlet uygulamaları sonucunda ortaya çıkacak olan en önemli sonuç, kamusal hizmetlerin günün her saatinde veya yılın her anında, istenilen yer ve zamanda erişilebilecek bir yakınlıkta bulunmasıdır ki bu durum; tam anlamıyla gerçekleştiğinde, siyasal ve yönetsel sistemle ilgili olarak ortaya çıkan meşruiyet sorunu da çözülecektir. Çünkü demokrasinin en temel ilkesi olan katılımcılık araçsız olarak gerçekleşecektir (Kösecik ve Karkın, 2004: 102). Balcı ya göre; gelişen teknoloji ile doğrudan demokrasinin yeni bir türü ortaya çıkmakta ve bu sayede bürokratik işlemlerde ve siyasette yolsuzluğa bulaşmış politikacılar ile özel çıkarların ağırlığı azaltılarak, vatandaşların isteklerinin rahatça ifade edilmesinin yolu açılmaktadır (Balcı, 2008:317). Siyasal alanda temsili demokrasinin bunalımı olarak ortaya çıkan katılma krizi ile yönetsel alanda ortaya çıkan bürokratik modelin açmazı olarak gündeme gelen katılma sorunları kendi aralarında ilişkilendirilebilir. Bu anlamda, vatandaşların siyasal katılımdan dışlanmalarıyla, kamu hizmetinden faydalananların, bu hizmetlerin karar alınma ve uygulanma mekanizmalarına katılımından dışlanmaları arasında paralellik olduğu düşünülebilir. 22

33 2.5. e-devlet ile İlgili Sorunlar ve Eleştirel Yaklaşımlar e-devlet uygulamalarına yalnızca hükümetlerin web sayfaları olarak değil, politik, sosyal, ekonomik ve teknolojik tüm unsurların yer aldığı, kamu yönetiminin yönetişim bağlamında dönüşümünü sağlayan bir süreç olarak bakıldığında; e- devletle ilgili sorun alanlarının varlığı da tanımlanmış olmaktadır. e- Devlet, geleneksel yönetim anlayışında köklü yapısal dönüşümleri vaat etmektedir, fakat bu dönüşümlerin nasıl?, ne kadar zamanda? ve ne kadar maliyetle yapılacağı? gibi sorular henüz cevaplanmış değildir. e-devlete eleştirel yaklaşan bazı yazarlar, taşıdığı tüm pozitif yönlere rağmen e-devlet uygulamalarının bazı problemlere eşlik ettiğini vurgulamaktadırlar. Tartışmalar, özellikle gelişmekte olan ülkeler söz konusu olduğunda artmaktadır. e- Devlet uygulamalarının hayata geçirilmesi için büyük bir ekonomik güç, zaman ve personel eğitimi gerekmesi, bunun ise gelişmekte olan ülkelerin zaten kıt olan kaynaklarının önceliklerinin yeniden belirlenmesi anlamına geldiği önermelerden biridir. Diğer bir önerme de e-devletin başarısının ve işlerliğinin pek çok faktöre birden bağlı olmasıdır. Başta politik istikrar olmak üzere, devlete duyulan güven, toplumun sosyo-ekonomik yapısı, devletin merkeziyetçi veya yerinden yönetime ağırlık vermesi gibi değişkenler e-devletin başarı ya da başarısızlığında rol oynamaktadır (Balcı, 2008:330). Gelişmekte olan ülkelerde başarıyı etkileyen faktörlere; bürokratik direnç, personelin eğitim ve uyum sorunu, sosyo-ekonomik direnç, hizmetlerin fiyatlandırılması ve finansal yük getirmesi, telekomünikasyon altyapısındaki eksiklikler v.b. aşılması gereken engellerin de eklenmesi, e-devlet ile ilgili tartışmaların artmasına neden olmaktadır. e-devletin kuramsal temellerine yönelik diğer bir eleştiri de e- devlet uygulamaları ile hedeflenenlerin gerçekçilikten uzak olduğu yönündedir. Ateş e göre, e-devlet projelerinde öngörülen kapsamlı program ve amaçlar, ilk anda 23

34 görülenin aksine devlette radikal bir dönüşümün safhası değil, yalnızca modern devletin bir restorasyon çalışmasıdır. Bürokratlar, teknisyenler ve vatandaşlar bu çalışmalardan olağanüstü sonuçlar bekleyecek kadar ümitli olsalar da e-devlet çabalarında yeteri kadar ilerleme sağlanamamaktadır. Retorik ile realite birbirine uymamaktadır (Ateş, 2003: ). e-devlet modeline ilişkin sorunlardan bir kısmı kamu yönetim kademelerinden, bir kısmı kullanıcılardan, bir kısmı her ikisinden birden ve bir kısmı da teknik ve yasal altyapının kurulması ve sürdürülmesindeki zorluklardan kaynaklanmaktadır (İnce, 2001:30). Sorunlar farklı kaynaklarda çeşitli şekillerde tanımlanmış olsalar da temel olarak; iktisadi, teknik, yasal, yönetsel ve toplumsal alanlar ile etik alanında yoğunlaşmaktadır İktisadi Sorunlar e-devlet uygulamaları ile ilgili en önemli iktisadi sorun, e-devlete geçiş için ihtiyaç duyulan finansal kaynağın ne kadar olduğunun kesin olarak belirlenememesidir. İnce ye göre kamu hizmetlerinin elektronik ortama taşınması ve daha önce kağıt üzerinde yapılan işlemlerin büyük bir kısmının uzaktan erişimli bilgisayarlar aracılığıyla yapılmaya başlanması, bilgi ve iletişim teknolojisi ürünlerinin ve usullerinin yoğun olarak kullanılmasını gerektirmektedir. Bu, aynı zamanda bilgisayar ve ağ teknolojileri ile çeşitli konularda uzmanlaşmış olan işgücünün istihdamı ve sayısız form ve evrakın bilgisayar ortamına aktarılması anlamına gelmektedir (İnce, 2001:40). e-devlet uygulamalarının finansmanı konusunda iki ayrı akım bulunmaktadır. Birinci akımın savunucuları, e-devletin bir kamu hizmeti olduğunu dolayısıyla giderlerin vergi gelirleriyle karşılanabileceğini iddia etmektedirler. Diğer akımın 24

35 taraftarları ise vatandaşların e-devlet vasıtasıyla elde ettikleri bilgi ve hizmetler için bir ücret ödemelerini savunmaktadırlar. Bu iki yaklaşımın kesiştiği noktada ise sanal bilgi ve hizmetlerin çoğunun ücretsiz olduğu, buna karşılık bazılarının kullanımının ücrete tabi kılındığı karma sistemler bulunmaktadır (Yıldız, 2003:315). Türkiye de e- devlet uygulamalarında, birinci akımın savunduğu diğer bir deyişle, e-devletin bir kamu hizmeti olduğu dolayısı ile giderlerinin vergi gelirleri ile karşılanabileceği görüşü geçerlidir. e-devletin iktisadi boyutu ile ilgili diğer bir sorun alanı da devlet-özel sektör arasında kurulan ilişkidir. e-devlet, bir taraftan kamu yönetiminin daha gelişmiş hizmet sunabilmesi için bilgi ve iletişim teknolojilerinden yararlanmasına olanak tanırken, diğer taraftan da bilgisayar ve yazılım teknolojileri sektörünün, devletin faaliyetleri üzerindeki ilgisini artırmaktadır. Böylece, bilişim hizmetleri kamu yönetimi alanında özel sektörün faaliyet gösterebileceği yeni bir alan yaratmaktadır ve bu sonuç sosyal devlet anlayışı bakımından sıkıntı yaratabilmektedir (Sonuvar, 2008:26) Yasal ve Teknik Sorunlar Bilgi ve iletişim teknolojilerinin kamu yönetiminin yeniden yapılandırılması sürecinde aktif olarak kullanılması, ekonomik ve sosyal hayatın her aşamasına kolaylıklar getirdiği gibi bazı sorunları da beraberinde getirmektedir. Bu sorunlardan en önemlileri teknik ve yasal alanda yaşanmaktadır. Yasal alanda sorunlar; elektronik belgelerin devlet tarafından kabul edilmesi ve bu belgelerde kimlik kanıtlanması, bilgi güvenliği ve kişisel bilgilerin gizliliğinin sağlanması, elektronik imzanın kabulü, internet ortamında işlenen suçlar, sözleşme hukuku, kurumlar arası bilgi paylaşımında kural ve standartların ortaya çıkartılması ve genel devlet politikasının ve stratejisinin oluşturulması gibi konularla ilgilidir (Kösecik ve Karkın, 2004: 103). 25

36 e-devlet uygulamalarında bilgi güvenliğinin sağlanması yasal sorunlar alanında önemli bir konudur. Bilgiye sürekli olarak erişilebilirliğin sağlandığı bir ortamda, bilginin göndericisinden alıcısına kadar gizlilik içerisinde, bozulmadan, değişikliğe uğramadan ve başkaları tarafından ele geçirilmeden bütünlüğünün sağlanması ve güvenli bir şekilde iletilmesi, kamu hizmetlerinin internet ortamında sunumunda, olmazsa olmazdır. Sağıroğlu yüksek seviyede e-devlet güvenliğinden bahsedebilmek için yapılması gerekenleri aşağıdaki şekilde özetlemektedir: kurumsal ve bireysel anlamda bilgi güvenliğinin gerekleri yerine getirilmelidir, bilgi güvenliği konusunda uzmanlar yetiştirilmelidir, güvenlik testleri ile e-devlet uygulamaları periyodik olarak test edilmelidir ve toplumda e-devlet güvenliği bilinci oluşturulmalıdır (Sağıroğlu, 2008). Söz konusu maddelere bilgiye yasa dışı yollarla ulaşımın engellenmesi için hukuki düzenlemelerin yapılması eklenilebilir. Yıldız internet aracılığı ile sunulan bilgi ve hizmetlerin gizliliği konusunu iki ayrı açıdan incelemiştir. Yıldız a göre, ilk olarak yönetim birimlerinin vatandaşlara ve kurumlara hizmet sunarken kullandığı gizli bilgilerin kötü niyetli üçüncü şahısların eline geçmemesi için bilgi bankalarının dikkatle korunması gerektir. Gizlilik konusunun ikinci yönünü ise internet üzerinde sergilenen kamusal bilgilerin ulusal güvenliği tehlikeye düşürmemesi oluşturmaktadır (Yıldız, 2003:316). e-devlet uygulamaları ile ilgili diğer bir yasal sorun; idare hukuku alanında göze çarpmaktadır. Elektronik ortamda gerçekleştirilen; başvuru işlemleri, ilanlar ve tebligatlar, vatandaşlar açısından hukuksal olarak hüküm ve sonuç doğurmaktadır ve bu nedenle yasal düzenlemelerin yetersizliği sıkıntılara sebep olabilmektedir (Sonuvar, 2008:48). 26

37 e-devletin teknik sorunlar boyutu, ülkelerin telekomünikasyon altyapıları ile ilişkilidir. Ülkelerin telekomünikasyon altyapıları; e-devletin belkemiğidir. Böyle bir altyapı olmadan e-devlet çalışamaz. Her şeyi ile iyi çalışan bir internet, dolayısıyla çok iyi uydu, yeraltı ve yer üstü donanımları gerekir. Bilgi teknolojileri ile ilgili mevcut teknik araçlardan ve teknolojik alanda her geçen gün ortaya çıkan yeniliklerden yararlanılarak, bunların en kısa sürede e-devlet altyapısına uyarlanması gerekir (Ateş, 2009:55). Aksi takdirde, kamu hizmetlerinin görülmesindeki bürokratik hantallığa teknik sorunlar da eklenmiş olacaktır Yönetsel ve Toplumsal Sorunlar Yönetsel sorunlar, kamuda yeniliğe karşı verilen tepkiler ve e-devletin kamu yönetimi kademelerinde nasıl algılandığı doğrultusunda şekillenmektedir. Yönetsel sorunların temelinde liderlik inisiyatifi 3 olarak da adlandırılan sorun bulunmaktadır. İdeal bir idari sistemde liderlik unsuru, pek çok gelişmenin sağlanabilmesi açısından gerekli koşulların başında gelmektedir. Elektronik devletin gelişiminde ortaya çıkan liderlik sorunu esas olarak genel bir sorundur ve çoğunlukla, liderlik pozisyonunda olanların, alışılagelmiş düzenin dışına çıkmakta gösterdikleri isteksizlikle belirgin hale gelmektedir. Kamu yönetiminin işleyişini geleneksel usullerden çıkartarak, çağın gereklerine uygun bir sisteme kavuşturmak için öncelikle liderlerin elektronik devlet fikrini benimsemesi kaçınılmaz görülmektedir. Bu bakımdan, lider inisiyatifinin en üst kademeden başlamak üzere yönetimin daha alt kademelerine doğru yaygınlaşması, her şeyden önce lider pozisyonunda bulunanların ikna olması, ilgilileri sevk ve teşvik etmesi gerekmektedir (İnce, 2001:30-31). 3 Burada kullanılan liderlik terimi, gerçek bir kişinin liderliğini ifade ettiği gibi, kurumsal anlamda liderlik olarak da değerlendirilebilir. 27