T. C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ARKEOLOJİ ANABİLİM DALI

Transkript

1 T. C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ARKEOLOJİ (PROTOHİSTORYA VE ÖNASYA ARKEOLOJİSİ) ANABİLİM DALI M. Ö. 2. BİNDE ACEMHÖYÜK TE ÖLÜ GÖMME ADETLERİ Yüksek Lisans Tezi Aylin Berkcan Ankara-2006

2 T. C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ARKEOLOJİ (PROTOHİSTORYA VE ÖNASYA ARKEOLOJİSİ) ANABİLİM DALI M. Ö. 2. BİNDE ACEMHÖYÜK TE ÖLÜ GÖMME ADETLERİ Yüksek Lisans Tezi Aylin Berkcan Tez Danışmanı Prof. Dr. Aliye Öztan Ankara-2006

3

4 I İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ...III KISALTMALAR IV DİĞER KISALTMALAR..VI I. GİRİŞ.1 I. I. KONU.1 I. II. KAPSAM...2 I. III. YÖNTEM.3 II. ACEMHÖYÜK ÜN COĞRAFYASI, KAZI TARİHÇESİ VE İSKÂN TARİHİ III. ACEMHÖYÜK TE ESKİ TUNÇ ÇAĞI NDA ÖLÜ GÖMME ADETLERİ...6 IV. ANADOLU DA ESKİ TUNÇ ÇAĞI NDA ÖLÜ GÖMME ADETLERİ...8 V. ACEMHÖYÜK TE M. Ö. 2. BİNDE ÖLÜ GÖMME ADETLERİ..15 V. I. İNTRAMURAL MEZARLAR..15 V. II. ARIBAŞ MEZARLIĞI 22 V. III. İSKELETLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ..27

5 II VI. ANADOLU DA M. Ö. 2. BİNDE ÖLÜ GÖMME ADETLERİ (M. Ö ) VII. KÜÇÜK BULUNTULAR...78 VII. I. İNTRAMURAL MEZAR.78 VII. II YILI ARIBAŞ MEZARLIĞI..81 VII. III. BULUNTULARIN KARŞILAŞTIRILMASI 92 VIII. YAZILI BELGELER IŞIĞINDA ÖLÜ GÖMME ADETLERİ IX. ÖLÜ KÜLTÜ..117 X. SONUÇ 120 ÖZET 124 İNGİLİZCE ÖZET (ABSTRACT) KAYNAKÇA 126 EKLER..157 MEZAR KATALOĞU.158 ACEMHÖYÜK VE ARIBAŞ MEZARLIĞI KÜÇÜK BULUNTU KATALOĞU. 169 LEVHALAR LİSTESİ..200 LEVHALAR

6 III ÖNSÖZ M. Ö. 2. Binde Acemhöyük te Ölü Gömme Adetleri konusunda çalışmamı öneren ve çalışmam boyunca yardımlarını esirgemeyen tez danışmanım Sayın Prof. Dr. Aliye Öztan a ve yine yardımları için diğer hocalarım Sayın Prof. Dr. Cahit Günbattı ve Sayın Doç. Dr. Tayfun Yıldırım a sonsuz teşekkürü bir borç bilirim. Ayrıca lisans ve yüksek lisans eğitimim boyunca maddi ve manevi desteklerini esirgemeyen sevgili aileme de çok teşekkür ederim. Aylin BERKCAN Ankara, 2006

7 IV KISALTMALAR AA AfO AJA Anadolu/Anatolia : Archäologischer Anzeiger. Berlin. : Archiv für Orientforschung. Berlin/Graz. : American Journal of Archaeology. New York. : Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Eski Önasya Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü. Ankara. AnAr : Anadolu Araştırmaları. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Eski Önasya Dilleri ve Kültürleri Kürsüsü Eski Çağ Tarihi Kürsüsü Yayını. İstanbul. Anatolica : Annuaire International pour les civilizations de L Asie antérieure; publié sous les auspices de L Institut Historique et Archéologique Néderlandais a İstanbul-Leiden. Leiden. AnSt AOAT AoF Archaeologia : Anatolian Studies. London. : Altes Orient und Altes Testament. Neukirchen-Vluyn. : Altorientalische Forschungen. Berlin. : Archaeologia of Miscellaneous Tracts Relating to Antiquity. Published by the Society of Antiquaries of London. London. Belleten BaM BAR : Türk Tarih Kurumu. Ankara. : Baghdader Mitteilungen. Berlin. : British Archaeological Reports. Oxford.

8 V BASOR : Bulletin of the American Schools of Oriental Research. New Haven. BMECCJ : Bulletin of the Middle Eastern Culture Center in Japan. Wiesbaden. DTCFY IstMitt MDOG OIC : Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları. Ankara. : Istanbuler Mitteilungen. Tübingen. : Mitteilungen der Deutschen Orient-Gesellschaft. Berlin. : Oriental Institute Communications. The University of Chicago. Chicago. OrNS PZ RHA : Orientalia, Nova Series. Roma. : Prähistorische Zeitschrift. Berlin. : Revue Hittite et Asianique. Paris. RlA : Reallexikon der Assyriologie und Vorderasiatischen Archäologie. Berlin. SMEA TTKY TÜBA-AR WVDOG : Studi Micenei ed Egeo-Anatolici. Roma. : Türk Tarih Kurumu Yayınları. Ankara. : Türkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi. Ankara. : Wissenschaftliche Veröffentlichungen der Deutschen Orient- Gesellschaft. Berlin. ZA : Zeitschrift für Assyriologie und Vorderasiatische Archäologie. Leipzig/Berlin.

9 VI DİĞER KISALTMALAR Çiz. dn. Lev. Res. Şek. Tab. vd. : Çizim. : Dipnot. : Levha. : Resim. : Şekil. : Tablo. : ve diğerleri.

10 1 I. GİRİŞ I. I. KONU Ölüm olgusu ile ilgili gerçekler bugün olduğu gibi geçmişte de bilinmediğinden insanlar korkularını gidermek, zihinlerini sakinleştirmek için her zaman çeşitli düşünceler geliştirmişlerdir. İnsanların, daha yerleşik düzene geçmeden önce ölümle birlikte yaşamın sona ermediğine inandıklarını ölü gömme kültürünü edinmiş olmalarından anlıyoruz. Mezarlarda bulunan objeler de, ölen kişinin gömülmesi ile birlikte öbür dünyadaki yaşamına doğru yolcuğa çıktığı inancını yansıtmaktadır. Tüm bu uygulamalar arkeoloji literatüründe ölü gömme adetleri olarak isimlendirilen çalışmaların konusunu oluşturmaktadır. Anadolu da ölü gömme adetleri ile ilgili yapılan en önemli çalışmalardan bir tanesi, T. Özgüç ün yaklaşık olarak M. Ö yılları arasındaki Anadolu mezarları ve mezarlıklarını incelediği Öntarih te Anadolu da Ölü Gömme Adetleri isimli eseridir 1. A. Anan 2 doktora tezinde Neolitik Dönem den M. Ö. 2. binin sonuna kadar Anadolu da ölü gömme adetlerini, M. Akyurt 3 ise M.Ö. 2. binde Anadolu`da ölü gömme adetlerini ele almıştır. Bu çalışmada M. J. Mellink 4, W. Orthmann 5, T. Özgüç 6 ve K. Emre nin 7 1 Özgüç, T., Anan, Akyurt, Mellink, Orthmann, 1967.

11 2 tekil mezarlıklar ile ilgili yaptıkları çalışmalarda olduğu gibi tek bir yerleşimde Acemhöyük te yeni buluntular ışığında M. Ö. 2. binde ölü gömme adetleri değerlendirilmiştir. I. II. KAPSAM Konu kapsamında önce Acemhöyük ün coğrafyası, kazı tarihçesi ve iskân tarihine değinilmiştir. Daha sonra Acemhöyük te Eski Tunç Çağı nda görülen ölü gömme adetleri diğer Anadolu yerleşimlerindeki adetlerle birlikte ele alınmıştır. Çalışmanın esas konusunu oluşturan M. Ö. 2. bine ait adetlerin değerlendirilmesinde intramural ve ekstramural mezarlar kendi içlerinde yapı katlarına ve mezar türlerine ayrılarak incelenmiştir. Bu bölümün sonunda Acemhöyük iskeletlerinin paleoantropolojik analizleri yapılmıştır. Anadolu da M. Ö. 2. bindeki (M. Ö ) ölü gömme adetleri ayrı bir bölüm altında ele alınmıştır. Sonraki bölümde Acemhöyük ve Arıbaş mezarlarının ölü hediyelerinden söz edilmiş ve bunların karşılaştırılmaları yapılmıştır. İnsanların ölüme, ruha ve ölümden sonraki yaşama bakışları ve ölü gömme törenleri ile ilgili bilgiler içeren belgelerin Yazılı Belgeler Işığında Ölü Gömme Adetleri kapsamında değerlendirilmesinin ardından, gömme törenleri konusundaki uygulamalarla ilgili somut verilere Ölü Kültü bölümü içerisinde yer verilmiştir. 6 Özgüç, T., 1978, s Emre, 1978.

12 3 I. III. YÖNTEM Acemhöyük te ölü gömme adetleri ile ilgili en eski veriler ilk kez Eski Tunç Çağı nda ele geçtiğinden, gömme adetlerini bütün olarak ele alabilmek amacıyla bu dönemdeki adetlere de değinilmiştir. Böylece birbirini takip eden iki dönem boyunca hem adetlerin izledikleri süreklilik hem de geçirdikleri değişimler ortaya konabilmiştir. Acemhöyük te ölü gömme adetlerinin Anadolu repertuarı içerisindeki görünüşünü belirlemek ve Anadolu daki adetlerle benzerlik ve ayrılıkları ortaya koymak amacıyla M. Ö yılları arasındaki dönemde Anadolu da ölü gömme adetlerine yer verilmiştir. Bu bağlamda mezarlar konumları, türleri, buluntuları ve ölülerin gömme biçimleri bakımından ele alınmıştır. Diğer merkezlerle ilişkiler kurmak içinse Acemhöyük mezarlarındaki ölü hediyelerinin aynı kültür bölgesinde bulunan yerleşimlerdeki eserler ile karşılaştırılmasına yer verilmiştir.

13 4 TARİHİ II. ACEMHÖYÜK ÜN COĞRAFYASI, KAZI TARİHÇESİ VE İSKÂN Acemhöyük, Ankara nın 225 km güneyinde ve Aksaray il merkezinin 18 km kuzeybatısındaki Yeşilova kasabası sınırları içinde yer almaktadır 8. Kültepe nin kuzeybatısı, Konya nın kuzeydoğusu ve Tuz gölünün güney ucuna yakın bir yerde, Melendiz çayının suladığı geniş ovanın ortasındadır. 800 x 700 x 20 m ölçülerinde olan oval biçimli höyüğün, üstüne günümüzde Yeşilova köyünün evlerinin kurulduğu bir Aşağı Şehri de vardır. Höyüğün ortası düzdür, kenarlarına yakın kısımlarında yükseklikleri birbirinden farklı dört tepe yer almaktadır. Acemhöyük kazılarına 1962 yılında Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü ile Ankara Üniversitesi adına Nimet Özgüç başkanlığında başlanmıştır yılına kadar N. Özgüç yönetiminde sürdürülen kazılar, 1989 yılından itibaren Aliye Öztan başkanlığında yürütülmektedir. Arkeolojik kazılar sonucu elde edilen bilgiler, höyüğün M. Ö yıllarından itibaren iskan edildiğini, en parlak döneminin ise Asur Ticaret Kolonileri Çağı nda yaşandığını göstermektedir. Bu çağda Aşağı Şehir de de yerleşim olmuştur. Bu dönem sonunda hem höyük hem de Aşağı Şehir terk edilmiştir. Ancak höyüğün bir bölümüne Erken Helenistik ve Roma dönemlerinde yeniden yerleşilmiştir. Tek yapı katı ile temsil edilen bu son dönemin evlerine yalnız Sarıkaya da, höyüğün güneybatı kısmında rastlanmaktadır. Höyüğün tümüyle terk edilmesi M. S Özgüç, N., 1966, s. 2 vd.

14 5 yüzyılın başlarına rastlamaktadır. Yavuz Sultan Selim in 1514 teki Çaldıran zaferinden sonra Azerbaycan dan getirttiği aileler höyük eteklerine yerleşerek bugünkü Yeşilova yı kurmuşlardır. Acemhöyük ün Asur Ticaret Kolonileri Çağı nda çok önemli bir kent olduğunu III. katında bulunan iki saray açıkça göstermektedir 9. Sarıkaya ve Hatipler olarak isimlendirilen saraylardan Sarıkaya oturma ve idari işlevli, Hatipler depo amaçlı kullanılmıştır. Sarıkaya Sarayı nda bulunan çok sayıda bulla hem Acemhöyük hem de Asur Ticaret Kolonileri Çağı için çok önemli belgelerdir. Acemhöyük ün, Asur Ticaret Kolonileri Çağı nın önemli ticaret merkezlerinden biri olan, çivi yazılı belgelerde Burushattum olarak geçen kent olduğu önerilmekle birlikte bugüne kadar kesin bir kanıt bulunamamıştır. Acemhöyük te 12 yapı katı saptanmıştır. Eski Tunç Çağı na ait katların tarihlendirilmesinde seramik ve alabaster idollerden yararlanılmıştır. X-VIII. katlar arasında metalik mallar yanında, X. kata ait olan bir çömlek mezarda çift kulplu tankart; IX. katta, paraleli Gedikli Karahöyük te bir kremasyon mezarda ele geçen alabastron gövdeli Suriye şişesi; VIII. katta, benzerleri Kültepe de 13 ve 12. katlarda ve Konya Karahöyük te VI. katta bulunan iki alabaster idol fragmanı ele geçmiştir 10. Buluntuların değerlendirilmesi sonucunda X. katın Eski Tunç Çağı II. evreye, IX ve VIII in III. evreye ait oldukları anlaşılmaktadır. V. kat ile birlikte Koloni Çağı na girilmektedir. V ve IV. katlar Kārum II, III. kat Ib, II. ve I. katlar Ia ile çağdaştır. 9 Öztan, 1997, s Öztan, 1989, s. 409.

15 6 ADETLERİ III. ACEMHÖYÜK TE ESKİ TUNÇ ÇAĞI NDA ÖLÜ GÖMME Acemhöyük te Eski Tunç Çağı na ait mezarlar, N. Özgüç başkanlığında sürdürülen 1979, 1981 ve 1982 yıllarındaki kazılarda ele geçmiştir. Acemhöyük te bu dönem mezarları intramural çömlek ve basit toprak mezarlar ve ekstramural bir çömlek mezar ile temsil edilmektedir. Bunlardan elde edilen verilerle ölü gömme adetleri kısmen anlaşılabilmektedir. İntramural mezarlar, Eski Tunç Çağı II nin sonu III ün başına tarihlendirilen X. tabakaya ait BB/51 plankaredeki bir mekanın tabanı altında, birbirlerine bitişik olarak doğu-batı yönünde gömülen iki çömlek mezardır 11. Her ikisinde de birer çocuk ve yetişkin iskeleti yer almaktadır 12. Bir tanesinde ölü hediyesi bulunmazken, diğerinden süzgeçli ve içinde küçük taşlar bulunan minyatür fincan, gaga ağızlı testicik, fincanlar, iki bakır bilezik, altın saç iğnesi ve küpe ele geçmiştir. YA-ZA/50-51 plankarelerde bulunan dört basit toprak mezarın 13 çocuk, genç ve yetişkin bireylere ait oldukları, mezarlardan bir tanesinde çocuk ile birlikte bir yetişkine ait kemik parçalarının da bulunduğu belirlenmiştir. 11 Özgüç, N., 1982, s. 989; Özgüç, N., 1993, s Deniz, 1986, s. 83, Aynı eser, s

16 7 Ekstramural tek mezar, Aksaray yolunda köye girişte Memduh Mengi nin tarlasında açığa çıkartılan, ölü hediyeleri olarak çift kulplu tankart, tek kulplu fincan ve tabak bırakılmış olan çömlek mezardır Özgüç, N., 1980, s. 621.

17 8 ADETLERİ IV. ANADOLU DA ESKİ TUNÇ ÇAĞI NDA ÖLÜ GÖMME Eski Tunç Çağı ile birlikte intramural ve ekstramural nitelikte toprak, küp, çömlek, seramik parçalı, sanduka, kuyu, kaya oyuğu-kaya aralığı ve oda mezar olarak çeşitlilik gösteren mezar türleri sayıca da artmıştır 15. Anadolu da Eski Tunç Çağı II ve III e tarihlendirilen toprak ve küp/çömlek mezar bulunan yerleşimlere bakıldığında bölgesel farklılıklar göze çarpmaktadır. Ele alınan merkezler T. Özgüç ün sınıflandırdığı kültürel bölgeler içerisinde değerlendirilmiştir 16. Orta Anadolu-Kızılırmak-Sakarya Bölgesi nin Alacahöyük ün kuzeyi ve Orta Karadeniz bölümünde hem intramural hem de ekstramural gömme adetinin uygulandığı görülmektedir. Alacahöyük 17 ve Maşathöyük te 18 toprak ve küp; Dündartepe 19, İkiztepe 20, Kaledoruğu 21 ve Horoztepe de 22 toprak; Eskiyapar da 23 küp 15 Bittel, 1943, s. 171 vd.; Özgüç, T. 1948, s. 3 vd.; Anan, 1987, s. 19 vd. 16 Özgüç, T., 1963, s. 28 vd. 17 Arık, 1934, s. 214; Koşay, 1944, s. 70, 80; Anan, 1987, s , 148, Akurgal, 1946, s. 221; Şenyürek, 1946, s. 231 vd.; Emre, 1979, s. 3; Anan, 1987, s. 154; Emre, 1996, s. 3, Kökten vd., 1945, s. 365 vd.; Anan, 1987, s , Alkım vd., 1988, s Kökten vd., 1945, s. 390 vd.; Anan, 1987, s Özgüç-Akok, 1958, s Orthmann, 1962, s. 1 vd.; Temizer, 1983, s. 243.

18 9 mezar türleri bulunmuştur. Polatlı da mezar kabı olarak bir amforaya bir bebeğin gömüldüğü görülmüştür 24. Resuloğlu 25, Göller 26 ve Oymaağaç ta 27 küp, Tekeköy de 28 basit toprak, Balıbağı nda 29 basit toprak ve küp mezarlardan oluşan ekstramural mezarlıklar açığa çıkartılmışken, yine ekstramural karakterli olmak üzere Ilıca da 30 bir, Sarıyar da 31 iki küp mezar ele geçmiştir. Alacahöyük ün güneyi ve Kayseri Ovası nda Ahlatlıbel 32, Alişar 33, Kültepe 34 ve Kestel de 35 toprak ve küp/çömlek; Hashöyük te 36 toprak; Asarcık Höyük 37 ve Çengeltepe de 38 küp mezar bulunmuştur. 24 Lloyd-Gökçe, 1951, s Yıldırım-Ediz, 2005, s. 193 vd. 26 Özgüç, T., 1978, s. 31; Mellink, 1969, s Özgüç, T., 1978, s. 31 vd.; Mellink, 1964, s. 157, 71; Mellink, 1967, s Kökten vd., 1945, s. 382 vd.; Anan, 1987, s. 110, Süel, 1989, s. 145 vd.; Süel, 1990, s. 205 vd.; Süel, 1991, s. 129 vd. 30 Orthmann, 1967, s ; Anan, 1987, s , Kökten, 1953, s. 178 vd.; Anan, 1987, s Koşay, 1934, s ; Bittel, , s. 38 vd.; Anan, 1987, s , , Osten-Schmidt, 1937, s. 120, 137 vd., 223 vd., 230; Anan, 1987, s , Özgüç, 1963, s. 33; Özgüç, 1964, s Yener, 1992, s. 235; Yener, 1993, s. 201 vd. 36 Delaporte, 1932, s. 230 vd.; Anan, 1987, s. 142.

19 10 Konya-Göller Bölgesi nde ekstramural gömme adetinin uygulandığı Karataş ta 39 toprak ve küp, Harmanören de 40 küp mezarlardan oluşan mezarlıklar açığa çıkartılmıştır. Bademağacı nda 41 intramural tarzda bir küp mezar bulunurken, Kuruçay da 42 basit toprak mezarlar ele geçmiştir. Geçiş Bölgesi nin kuzeybatısındaki Frigya-Bitinya bölgesinin ekstramural mezarlıkları olan Sarıket te küp ve toprak 43, Küçükhöyük te küp mezarlar bulunmuştur 44. Güneybatıdaki Frigya-Pisidya bölgesindeki Kusura da intramural 37 Kökten, 1947, s. 443; Anan, 1987, s Ünal, 1966, s. 119 vd. 39 Mellink, 1964, s. 271 vd.; Mellink, 1965, s. 241 vd.; Mellink, 1967, s. 251 vd.; Mellink, 1968, s. 243 vd.; Mellink, 1969, s. 319 vd.; Mellink, 1970, s. 245 vd.; Wheeler, 1974, s. 415 vd.; Angel, 1976, s. 385 vd.; Anan, 1987, s , 158, Ünlüsoy, 1993, s. 291 vd.; Kaya, 1994, s. 129 vd.; Özsait, 1995, s. 153 vd.; Özsait, 1997, s. 457 vd.; Özsait, 1998, s. 607 vd.; Özsait, 2000, s. 371 vd.; Özsait, 2002, s. 327 vd.; Özsait, 2004, s. 441 vd.; Özsait, 2005, s. 319 vd. 41 Duru, 1995, s. 69; Duru, 1998, s Duru, 1996, s Seeher, 1991, s. 102 vd.; Seeher, 1992a, s. 6 vd.; Seeher, 2000, s. 18 vd. 44 Gürkan-Seeher, 1991, s , 72, 74, 78, 80.

20 11 tarzda küp mezarlar 45, Kaklık Mevkii nde 46 küp ve basit toprak mezarlardan oluşan yine intramural nitelikte bir mezarlık açığa çıkartılmıştır. Batı Anadolu da Ahlatlı Tepecik 47, Ulucak Höyük 48, Ovabayındır 49 ve Yortan da 50 küp mezarlardan, Babaköy de 51 çömlek mezarlardan oluşan ekstramural mezarlıklar bulunmuştur. Afrodisias ın 52 güneyinde yer alan Akropol, Pekmez Höyük ve Kuşkalesi nde küp ve çömlek, Hanay Tepe de 53 basit toprak, Beycesultan da 54 çömlek, Bakla Tepe de 55 küp mezarlar ele geçmiştir. 45 Lamb, 1937, s. 10; Lamb, 1938, s. 228; Wheeler, 1974, s. 415 vd.; Anan, 1987, s. 114, 190 vd. 46 Topbaş vd., 1998, s. 31 vd. 47 Mitten-Yüğrüm, 1969, s ; Mitten-Yüğrüm, 1974, s. 22 vd.; Anan, 1987, s , Derin-Özkan, 1999, s. 113 vd., Plan: 1, 2, Çiz. 1, 2; Abay vd., 2000, s. 361, Plan: Wheeler, 1974, s. 415 vd.; Anan, 1987, s , Bittel, , s. 10 vd.; Wheeler, 1974, s. 415 vd.; Kamil, 1982, s. 4 vd.; Anan, 1987, s , Kökten, 1949, s ; Wheeler, 1974, s. 415 vd.; Anan, 1987, s ; Joukowsky, 1986, s. 19, 52, 53, 74, 119 vd., 156 vd., 176 vd.; Anan, 1987, s , Calvert, 1881, s. 712, 713; Lamb, 1932, s. 112, 114; Anan, 1987, s. 115, Lloyd, S. ve J. Mellaart, 1962, s. 27, 33, Şek. 9; Anan, 1987, s ,

21 12 İntramural gömme adetinin uygulandığı Doğu Anadolu Bölgesi nde Köşkerbaba da 56 çömlek ve küp, Tilkitepe de 57 küp ve toprak mezarlar açığa çıkartılırken, Norşuntepe 58 ve Sos Höyük te 59 birer tane basit toprak mezar bulunmuştur 60. Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde de ağırlıklı olarak intramural gömme adeti görülmektedir. Gedikli Karahöyük te 61 basit toprak, Gre Virike de 62 küp ve çömlek, Oylum Höyük te 63 basit toprak, küp ve çömlek mezarlar, Horum Höyük te 64 bir tane çömlek mezar, Girnavaz da 65 toprak, küp ve çömlek mezarlardan oluşan mezarlık 55 Erkanal-Özkan, 2000, s. 265 vd. 56 Bilgi, 1986, s Korfmann, 1982, s. 22, Hauptmann, 1982, s Sagona vd., 1998, s Özgüç, T., 1948, s. 9, 26; Korfmann, 1982, s Anan, 1987, s , ; Duru, 2000, s Ökse, 1999, s. 119, Şek. 1; Ökse, 2002, s. 249, Şek. 5, 19; Ökse, 2004, s , Şek. 24: L8/012/G. 63 Özgen vd., 1995, s. 95; Özgen-Carter, 1990, s. 262 vd.; Özgen vd., 1995, s. 97 vd.; Özgen vd., 2000, s. 224; Özgen-Helwing, 2001, s Marro vd., 1998, s. 252; Marro vd., 2000, s Erkanal, H., 1985, s. 122; Erkanal, H., 1990, s. 264 vd., Res. 4, 5-7; Erkanal, H., 1991, s. 283, 284.

22 13 açığa çıkartılmıştır. Birecik Barajı nda 66 çömlek mezarlardan, Titriş Höyük te 67 toprak ve küp mezarlardan oluşan ekstramural mezarlıklar ele geçmiştir. Anadolu da bu dönemde sözü edilen mezarlarda ölü hediyelerinin seçiminde mezar türlerinin ve ölenlerin cinsiyetlerinin her zaman olduğu gibi dikkate alındığı görülmektedir. Basit toprak ve küp/çömlek mezarlarda ölünün öbür dünyada yaşamını sürdürmesi için gerekli görülen kap kacak ve sevdiği eşyalarla ya da üzerindeki takılarla gömülmesi geleneği sürmektedir. Bu tür olağan hediyelerin yanında farklı mezar türlerinin zengin buluntular verdikleri de görülmektedir. T. Özgüç ün 68, sadece hediyelerin bolluğu sebebiyle büyük inşa edildiklerini düşündüğü Karkamış taş sanduka mezarlarında şampanya kadehleri, çanaklar, bardaklar, çömlekler, mızrak uçları, hançerler, baltalar, çiviler, iğneler ve boncuklar ele geçmiştir 69. Oylum Höyük te bulunan Vazolar Mezarı olarak isimlendirilen oda mezarın ölü hediyeleri şampanya kadehleri, tunç tören baltası, boyunluk, bilezik parçaları ve iğnelerden oluşmaktadır 70. Alacahöyük 71 ve Horoztepe 72 oda mezarları, hem mezarların yapımları hem de ölü hediyeleri ile oldukça dikkat çekicidir. Alacahöyük mezarlarında silahlar, değerli madenlerden süs eşyaları, tunçtan güneş 66 Sertok-Ergeç, 1999, s. 88 vd. 67 Algaze-Mısır, 1993, s. 155; Honça-Algaze, 1998, s. 104 vd.; Matney vd., 1997, s. 67; Honça-Algaze, 1998, s T. Özgüç, 1948, s. 36 dn Woolley, 1952, s. 219 vd. 70 Özgen, E., 1989, s. 204 vd. 71 Arık, 1937, s. 51 vd.; Koşay, 1938, s. 79 vd. 72 Özgüç-Akok, 1958, s. 1 vd.

23 14 kursları, geyik ve boğa heykelcikleri, idoller; Horoztepe mezarlarında masalar, boğa heykeli, altın başlık, bebeğini emziren kadın heykelciği, güneş kursu parçaları, madeni ağaç eşya başlıkları, baldekin, asa veya baston başları bulunmuştur. Her iki yerleşimde de gömme törenleri ile ilişkilendirilen çalpara ve sistrumlara ve ayrıca Alacahöyük te ölü yemeği ile ilgili bulgulara rastlanması mezarların ayrıcalıklı kişilere ait olduğunu düşündürtmektedir.

24 15 V. ACEMHÖYÜK TE M. Ö. 2. BİNDE ÖLÜ GÖMME ADETLERİ V. I. İNTRAMURAL MEZARLAR Acemhöyük de M. Ö. 2. bine ait intramural mezarlar höyükte ve Aşağı Şehir de III, II ve I. katlarda açığa çıkartılmıştır. III. katta 1 toprak; II. katta 1 küp, 1 kap (urne), 11 toprak; I. katta 6 toprak olmak üzere toplam 20 tane mezar bulunmuştur (Lev. 1). II. katta bir odanın tabanı üzerinde bulunan bir iskelet gerçek bir gömme olarak değerlendirilmemiştir. III. Kat Höyüğün kuzeybatısında açılan V-Y/29-30 plankarelerde bulunan büyük bir yapının içindeki küpün arkasında, duvar ile küp arasında bir toprak mezar ele geçmiştir 73. İçerisinde başı batıda olmak üzere doğu-batı yönünde hoker durumda gömülmüş bir bebek iskeleti yer almaktadır. Mezarın ölü hediyeleri yoktur. 73 Öztan, 1993, s. 283.

25 16 II. Kat Aşağı Şehir de Bölükbaşı çukurunda; höyükte kuzeybatı çukuru, Hatipler Sarayı nın kuzeydoğusu ve Sarıkaya ile Hatipler sarayları arasında kalan alanda küp, kap ve toprak mezarlar ele geçmiştir. PA/34 plankarede (Lev. 2) II. kata ait bir mekan içerisinde taban üzerinde ele geçen bir yetişkin iskeletinin, kol ve bacaklarının durumu ve yüzüstü kapaklanmış halde olması dolayısıyla düzgün bir biçimde gömülmek yerine, buraya düşmüş ya da kapatılmış olduğu kabul edilmektedir (Lev. 3: 1, 2) 74. Başı kuzeyde, yüzü doğuya bakar biçimde, sağ el gövdenin altında sol yana açılarak bir yere tutunur gibi kalmıştır. Dar bir alanda bulunduğundan buraya sığmayan gövdesi hafifçe bükülmüş, alt bacaklar ve ayak doğuya doğru kıvrılmıştır. Omuz ve kalçası yanında hayvan kemikleri, sağ kol ve omuz civarında ve duvar ile arasında aynı kaba ait parçalar ele geçmiştir. Sağ kulağında tunç halka bulunmaktadır. Küp Mezar Aşağı Şehir de Bölükbaşı çukurunda, höyüğün II. yapı katına karşılık gelen bir katta ele geçen mezar küpü 75 devetüyü hamurlu, ¾ ü şarap kırmızısı astarlı ve parlak perdahlıdır (Lev. 4: 1). Ucu kıvrık gagasının kenarı dışa çekiktir. Yumurta 74 Öztan, 2004, s. 233, Res Emre, 1966, s. 57, Lev. XXX, 2.

26 17 gövdeli ve düz diplidir. Kesiti böbrek biçimli olan simetrik iki dik kulbunun teki korunmuştur. Boyun dibi yivlidir. Göğsü üzerinde iki üçgen düğme arasında tek merkezli daire baskısı vardır. Bunun üzerinde hamur renginde bırakılan dikdörtgen alanda tek merkezli dairelerden oluşan 16 motif baskısı yer almaktadır. Mezara ölü hediyeleri olarak ibrik, 2 şer adet yuvarlak ve gaga ağızlı testi 76, yonca ağızlı testi ve tunçtan kolcuklu bir balta 77 bırakılmıştır. Acemhöyük te intramural tarzdaki tek örnek olan mezar küpü, özellikle bu amaç için üretilmeyip günlük yaşamda kullanılırken eskimiş olan bir kaptır. Kap Mezar Höyükte, RA/33 plankaresindeki II. katın ilk evresine ait olan yapının tabanı altına dik olarak gömülmüş bir vazo urne olarak kullanılmıştır 78. Kapaklı vazo tipindeki kaba başı doğuda, ayakları kuzeybatıda olmak üzere sağ yanına hoker olarak yatırılmış bir bebek yarı yakılmış durumda gömülmüştür (Lev. 5). Bu buluntu bugüne kadar höyükte/yerleşim yerinde karşılaşılan ilk yakma mezardır. Yanına hediye bırakılmamıştır. 76 Aynı eser, s Özgüç, N., 1966, s. 7; Erkanal, 1977, s Henüz yayımlanmamış olan mezarlar ve küçük buluntular ile ilgili bilgilere burada değinmeme izin veren hocam Sayın Prof. Dr. A. Öztan a çok teşekkür ederim.

27 18 Toprak Mezarlar Höyükte, kuzeybatı çukurunda bulunan 2 toprak mezardan bir tanesi yeni doğmuş bir bebeğe, diğeri bebeğe aittir 79. Mezarlara ölü hediyesi olarak birer tane ağırşak bırakılmıştır. Hatipler Sarayı nın kuzeydoğusundaki bir yapının tabanı altında ele geçen mezarda, çocuk çanak kırıkları üzerine başı kuzeyde olmak üzere hoker durumda yatırılmıştır 80. Ölü hediyesi bırakılmamıştır. Höyükte, Sarıkaya ve Hatipler sarayları arasında kalan alanda açılan RA/37 plankarede bulunan bir yapının köşesinde, üzeri çamur sıvanmış tabanın altına gömülmüş olan bebeğin kemikleri fazlaca yıpranmıştır 81. Mezarın ölü hediyesi yoktur. Aynı alanda PA/39 plankaredeki yapının ocaklı odasının kuzeydoğu köşesine, taban altına açılan bir çukura bir yetişkinin yarısı gömülmüştür (Lev. 6: 1) 82. Yüzü batıya bakacak şekilde kuzey-güney yönünde yatırılmış iskeletin belden altı ve sol kolu dirsekten itibaren yoktur. Sol dirseğin ve kafatasının altına birer çanak parçası konulmuştur. Sağ kol önde ileri doğru uzatılmış, el yüze doğru toplanmıştır. Ölü hediyesi olarak sağ kulağında bakırdan halka biçimli bir küpesi vardır. 79 Deniz, 1986, s Öztan, 1994, s Öztan, 2001, s Öztan, 2002, s. 328, Res. 4.

28 19 II. katın diğer toprak mezarı öncekinin hemen güneyinde, oval olarak açılan bir çukura hoker durumda gömülmüştür (Lev. 6: 2) 83. Başı kuzeybatıda, ayakları güneydoğuda yer alan yetişkin bireyin yüzü doğuya dönüktür. Sol kol, sol bacağının altına gelecek biçimde uzanmakta, sağ kol yüze doğru kalkık, el aşağı doğru dönüktür. Sol bacak göğse daha yakın olmak üzere çekiktir. Sağ gövde 90 0 lik bir açı oluşturacak biçimde ileri doğru uzatıldıktan sonra kıvrılmıştır. Mezarın ölü hediyesi yoktur. RA/35 plankaredeki II. kat yapısının ilk evresinin taş temelleri arasında, oval bir çukura kuzeybatı-güneydoğu doğrultusunda sağ yanına hoker olarak gömülmüş bebeğin başı batıda, ayakları güneydoğudadır (Lev. 7). Yanına hediye bırakılmamıştır 84. SA/36 plankaredeki II. katın ikinci evresine ait olan yapının duvarının kaldırılması sırasında hoker tarzda gömülmüş bir bebek iskeletine rastlanmıştır 85. Duvarın altında kaldığı için büyük ölçüde tahrip olan iskeletin yanına herhangi bir hediye bırakılmamıştır. RA/33 plankaredeki Koloni Çağı nın II. katına ait olan yapının batı duvarının kaldırılması sırasında biri duvarın yanında, diğeri duvarın içine gelecek şekilde hoker olarak yatırılmış iki bebek mezarına rastlanmıştır (Lev. 8) 86. Çok yıpranmış durumdaki bebeklerin yanına hediye bırakılmamıştır. Bir başka bebek aynı evin 83 Aynı eser, s. 329, Res Öztan, 2004, s Bkz. dn Bkz. dn. 5.

29 20 kuzeydeki yamuk planlı ek odasının güney duvarının dibine gömülmüştür 87. Hoker tarzdaki bu bebeğe de hediye bırakılmamıştır. Aynı plankarede bulunan son iskelet, açmanın doğu kesiminde bulunan duvar parçaları arasında başı kuzeydoğuda, ayakları güneyde olmak üzere sol yanına hoker olarak gömülmüş bir bebeğe aittir (Lev. 9) 88. Ölü hediyeleri yoktur. I. Kat Aşağı Şehir de ve höyükte kuzeybatı çukuru ve Sarıkaya ile Hatipler sarayları arasında kalan alanda toprak mezarlar ele geçmiştir. Aşağı Şehir de K/L 21 plankarede bir çocuk mezarı bulunmuştur 89. Mezarın ölü hediyesi yoktur. Höyükte, kuzeybatı çukurunun kuzey kenarındaki mutfağın tabanı altında, kerpiç döşenmiş bir zemine yatırılmış iki tane yeni doğmuş bebek iskeleti ele geçmiştir 90. Baş başa gömülmüş olan bebeklerin birinin ayakları kuzeybatıya, diğerinin güneydoğuya yöneliktir. Mezara ölü hediyesi bırakılmamıştır. 87 Bkz. dn Bkz. dn Deniz, 1986, s Özgüç, N., 1978, s. 541; Deniz, 1986, s. 76.

30 21 Höyükte, Hatipler Sarayı nın kuzeyinde bulunan bir yapının odasının tabanı altına gömülmüş iki çocuk iskeletine rastlanmıştır 91. Bir tanesi çanak kırıkları üzerine yatırılmış olan çocukların her ikisi de başları kuzeye gelecek şekilde hoker durumda gömülmüştür. Mezarın ölü hediyesi yoktur. Höyükte, Sarıkaya ve Hatipler sarayları arasında kalan alanda açılan PA/39 plankarede 3 adet toprak mezar ele geçmiştir 92. PA/39 un en kuzeydeki mekanının tabanı altında yer alan mezarda bebek, başı batıda olmak üzere sol yanına hoker durumda yatırılmıştır. Bebeğin altına ve yanına birkaç çanak parçası rasgele döşenmiştir. Mezara ölü hediyesi bırakılmamıştır. İkinci mezar, öncekinin güneyindeki odanın tabanı altına gömülmüş olan bir bebeğe aittir. İskelet 25 x 15 cm lik bir alana yerleştirilmiştir. Başı güneybatıya gelecek biçimde sağ yanına yatırılmıştır. Yüzü güneye bakmaktadır. İskeletin altına üç kap parçası döşeme gibi konulmuştur. Ölü hediyeleri yoktur. Son mezar, aynı mekanın güney duvarı dibine gömülmüş olan, öncekinden biraz daha büyük bir bebeğe aittir (Lev. 10) 93. Hoker durumda yatırılan bebeğin başı batıda ve sola dönüktür. Gövdesi doğuya doğru kıvrılmıştır. İskeletin sağ omuzu üzerine kurşundan bir halka, 10 cm güneyine ağız kenarının bir kısmı kırık bir çanak hediye olarak bırakılmıştır. 91 Öztan, 1994, s Öztan, 2002, s Aynı eser, Res. 3.

31 22 V. II. ARIBAŞ MEZARLIĞI Acemhöyük ün ekstramural mezarlığı olan Arıbaş, Yeşilova kasabasının girişinde, güneydoğu yönünde höyükten kuş uçumu 500 m uzaklıkta yer almaktadır (Lev. 11). Enver Arıbaş ın, 1991 yılı sonbaharında evinin bahçesine ağaç dikmek için açtığı bir çukurda bulduğu biri gaga, diğeri yonca ağızlı iki testi ve küçük bir çömleği bildirmesi üzerine yerinde yapılan inceleme, alanın Koloni Çağı na ait bir mezarlık olabileceğini göstermiştir 94. E. Arıbaş ın izniyle tarlasında uygun görülen yerlerde 1993, 1995 ve 1996 yıllarında toplam 275 metrekarelik bir alanda kazı yapılmıştır yılında 21, 1995 te 49 ve 1996 da 96 adet mezar bulunmuştur. Bu sayı Enver Arıbaş ın bulduğu ile birlikte 167 dir. Kremasyon mezarlardan bazılarının kısmen üst üste olması (M. 11 ve 43, M. 24 ve 47 gibi) ve mezarlık alanının ilk kullanımı sırasında yapılan bazı gömmelerin daha sonraki kullanımlar sırasında tahribi mezarlıkta farklı seviyelerin olduğunu göstermektedir. Saptanan 3 seviyeden ilkine ait mezarlar cm derinlikten itibaren görülmeye başlamaktadır. Mezarlığın güneyine yakın kısımlarında -45, kuzeye doğru -55, -60 cm lerde ortaya çıkan mezarlar, mezarlık alanının kuzeye doğru alçalan eğimli bir topografyaya sahip olduğunu göstermektedir. İlk seviyedeki mezar kaplarının dipleri hizasında, m kodlarında kremasyon ve ceset gömmelerin birlikte görüldüğü 2. seviye mezarları yer almaktadır. 2. seviyenin 94 Öztan, 1994, s Bkz. dn. 5; Ayrıca bkz. Öztan, 1995, s. 192; Öztan, 1998, s. 167 vd.

32 23 altında, m den itibaren başlayan ceset gömmelerden oluşan 3. seviye bulunmaktadır. Arıbaş mezarlığında kremasyonların 112 si kap, 27 si toprak, ceset gömmelerin 21 i toprak, 7 si küp mezarlara uygulanmıştır. Mezarlıkta, çocukların da yetişkinlerle birlikte aynı mezar tiplerine gömüldükleri görülmüştür. 1- Kremasyon Gömmeler A- Kap Mezarlar (Urne ler) Mezar kabı olarak gaga ya da yonca ağızlı testiler, çift kulplu vazolar, omuzları kabartma bant bezeli çömlekler, mutfak çömlekleri, iki-dört kulplu memecikli veya kapaklı vazolar, kantaroslar, tabaklar, derin veya küçük çanaklar, üç ayaklı silindir boyunlu vazo, kulbu yiv bezeli yonca ağızlı iri maşrapa formundaki kaplar kullanılmıştır (Lev. 12: 1-3). İçlerine küller ve kimi durumlarda hayvan ve aşık kemikleri de konulmuştur. Kaplar gömme amaçlı olarak üretilmemiştir. Acemhöyük yerleşiminde evlerde kullanılan oldukça farklı türlerdeki kulp ya da ağızları kırılan kapların mezar kabı olarak seçildikleri görülmektedir (M. 3, 7, 14, 25, 33, 34, 35). Bazen mezar kabı olarak sadece kabın karın genişliğinden altına ait parçalar kullanılmıştır. Yonca, gaga ya da yuvarlak ağızlı testi gibi kapalı ağızlı kaplar ise bu amaç için özel olarak kırılmıştır (M. 10) cm derinlikte ve cm çapında yuvarlak olarak açılan çukurlara, genellikle ağızları yukarı gelecek şekilde dikey durumda yerleştirilmişlerdir. Sadece birkaç örnekte baş aşağı (M. 11,

33 24 25) ya da yan yatırılmış (M. 90) olarak ele geçmişlerdir. Bir bölümünün ağzı açık olarak bırakılırken, genelde kap kırıkları ya da başka bir kapla kapatılmıştır. Bazı durumlarda etrafları duruşlarını sağlamlaştırmak amacıyla kap kırıkları ile birkaç kat halinde çevrelenmiştir (M. 6, 33 ve 56) (Lev. 13: 1, 2). Bazı kümelenmiş mezarlar kuzeydoğu güneybatı yönünde dizilmişlerdir. A. Öztan, bunların aile mezarları olabileceğini belirtmektedir 96. Kap mezarlarda ölü hediyeleri kaplarının içlerine ya da dışlarına bırakılmıştır. Dışa konulanlar arasında seramikler içerisinde çoğunluğu oluşturan yonca ağızlı sivri dipli testiler yaygın olmak üzere, çanaklar, tabaklar, fincanlar, maşrapalar ve ibrik yer almaktadır. İçlerinde kurban/ölü yemeği ile ilişkili olarak çoğunlukla hayvan kemikleri bulunan ya da boş olarak ele geçen sıvılar için kullanılmış olabilecek kaplar bazen kırılarak bırakılmıştır. Kapların içlerinde ayrıca konsantrik daire, verev yiv, dik çizgi, araları konsantrik daireli çapraz taramalarla bezeli kemik aplikler (M. 1, 11, 26, 40, 47, 56), kemik ya da tunç iğneler, tunç (M. 1, 10, 40) ya da kurşun halkalar (M. 1, 25, 40), zeytin çekirdeği veya küre şekilli boncuklardan oluşan kolyeler, 2 den 12 ye kadar değişen sayılardaki aşıklar ve ayak şeklinde damga mühür de (M. 13) bulunmuştur. Mezarların dışına bırakılan diğer hediyeler pişmiş toprak ya da taştan hayvan figürinleri, ağırşaklar, tunç iğne ve halkalardır. 96 Öztan, 1998, s. 169.

34 25 B- Toprak Mezarlar Basit toprak mezar olarak da tanımlanabilecek bu tipte, yanmış kemikler doğrudan toprağa cm lik bir alana konulmuştur. Bu mezar tipinin alt grupları olabilecek mezarların bir kısmında yanmış kemikler çanak kırıklarından yapılmış bir döşeme üzerine yerleştirilmiştir. Bir diğer grupta ise arta kalan yanık kemiklerin üzeri çanak kırıkları ile örtülmüştür. A. Öztan, bu tipteki mezarlara gömülenlerin kap mezarlara gömülenlerden daha fakir olduklarını belirtmektedir. Ölü hediyelerinin azlığı da bu görüşü desteklemektedir. Bunlar arasında yumuşakça kabuğundan kolye tanesi, pişmiş toprak ağırşaklar, tunç iğne, kurşun ve tunç halkalar ve pişmiş toprak hayvan figürini yer almaktadır. Ayrıca bu mezarlara da hayvan kemikleri konulmuştur (M. 84). 2- İnhumasyon Gömmeler A- Toprak Mezarlar Bu tipte, iskeletler doğrudan toprağa yatırılıp etrafları seramik parçaları ile desteklenmiş, bazı mezarların altlarına çanak kırıkları döşenmiş, bazılarının üzerleri çanak kırıkları ile örtülmüştür (Lev. 14: 1, 2). Bir mezarda (M. 30) baş çömlek kırıkları ile korumaya alınmıştır. Ölüler başları kuzey (M. 47 deki b kafatası), güney, doğu (M. 29, 30, 48), batı (M. 44, 46), güneydoğu (M. 47 deki a kafatası), kuzeydoğu ve kuzeybatıda olmak üzere sağ ya da sol yanlarına hoker, nim-hoker ya

35 26 da dorsal durumda gömülmüşlerdir. Kollar genelde gövde önünde toplanmıştır. Yalnız bir mezarda (M. 48) sol kol dirsekten bükülerek yüze doğru toplanmış, sağ el karındaki hediye kabı tutar gibi kavuşturulmuştur. Toprak mezarlara genelde tekli gömmeler yapılmakla birlikte, mezarlığın kuzey kenarına yakın bir alanda birbirinden 2-5 m uzaklıkta açığa çıkartılan 3 toprak mezara (M. 21, 26, 28) 2, 3 ve 6 yetişkin bireyin bazen üst üste gelecek şekilde bir seferde gömüldükleri görülmüştür. Anadolu ya yabancı olan bu durumu A. Öztan, aynı hastalık ya da felaket sonucu ölen kişilerin bir araya gömülmesi şeklinde yorumlamaktadır 97. Ceset gömmelerin yapıldığı toprak mezarlar da, kremasyonun uygulandığı aynı türdeki mezarlar gibi ölü hediyeleri bakımından zengin değildir. Ele geçenler tunç iğne (M. 21, 49), kurşun halka (M. 28, 44), bakır küpeler, yonca ağızlı testiler (M. 21, 26), yuvarlak ağızlı testi (M. 26), çanak (M. 21, 48) ve vazo (M. 26) ile sınırlıdır. B- Küp Mezarlar Ceset gömmelerin yapıldığı ikinci mezar tipi olan küp mezarlarda da mezar olarak kullanılan 2 ya da 4 kulplu küpler, daha önce evlerde günlük işlerde kullanılmış olan kaplardır (Lev. 15: 1-3). Ağız kenarı hafif yüksekte kalacak şekilde eğimli olarak yerleştirilen tek küpün (M. 19) dışındakiler, yan yatırılmış şekilde ele geçmişlerdir (M. 17, 24, 31). Küplerin ve ölülerin yatırılışlarında yön birliği yoktur. Başların her zaman küpün dibinde yer aldığı nim-hoker tarzda tek kişilik gömüler 97 Aynı eser, s. 169.

36 27 söz konusudur. Sadece bir örnekte ölü sırt üstü gömülmüştür. Küplerin ağızları genellikle kapatılmamakla birlikte, bir örnekte (M. 31) tek kulplu iri bir çanağın parçaları ile kısmen kapatıldığı görülmüştür. Bir diğer küpe (M. 17) ise dışarıdan getirilen sarı bir kil 20 cm genişlikte ağzın yarısına kadar doldurulmuştur. Aynı kil, M.19 un ağız kenarının altının desteklenmesinde kullanılmıştır. Mezarlara ikinci kez gömmelerin yapıldığı ilave kemiklerden anlaşılmaktadır. Küp mezarlarda ölü hediyeleri küplerin içlerine ve dışlarına bırakılmıştır. M.24 en zengin mezardır. Bu küpün içine pişmiş topraktan iki tane yonca ağızlı testi, bir kantaros, fayanstan yapılmış amulet amaçlı bir kolyenin taneleri olan iki maymun, bir tavşan, bir çıplak tanrıça figürini, bir damga mühür, kaya kristalinden bir çekirdek, bir perdah taşı ve sekiz aşık kemiği bırakılmıştır. Diğer mezarların ölü hediyeleri içerisinde, M. 31 in ağız kenarına konulmuş tunçtan bir çivi-iğne; M. 17 nin dışında yonca ağızlı bir testi, içinde iki tunç halka, bir çift bakır kefe, bir hematit ağırlık ve konsantrik daire bezekli bir kemik aplik; M. 19 un dışında yonca ağızlı bir testi, ağız kenarı altında kırık olarak bir testi ve vazo parçaları ile kurban olarak sunulmuş bir hayvanın başı, içerisinde yarım tunç halka, bir tunç iğne ve bir sileks kesici yer almaktadır. V. III. İSKELETLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ 1992, 1995, 1996 ve 2000 yıllarındaki kazılarda açığa çıkartılan Acemhöyük iskeletlerinin paleoantropolojik açıdan değerlendirilmesi sonucu, Acemhöyük populasyonunun farklı yaş gruplarına göre dağılımı ve belirli yaş aralıklarına göre

37 28 ölüm yüzdeleri saptanmıştır 98. Ayrıca iskeletlerin korunma durumunun izin verdiği ölçüde ırk tayinleri yapılmıştır. Bireyler ölüm yaşlarına göre fetüs, bebek, çocuk, genç-orta-ileri erişkin ve erişkin olmak üzere gruplara ayrıldıklarında en küçük yüzdeye sahip grubun fetüsler (% 0,76), en büyük yüzdeye sahip grubun orta erişkinler olduğu görülmüştür (% 29,77). Yaş aralıklarına göre ölüm yüzdeleri üzerinde yapılan çalışmalar ile Acemhöyük toplumunda en yüksek ölüm yüzdesinin yetersiz bakım ve beslenme, enfeksiyonal hastalıklar ve bağışıklık sisteminin yetersizliği gibi etkenlere bağlı olarak 0-5 yaş grubunda gerçekleştiği saptanmıştır. Ergenlik ve genç erişkinlik dönemlerine ilişkin kesin bir kanıya varılamayan çalışmada, ölüm yüzdesinin tekrar yaş grubunda hızlı bir artış gösterdiği, bundan sonraki yaş gruplarında ise azaldığı belirlenmiştir. Irk tayinleri yapılabilen bireylerin Alpin Akdeniz, Narin Akdeniz ve Alpin Dinarik ırkına ait oldukları saptanmıştır. 98 Acemhöyük iskeletlerinin paleoantropolojik açıdan değerlendirilmesi ile ilgili rapora tezimde değinmeme izin veren hocam Sayın Prof. Dr. A. Öztan a çok teşekkür ederim.

38 ) VI. ANADOLU DA M. Ö. 2. BİNDE ÖLÜ GÖMME ADETLERİ (M. Ö. İntramural Mezarlar/Mezarlıklar Geçiş Bölgesi nin Kuzeybatısı Demircihöyük Eskişehir il merkezinde, Poyra köyünün 7.5 km kuzeybatısında ve Çukurhisar köyünün 4.8 km güneydoğusunda yer alan Demircihöyük te 99, 1975 yılında M. Korfmann başkanlığında yapılan kazılarda, höyüğün doğu yamacında bulunan Orta Tunç Çağı tabakalarından 2/3 ve 4 e ait duvar kalıntıları arasında, olasılıkla ev tabanları altına gömülmüş üç çömlek mezara rastlanmıştır 100. Bir tanesi, yüzü kuzeye dönük olarak sağ yanına hoker durumda yatırılmış 4 yaşlarında bir çocuğa, diğerleri bebeklere ait mezarlardan, çocuk mezarında kafatasının yakınında kurşun halka parçaları ele geçmiştir Bittel-Otto, 1939, s Korfmann, 1979a, s. 95; Kull, 1988, s , 222, Şek , Lev. 34: 1; Akyurt, 1998, s Kull, 1988, s. 20, Lev. 34: 8.

39 30 Demircihöyük te 2/3. tabakalar Kārum Ib evresine, 4. tabaka Eski Hitit Dönemi ne tarihlenmektedir 102. Geçiş Bölgesi nin Güneybatısı Kusura Afyon un 45 km güneybatısında bulunan Kusura da, yıllarında W. Lamb başkanlığında yürütülen kazılarda C evresinde basit toprak ve küp mezarlar bulunmuştur 103. Basit toprak mezarlara hoker durumda gömülen iskeletlerden bir tanesinin başının üzerinde kasıtlı olarak konulmuş bir taş bulunmuştur. Yan yatırılmış durumdaki küplerden bir tanesinin içinde ve dışında az sayıda kemik ele geçerken diğer 4 ü boştur. K. Bittel, Kusura C evresinin Eski Hitit Dönemi ne ait olduğunu ve bu evre buluntularının Boğazköy ün yaklaşık olarak M. Ö yıllarına tarihlenen buluntuları ile bağlantılı olduğunu ileri sürmüştür Aynı eser, s. 216 vd. 103 Lamb, 1937, s. 11, 14; Lamb, 1938, s. 234; Emre, 1978, s ; Anan, 1987, s. 313, 327, ; Akyurt, 1998, s Bittel, 1967, s

40 31 Alacahöyük ün Kuzeyi ve Orta Karadeniz Bölgesi Alacahöyük Boğazköy ün 25 km kuzeydoğusunda bulunan Alacahöyük te 105, Eski Hitit tabakası olan 4. tabakada, Eski Tunç Çağı evresinin seviyesi içine gömülmüş bir çocuğa ait çömlek mezar bulunmuştur 106. T. Özgüç, Alacahöyük te Hitit Dönemi ne ait açığa çıkartılan küp mezarların hepsinin çocuklara ait olduğu yetişkin mezarlarına rastlanmadığını belirtmiştir 107. Küp mezarların ait oldukları yapı katı belirtilmediğinden kesin bir tarihlendirme yapılamamaktadır. Boğazköy Çorum un Sungurlu ilçesinde bulunan Boğazköy de K. Bittel başkanlığında yapılan kazılarda Aşağı Şehir, Büyükkale ve Kuzeybatı Yamacı nda mezarlara rastlanmıştır. 105 Arık, 1937, s Koşay, 1944, s. 25; Anan, 1987, s Özgüç, T., 1950, dn. 113.

41 32 Büyükkale nin güneyinde evlerin içlerinde Büyükkale IVc 108 yapı katına ait mezarlar ele geçmiştir 109. Açığa çıkartılan üç mezar da basit toprak mezardır. İkisi ocakların yakınında, diğeri evin köşesinde ele geçmiştir. İçlerinde yetişkin, genç ve bebek iskeletleri bulunmuştur. Erkek iskeleti ve olasılıkla bir kadına ait olan iskelet kuzeydoğu-güneybatı yönünde yatırılmıştır. Bebek mezarında herhangi bir ölü hediyesine rastlanmazken, erkek mezarından bir testi, genç kadının mezarından ise sağ kulağında tunçtan bir küpe ve el bileklerinde aynı malzemeden bilezikler ele geçmiştir 110. Büyükkale Va yapı katında 3 yaşlarında hoker durumda yatırılmış bir çocuk iskeleti bulunmuştur no.lu odanın doğu ve güney duvarlarının kesiştiği köşede, doğu duvarının en alt taş sırası üzerinde yer almaktadır. P. Neve, buluntu durumuna göre çocuğun sonradan değil, yapı çalışmaları sırasında bilinçli olarak gömüldüğünü belirtmekle birlikte, ne Boğazköy de ne de Önasya da bu türden bir geleneğe rastlanmadığını ifade etmiştir 112. Büyükkale de açığa çıkartılan son mezar, IVd yapı katına ait evin avlusunda bulunan ocağın kuzeydoğusuna hoker durumda gömülmüş bir çocuğa aittir Schirmer, 1969, s Bittel, 1936, s. 9; Bittel-Naumann, 1952, s. 116; Emre, 1978, s. 53; Anan, 1987, s , 324; Akyurt, 1998, s Bittel-Naumann, 1952, Şek Neve, 1982, s. 19; Akyurt, 1998, s Neve, 1982, s Aynı eser, s. 27, Şek. 12; Akyurt, 1998, s. 59.

42 33 Aşağı Şehir de I no.lu tapınağın kuzeyindeki yerleşim alanında, J-K/20 plankarede üç mezar bulunmuştur 114. K/20 plankaredeki ilk iskelet, bir Eski Hitit Dönemi evinin odasında ele geçmiştir 115. Kireçtaşından büyük levhalar ile örtülmüştür. Yaklaşık olarak kuzeydoğu-güneybatı yönünde gömülmüştür. Ölü hediyeleri yoktur. İkinci gömme birincinin kuzeydoğusundadır 116. Ölü, kuzeybatıgüneydoğu doğrultusunda yatırılmış olup yüzü güneydoğu yönündedir. Omuz hizasında pişmiş toprak kırmızı perdahlı küçük bir testi, yanında kırmızı bir şişe, kırmızı akıtacaklı bir testi, gri renkte bir amfora, bir çanak ve çok sayıda hayvan kemiği bulunmuştur. J/20 plankarerede bulunan üçüncü mezar, doğu-batı yönünde sağ yanına hoker durumda yatırılmış 8 yaşlarındaki bir çocuğa aittir 117. Bu mezarın ölü hediyesi yoktur. Kuzeybatı Yamacı nda Eski Hitit tabakası olan 7. tabakada mezarlara rastlanmıştır 118. Bir yapının tabanı altında 3 yaşlarında, olasılıkla bir kız çocuğuna ait iskelet ele geçmiştir 119. Ölü, tabana açılan ve etrafı birkaç taş ile sınırlanan bir çukura kuzeybatı-güneydoğu yönünde gömülmüştür. Yüzü ve kolları güneybatıya dönüktür. 114 Bittel-Naumann, 1952, s ; Emre, 1978, s. 53; Anan, 1987, s. 309, 325; Akyurt, 1998, s Bittel-Naumann, 1952, Plan: Ek Aynı eser, s. 117, Şek Bittel vd. 1957, s. 23, Şek. 10, Lev. 38, 6; Akyurt, 1998, s Schirmer, 1969, s. 27; Emre, 1978, s. 53; Anan, 1987, s. 309, ; Akyurt, 1998, s Schirmer, 1969, s. 28, Res. 10, Lev. 13b.

43 34 Kollarında iki bakır bilezik bulunmuştur 120. Aynı tabakada bulunan dört yetişkin iskeletinin ise mezarlara mı, yoksa yıkılan duvarların altında kalan kaza kurbanlarına mı ait oldukları kesin değildir 121. Büyükkale ve Aşağı Şehir mezarları yüzyıllara, yani Eski Hitit Dönemi ne tarihlenmektedir 122. Kuzeybatı Yamacı 7. tabaka, Büyükkale IVc evresi ile çağdaştır ve Eski Krallık Çağı na aittir 123. İkiztepe Samsun ili Bafra ilçesinin 7 km kuzeybatısında, bugünkü İkiztepe köyünün hemen kuzeyinde bulunan İkiztepe Höyüğü nde yıllarında U. B. Alkım, 1981 ve 2000 yıllarında Ö. Bilgi başkanlığında yapılan kazılarda İkiztepe I ve İkiztepe II arasındaki boyun kesiminde yer alan G sondajında ve İkiztepe I de A, À, D, H ve M açmalarında çömlek ve küp mezarlara rastlanmıştır Aynı eser, Lev Aynı eser, s. 29, Res Bittel-Naumann, 1952, s Schirmer, 1969, s Alkım vd., 1988, s. 1, Harita. 125 Bilgi, 1982, s. 52; Anan, 1987, s. 338; Alkım vd., 1988, s ; Akyurt, 1998, s ; Bilgi, 2001, s. 247; Alkım vd., 2003, s. 2-3, 30.

44 35 G sondajında ele geçen üç adet küp mezardan 126 bir tanesi çok tahrip olmuştur, diğer ikisi in-situ olarak bulunmuştur. Taban altına ve dik olarak yerleştirilen bu küpler içerisinde birer çocuk iskeleti ele geçmiştir. İkiztepe I de A, À ve H açmalarındaki çömlek ve küp mezarlar 127 I. katın 2. ve 3. evrelerine aittir. İçinde bebek iskeletleri bulunan I. katın 2. evresine ait çömlek mezarlardan üç tanesi kil sıvalı bir taban üzerinde bulunmuştur 128. Mezarların üstteki I. evrenin tabanı altına gömüldükleri kabul edildiğinde üst evreye ait olmaları gerektiği öne sürülmüştür. 2. evreye ait olan, içerisinde bir çocuk iskeleti bulunan diğer çömlek mezar tabanın moloz toprağında ele geçmiştir 129. Bu mezarın 1. evreye ait taban altına yerleştirildiği anlaşılmıştır. Aynı katta 3. evreye ait tabanın altında bir küp mezar bulunmuştur evreye ait olduğu düşünülen bu mezar bir çocuğa ait olup içerisinden ölü hediyesi olarak altın halka parçası, tunç bilezik, başı altın kaplı tunç iğne ve pişmiş toprak ağırşak açığa çıkartılmıştır. 3a evresine ait mezar içerisinde 2 bebek iskeleti bulunan bir çömlektir 131. D açmasında ele geçen çift kulplu iri çömlek mezar bir çocuğa 132, M açmasındaki, içlerinde ölü hediyeleri bulunmayan üç çömlek mezar bebeklere aittir Alkım vd., 1988, s. 80, Res. 113, 114, Alkım vd. 2003, s. 2, 3, Aynı eser, s Aynı eser, s Aynı eser, s Aynı eser, s Bilgi, 1983, s Bilgi, 2002, s. 247.

45 36 İkiztepe I üzerindeki en üstteki yerleşme katı olan Er-Hitit, diğer bir deyişle M. Ö. 3. binyıldan M. Ö. 2. binyıla Geçiş Çağı, M. Ö. 2. binyılın başları ile en geç M. Ö. XVIII. yüzyılın başları arasına tarihlenmektedir 134. Alacahöyük ün Güneyi ve Kayseri Ovası Alişar Yozgat il merkezinin güneydoğusunda bulunan Alişar da, H. H. von der Osten başkanlığında 1927 ve yılları arasında yapılan kazılarda 11-10T de basit toprak, çömlek ve sanduka mezarlar açığa çıkartılmıştır 135. Tamamı intramural olan bu mezarlar genellikle gruplar halinde evlerin tabanları altına gömülmüştür. Kaydedilen 72 mezardan 34 ü basit toprak, 36 sı çömlek, 1 i sanduka mezar tipindedir. Toprak mezarların yönelimleri farklıdır. Ölüler mezarlara dorsal ya da bir yanlarına hoker durumda gömülmüştür. b x 30 numaralı iskeletin üzeri seramik kırıkları ile kapatılmıştır. Mezarların tamamına ölü hediyeleri bırakılmamıştır. Ele geçen hediyeler çanak çömlek, tunç ya da bakır küpeler, kolyeler ve iğnelerden oluşmaktadır. 36 tane çömlek mezardan sadece üçü, e x 5, e x 6 ve e x 7 kesin olarak 134 Bilgi, 1983, s. 52; Bilgi, 2002, s. 247; Alkım vd. 2003, s. 4, Osten, 1937, s. 84 vd.; Emre, 1978, s. 52; Anan, 1987, s. 304, , ; , 348; Akyurt, 1998, s

46 37 11T ye aittir 136. Yetişkinlerin gömüldüğü mezarların çoğu iki büyük küpün ağız ağıza birleştirilmesiyle oluşturulmuştur. Ölüler bu şekildeki küplere bacakları uzatılarak gömülmüştür. İki küpün yeterli gelmediği bazı durumlarda ise alttaki küpün dip kısmının kırıldığı ve ölünün bacaklarının üçüncü bir kap ile kapatıldığı görülmüştür. Çocukların gömüldüğü mezarlar genellikle orta boylu mutfak kaplarıdır. Bir örnekte çömleğin ağzının kerpiç ile kapatıldığı görülmüştür. Mezarlara ölü hediyesi olarak çanak çömlek, altın ve tunç küpeler, altın, gümüş, tunç ya da kurşun yüzükler, kemik ve tunç iğneler, tunç bilezikler bırakılmıştır. Taş sanduka mezar, taş levhalar ve büyük bir kaba ait parça ile oluşturulmuştur. Mezardaki iskelet d x 30 sağ yanına hoker durumda gömülmüştür. Bakır ya da tunç bir iğne tek ölü hediyesidir. Alişar da 10T 137 yapı katı Asur Ticaret Kolonileri Çağı geç evresi ile, 11T 138 Kaniš Kārum II-III, hatta IV ile çağdaştır. Kültepe Kayseri nin 21 km kuzeydoğusunda bulunan Kültepe de 1948 yılından itibaren T. Özgüç başkanlığında sürdürülen kazılarda 139, Kültepe ve Kārum da mezarlar açığa çıkartılmıştır. Kārum alanında IV-Ia evrelerine ait evlerin ve avluların 136 Osten, 1937, s Aynı eser, s. 108; Balkan, 1955, s. 3 vd. 138 Özgüç, T., 1950, s Özgüç, T., 2005, s. 1 vd.

47 38 tabanları altında basit toprak, küp/çömlek, seramik parçalı ve sanduka mezar türleri bulunmuştur 140. Kültepe de, höyüğün doğu kesiminde Asur Ticaret Kolonileri Çağı nın geç evresine ait bir evin tabanı altında iki küp mezar açığa çıkartılmıştır 141. Basit toprak mezarlarda ölüler çeşitli yönlerde hoker ya da dorsal durumda gömülmüştür. Küp mezarlar yere yatay olarak yatırılmıştır. Ağızları çeşitli yönlerde olup taş ve toprakla kapatılmıştır. Ölüler hoker, nim-hoker ya da dorsal durumda başları küpün ağzı ya da dibine gelecek şekilde gömülmüştür. Bu mezarlarda çiftli gömmeye de rastlanmıştır. Çocuklar evlerde kullanılan mutfak kaplarına gömülmüştür. Özellikle cenaze küpü olarak kullanılan küpler de bulunmaktadır. Üzeri seramik parçalı mezarlarda ölülerin başları ya da gövdelerinin bir kısımlarının seramik kırıkları ile kapatıldığı, mezarlara hoker ya da dorsal durumda başları çeşitli yönlere gelecek şekilde gömüldükleri görülmektedir. Sanduka mezarlara Kārum un her yapı katında rastlanmıştır 142. Ib katında köşeleri kurşun levhalarla kaplanmış olan ağaç sanduka 143 ve sahte kemerli büyük taş sanduka 144 karakteristik özellikler taşımaktadır. Mezar ve kemerin oldukça yuvarlak olduğu ikinci sandukada ölü, 140 Özgüç, T., 1950, s. 51 vd.; Özgüç, T. ve N., 1953, s. 28 vd.; Özgüç, T., 1953, s. 102 vd.; Özgüç, T., 1954, s , ; Özgüç, T., 1959, s. 4, 7 vd.; Özgüç, T., 1964, s. 28, 37; Özgüç, T., 1978, s. 27, 118; Emre, 1978, s ; Anan, 1987, s , , , 342, , 351; Akyurt, 1998, s Emre, 1978, s. 55; Akyurt, 1998, s Özgüç, T., 1950, s ; Özgüç, T. ve N., 1953, s. 31, 32; Özgüç, T., 1953, ; Özgüç, T., 1959, s. 4, 7, 9, 10, 12; Özgüç, T., 1964, s. 37; Özgüç, 1986a, s Özgüç, T., 1959, s Özgüç, T., 1964, s. 37, Şek. 6; Lev. VI, 1; Özgüç, T., 1986a, s. 88, Lev. 134, 4.