ÇUKUROVA ÜNĐVERSĐTESĐ FEN BĐLĐMLERĐ ENSTĐTÜSÜ

Transkript

1 ÇUKUROVA ÜNĐVERSĐTESĐ FEN BĐLĐMLERĐ ENSTĐTÜSÜ YÜKSEK LĐSANS TEZĐ Eda GÜLŞEN KÜMES ORTAMINDA AMONYAK GAZI OLUŞUMU ve ÇEVREYE YAYILIMI TARIMSAL YAPILAR ve SULAMA ANABĐLĐM DALI ADANA, 2009

2 ÇUKUROVA ÜNĐVERSĐTESĐ FEN BĐLĐMLERĐ ENSTĐTÜSÜ KÜMES ORTAMINDA AMONYAK GAZI OLUŞUMU ve ÇEVREYE YAYILIMI Eda GÜLŞEN YÜKSEK LĐSANS TEZĐ TARIMSAL YAPILAR ve SULAMA ANABĐLĐM DALI Bu tez../../ Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oybirliği/Oyçokluğu ile Kabul Edilmiştir. Đmza... Đmza... Đmza... Prof. Dr. Taner ALAGÖZ Prof. Dr. Yıldırım KUMOVA Prof. Dr. Yılmaz YILDIZ DANIŞMAN ÜYE ÜYE Bu Tez Enstitümüz Tarımsal Yapılar ve Sulama Anabilim Dalında Hazırlanmıştır. Kod No: Prof. Dr. Aziz ERTUNÇ Enstitü Müdürü Đmza ve Mühür Bu Çalışma, Çukurova Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi Tarafından Desteklenmiştir. Proje No: ZF2008YL29 Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

3 ÖZ YÜKSEK LĐSANS TEZĐ KÜMES ORTAMINDA AMONYAK GAZI OLUŞUMU ve ÇEVREYE YAYILIMI Eda GÜLŞEN ÇUKUROVA ÜNĐVERSĐTESĐ FEN BĐLĐMLERĐ ENSTĐTÜSÜ TARIMSAL YAPILAR ve SULAMA ANABĐLĐM DALI Danışman: Prof. Dr. Taner ALAGÖZ Yıl: 2009 Sayfa:41 Jüri: Prof. Dr. Taner ALAGÖZ Prof. Dr. Yıldırım KUMOVA Prof. Dr. Yılmaz YILDIZ Bu çalışma, kümes ortamında amonyak gazı oluşumu ve çevreye yayılımının zamana bağlı olarak değişen düzeylerinin belirlenmesi amacına yönelik olarak yapılmıştır. Araştırma kapsamında seçilen yumurtacı kümes de ilkbahar ve yaz üretim dönemlerinde kümes dışı amonyak gazı değerleri ile kümes içi sıcaklık değerleri ölçülmüştür. Araştırma alanı Akdeniz bölgesinde yani sıcak iklim kuşağında yer almaktadır. Bu nedenle bölgedeki kümeslerin tamamına yakın kısmı tünel havalandırmalı tipte olup evaporatif serinletme sistemleri bulunmaktadır. Araştırma Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Araştırma Uygulama Çiftliğinde gerçekleştirilmiştir. Araştırma sonuçlarına göre bu işletmede seçilen kümeste ölçülen amonyak gazı, ilkbahar üretim değeri kümes dışında kümese 1m uzaklıkta 2 ppm, 5m uzaklıkta 1 ppm; yaz üretim döneminde ise 1m uzaklıkta, 3 ppm 5m uzaklıkta, 1 ppm olarak belirlenmiştir. Sonuç olarak, kümeslerde havalandırma sistemlerinin doğru olarak projelenmesi ve amenajmanı ile, zararlı gaz düzeylerinin uygun şekilde tutulabileceği belirlenmiştir. Anahtar kelimeler: kümes, zararlı gazlar, amonyak I

4 ABSTRACT MSc THESIS AMMONIA FORMATION IN POULTRY HOUSES and ITS DISSEMINATION TO THE ENVIRONMENT Eda GULSEN CUKUROVA UNIVERSITY SCIENCE INSTITUTE AGRICULTURAL STRUCTURES and IRRIGATION DEPARTMENT Supervisor: Prof. Dr. Taner ALAGÖZ Year: 2009 Pages: 41 Jury: Prof. Dr. Taner ALAGÖZ Prof. Dr. Yıldırım KUMOVA Prof. Dr. Yılmaz YILDIZ The purpose of this study is to determine the changing levels of Ammonia Formation in Poultry Houses and its Environmental Dissemination dependent on time. During spring and summer production period, the inside poultry tempetature and the outside poultry ammonia gas values are measured within the research. The research takes place at Mediterranean Region, which is located in warm climate zones.therefore almost all of the poultry houses in the region is tunnel ventilation type and have evaporative air-cooling system in it. The research has been done in Cukurova University Faculty of Agriculture,Research and Application farm. According to research results in this business, the ammonia gas is measured at the selected poultry house, for the spring production outside the poultry house, 2 ppm at a distance of 1m, 1 ppm at a distance of 5m ; summer production period is 3 ppm at a distance of 1m, 1ppm has been determined at a distance of 5m. As a result, by correct planning of ventilation systems in poultry houses, harmful gas level can be detect at reasonable levels. Key words: Poultry House, harmful gases,ammonia II

5 TEŞEKKÜR Bu çalışma konusunu veren ve araştırmanın her safhasında yardımcı olan saygıdeğer hocam Prof. Dr. Taner ALAGÖZ e, çalışma boyunca bilgi, öneri ve deneyimlerini esirgemeyen saygıdeğer hocam Prof. Dr. Yılmaz YILDIZ a, bu süreçte yardım ve desteğini esirgemeyen Arş. Gör. Müge ERKAN CAN a, Tarımsal Yapılar ve Sulama Bölümüne, öğrenim hayatım boyunca büyük bir sabır içerisinde bana destek olan, maddi ve manevi yardımlarını benden esirgemeyen aileme, canım kardeşime ve sevgili eşime teşekkürü borç bilirim. III

6 ĐÇĐNDEKĐLER SAYFA NO ÖZ.I ABSTRACT.II TEŞEKKÜRLER III ĐÇĐNDEKĐLER...IV ÇĐZELGELER DĐZĐNĐ...V ŞEKĐLLER DĐZĐNĐ...VI 1.GĐRĐŞ Kümeslerde Çevre Etmenleri Sıcaklık Oransal Nem Hava Hızı Hava Temizliği ÖNCEKĐ ÇALIŞMALAR MATERYAL ve METOT Materyal Ölçüm Yapılan Kümesin Özelliği Ölçüm Cihazı Ölçüm Cihazının Özellikleri Metot BULGULAR ve TARTIŞMA Çukurova Üniversitesi Araştırma Uygulama Çiftliği SONUÇ ve ÖNERĐLER..36 KAYNAKLAR...37 ÖZGEÇMĐŞ...41 IV

7 ÇĐZELGELER DĐZĐNĐ SAYFA NO Çizelge 1.1. Bir Çift Kabuksuz Yumurtada Bulunan Temel Bazı Besin Maddelerinin Yetişkin Bir Đnsanın Gereksinmelerini Karşılama Oranları.2 Çizelge 1.2. Ülkemizdeki Tavuk Eti Üretiminin Diğer Ülkelerle Karşılaştırılması (ton)...3 Çizelge 1.3. Ülkemizdeki Yumurta Üretiminin Diğer Ülkelerle Karşılaştırılması (ton) 4 Çizelge 1.4. Yumurtacı Tavuk Kümeslerinde Sağlanması Gereken Hava Sıcaklığı Değerleri..8 Çizelge 1.5. Kümeslerde Sağlanması Gereken Oransal Nem Değerleri.. 9 Çizelge 1.6. Hava Sıcaklığına Bağlı Olarak Hava Hızı Değerleri (m/s) Çizelge 1.7. Amonyak Gazı Konsantrasyonlarının Đnsan ve Hayvanlar Üzerindeki Etkileri.12 Çizelge 3.1.Ölçüm Yapılan Kümesin Genel Ölçüleri 22 V

8 ŞEKĐLLER DĐZĐNĐ SAYFA NO Şekil 3.1. Ölçüm yapılan kümesin iç görünümü...20 Şekil 3.2. Ölçüm yapılan kümesin yan görünümü Şekil 3.3. Kümesteki fanların yerleşimi..23 Şekil 3.4. Ölçüm cihazının önden görünümü. 25 Şekil 4.1. Çukurova Üniversitesi Araştırma Uygulama Çiftliğine ait kümeste ilkbahar döneminde kümese 1m ve 5 m uzaklıkta zamana bağlı olarak amonyak gazının değişim değeri (a) ile kümes dışı sıcaklık değerinin Değişimi (b)...31 Şekil 4.2. Çukurova Üniversitesi Araştırma Uygulama Çiftliğine ait kümeste ilkbahar döneminde kümese 1m ve 5 m uzaklıkta zamana bağlı olarak amonyak gazının değişim değeri (a-b) ile kümes dışı sıcaklık değerinin Değişimi (c)...32 Şekil 4.3. Çukurova Üniversitesi Araştırma Uygulama Çiftliğine ait kümeste yaz döneminde kümese 1m ve 5 m uzaklıkta zamana bağlı olarak amonyak gazının değişim değeri (a-b) ile kümes dışı sıcaklık değerinin değişimi (c) VI

9 1. GĐRĐŞ Eda GÜLŞEN 1. GĐRĐŞ Đnsanların yaşamlarını devam ettirebilmek için yeterli ve dengeli beslenmeleri gerekmektedir. Yeterli ve dengeli beslenme için gereksinim duyulan enerji, protein, vitamin ve minerallerin karşılanmasında hayvansal ürünler ilk sırayı almaktadır. (Olgun, 1997). Bu nedenle üretimde hayvan sağlığının ve üretilecek ürünün kalitesi ve veriminin optimum koşullarda sağlanması, yaşam alanlarının yani barınaklarının yöredeki iklime uygun bir biçimde projelendirilmesi esastır. Hayvan başına verimin artırılması; verim yeteneği yüksek olan ırkların elde edilmesi, hayvanların daha iyi beslenmesi, hastalık ve zararlılara karşı savaşılması ancak hayvanların rahat edebildikleri uygun çevre koşullarını sağlayabilen barınakların yapımıyla gerçekleşebilir. Bunların içerisinde hayvanın genetik yapısı elde edilen üretimin % 30 nu, çevre koşulları ise %70 ni sağlamaktadır (Balaban ve Şen, 1988; Demir, 1986). Tavukçuluk, dünyada hayvansal protein açığının kapatılmasında en önemli sektörlerden biridir. Bu nedenledir ki, dünyada tavukçuluk bir tür sanayi sektörü olarak kabul edilir. Tavukçuluğun gerek hayvancılık, gerekse tüm tarımsal faaliyetler içerisindeki yeri gün geçtikçe artmaktadır. Çünkü çeşitli tavuk ürünleri, çağımızın önemli sorunu olan yetersiz beslenme probleminin çözümünde yararlanılabilecek bol, hızlı ve ucuz olarak sağlanabilen besin kaynaklarını oluşturur. Örneğin, yumurta, protein, vitamin ve mineral maddelerce zengin, lezzetli, sindirimi kolay, tek başına olduğu kadar diğer yiyeceklerle de yenilebilen değerli bir üründür. Yetişkin bir insanın günlük gereksinimlerinin karşılanması bağlamında bir çift kabuksuz yumurtada bulunan bazı temel besin maddelerinin oransal değerleri Çizelge 1.1 de verilmiştir (Özen, 1986 ) 1

10 1. GĐRĐŞ Eda GÜLŞEN Çizelge 1.1 Bir Çift Kabuksuz Yumurtada Bulunan Temel Bazı Besin Maddelerinin Yetişkin Bir Đnsanın Gereksinmelerini Karşılama Oranı (Özen, 1986) Besin Maddesi Günlük Gereksinmenin % si Protein 16,3 Enerji 4,5 Fe 17,3 Vitamin 22,0 Tiyamin(B1) 8,3 Ribovlavin(B2) 14,8 Vitamin B12 33,0 Vitamin D 25,0 Tavuk eti ve yumurtanın insan beslenmesindeki önemi nedeniyle tüm dünyada bu ürünlerin artırılması yönünde yoğun araştırma ve destekleme çabaları yapılmaktadır. Türkiye de tavukçuluğun eski bir geçmişi olmakla birlikte ülkede entansif olarak yumurta ve piliç eti üretimi 1960 larda başlamıştır (Akkılıç, 1982). Bu çalışmanın amacı, Adana ve yakın çevresinde benzer iklime sahip işletmelerdeki kümeslerde tavukların üretim performanslarını düşüren ilkbahar ve yaz aylarında kümes ortamında amonyak gazı oluşumu ve çevreye yayılım düzeyini 2

11 1. GĐRĐŞ Eda GÜLŞEN belirlemek, bu gazın oluşumuna etkili olan yapısal özellikleri ortaya koymak ve sonuçta üreticilere ışık tutacak yeni öneriler getirmektir. Ülkemizde, her ne kadar ihtiyacı olan ürünleri üretebilecek potansiyele sahip olsa da zaman zaman uygulanan yanlış politikalar sonucu üretim darboğaza girebilmekte, ayrıca hızlı nüfus artışı, hızlı kentleşme ve sanayileşmenin artan bir tempoyla devam etmesine bağlı olarak hayvansal ürünlerin üretimi yönünden kendi kendine yetebilen bir ülke olma özelliğini yitirmektedir. Türkiye Kalkınma Vakfının ülkemizde başlattığı sözleşmeli tavuk yetiştiriciliği modeliyle yeni bir ivme kazanmış ve yıl gibi kısa bir sürede inanılmaz bir atılımla bugün gerek kullandığı teknoloji gerekse ürettiği ürünlerin kalitesi açısından gelişmiş batı ülkeleri ile rekabet edebilecek bir düzeye ulaşmıştır. Ülkemizdeki tavuk eti üretiminin diğer ülkelerle karşılaştırılması Çizelge 1.2 ; 1.3 de verilmiştir. Çizelge 1.2 Ülkemizdeki Tavuk Eti Üretiminin Diğer Ülkelerle Karşılaştırılması (ton) (Çubukçuoğlu, 2007) Ülkeler Türkiye Fransa Đtalya Almanya Hollanda Yunanistan

12 1. GĐRĐŞ Eda GÜLŞEN Ülkemizde 1990 yılında ton olan tavuk eti üretimi 2004 yılında ton a yükselmiştir yılında bazı Avrupa Ülkeleri arasında sonuncu durumdayken 2004 yılında aynı ülkeler arasında birinci sırada yer almaktadır. Tavuk etinin yanı sıra diğer bir tavukçuluk ürünü olan yumurta da ülkemizde fazlasıyla üretilmektedir.(çizelge 1.3) Çizelge 1.3. Ülkemizdeki Yumurta Üretiminin Diğer Ülkelerle Karşılaştırılması(ton) (Çubukçuoğlu, 2007) Ülkeler Türkiye Fransa Đtalya Almanya Hollanda Yunanistan Ülkemizde 1990 yılında ton olan yumurta üretimi 2004 yılında ton a yükselmiştir yılında bazı Avrupa Ülkeleri arasında 4 sırada yer alırken 2004 yılında aynı ülkeler arasında 3 sırada yer alır. 4

13 1. GĐRĐŞ Eda GÜLŞEN Kanatlı et, üretimi hayvan sayısı bakımından ele aldığımızda 1997 yılında adet olan tavuk sayısı son yıllarda büyük bir artış göstererek 1999 yılında adete ulaşmıştır (Anonymous, 1996c; Anonymous, 1998a; Anonymous, 1999a ). Ülkemiz tavuk eti üretiminde dünya ülkeleri sıralamasında 176 ülke içinde 18. sırada yer almaktadır (Anonymous, 1998b). Bir tavukçuluk işletmesinde toplam üretim giderlerinin %55 70 kadarını yem giderleri oluşturmaktadır. Bu bakımdan tavukçuluk sektörü ile yem sanayi arasında sıkı bir ilişki vardır. Düşük nitelikli yem kullanımı yalnız verim performanslarını düşürmekle kalmaz aynı zamanda ürün maliyetlerini de artırır. Ülkemizde üretim maliyetlerinin yüksek, yemden yararlanma oranının düşük olmasında niteliksiz yem kullanımının etkisi büyüktür. Türkiye de nitelikli karma yem üretimi için gerekli bilgi ve teknoloj bulunmaktadır. Sorun, karma yem hammaddelerinin üretiminin yetersizliği, niteliğinin düşük olması ve fiyatlarının yüksek olmasındandır. Soya fasulyesi, mısır, et-kemik unu, balık unu gibi karma yemin niteliğini belirleyen hammaddelerin üretimi yetersizdir (Akbay ve ark.1990). Konu ile ilgili aşağıdaki çözüm yolları önerilmektedir. 1) Karma yem hammaddeleri üretimi ülke bazında planlanmalı, gerekirse destek uygulanmalı, 2) Yem fabrikalarının hammadde depolama olanakları artırılarak yem stoku yapan aracıların fiyatları yükseltmesi önlenmeli, 3) Karma yemlerde nitelik denetimleri yaygınlaştırılmalıdır (Akbay ve ark. 1990). Günümüzde tavuk yetiştiriciliği tamamen entansif bir duruma girmiş olup hayvanlar tüm yetiştirme dönemi boyunca kümes içinde kalmak zorundadır. Bu nedenle tavukların verimlerine, sağlığına ve yemden yararlanma yeteneklerine; yetiştirme materyali ve yemlemenin yanında kümes içi çevre koşullarının kontrolünün de önemli etkisi vardır. Kümes içi çevre koşullarının kontrolü deyimi; kümes içinde uygun sıcaklık, nem ve sağlık koşullarının sağlanması, hava içinde asılı toz, gaz ve istenmeyen kokuların yok edilmesi, aydınlatmanın düzenlenmesi ile kümes içerisinde hayvan yoğunluğu konularını içermektedir. Bütün bu değişkenler arasında yumurta ve et üretimi yönünden istenilen düzenlemeler yapılırken işletmenin ekonomisi her zaman göz önünde 5

14 1. GĐRĐŞ Eda GÜLŞEN bulundurulmalıdır. Üretimde ekonomi; üretim kalitesine, hayvanların yemden yararlanma yeteneğine, ölüm oranının düşüklüğüne, üretim ünitesi için yapılacak yatırıma ve işçilik giderlerine bağlıdır (Alagöz, 1983). 1.1 Kümeslerde Çevre Etmenleri Kümeslerde çevre etmenleri denilince canlının içinde yaşadığı, büyüyüp geliştiği ve verimlerine etkili tüm etmenler anlaşılır. Bunlar, bakım ve beslenme yanında kümes içi ortam havasının sıcaklık ve nemi, kimyasal bileşimi, hava hareketi, yapı elemanlarının yalıtım değeri, yapay ve doğal aydınlatma ile havalandırma sayılabilir. Tarımsal yapılarda çevre koşullarının kontrol ve düzenlenmesi ise ancak, bina içerisinde uygun sıcaklık ve nemin korunması, yeterli düzeyde ışık, havalandırma yolu ile temiz havanın sağlanması ve yüksek kaliteli ürün elde edebilmek için sağlık koşullarının yerine getirilmesi ile gerçekleşebilir. Çevre koşulları arasında ise en önemli grubu oluşturan ve kümes içerisinde mutlaka uygun düzeyde sağlanması gerekli olan iklim faktörleri; sıcaklık, oransal nem, hava hızı ve kümes içerisine giren havanın temizliğidir (Balaban ve Şen, 1979) Ülkemizde tarımsal yapılarda çevre koşullarına yeteri derecede önem verilmemektedir. Örneğin iklim koşullarının sert geçtiği yörelerde hayvan barınaklarında bina hacminin küçültülmesi, pencere yüzeylerinin azaltılması, kış ayları süresince havalandırmanın durdurulması veya hayvan sayısının artırılması yollarına başvurulmaktadır. Bu gibi işlemler aslında üretim üzerinde olumsuz etkiler yaptığı gibi yapıların hizmet ömrünü de kısaltmaktadır Sıcaklık Tavukların farklı iklim koşullarına adaptasyonları mümkün olmakla beraber, bunlar ekstrem sıcaklıklardan, ani sıcaklık değişimlerinden ve soğuk hava akımlarından zarar görürler. Çevre koşullarının istenilen düzeyde olmaması, tavukçulukta beklenen verimin gerçekleşmemesine ve bu koşulların yarattığı olumsuzluğa bağlı olarak önemli düzeyde ekonomik kayıplara yol açmaktadır. Tavuk yetiştiriciliğinde üzerinde önemle durulan 6

15 1. GĐRĐŞ Eda GÜLŞEN ve verimi etkileyen çevre faktörlerinden birisi de kümes içi sıcaklığıdır (Tekinel ve ark, 1988a). Tavukların vücut sıcaklıkları yaş, cinsiyet ve aktivitelerine bağlı olarak C arasında değişmekle birlikte ortalama 41,5 C dolayındadır. Tavukların vücut sıcaklıkları çevre sıcaklığından genellikle daha yüksek olduğu için vücut sıcaklığı ayarı vücuttan ısı atılması yoluyla olur ve bu ayarlamada hayvanın metabolik ısı üretimi kadar çevre sıcaklığı da etkilidir (Meltzer, 1983). Hava sıcaklığı ve oransal nemi yüksek olan koşullarda tavukların iletim, taşınım, ışınım, buharlaşma, dışkı ve yumurtlama ile dış ortama verdikleri ısı yeterli olmayacağından vücut sıcaklıkları yükselme eğilimi gösterir. Bunun sonucunda da, yem yeme istekleri ve dolayısıyla yem tüketimleri azalır, verimlerinde düşmeler görülür.yumurtacı tavuk kümeslerinde sağlanması gereken hava sıcaklığı değerlerinin değişimi Çizelge 1.4 te verilmiştir (Mutaf ve Sönmez, 1984). 7

16 1. GĐRĐŞ Eda GÜLŞEN Çizelge 1.4.Yumurtacı Tavuk Kümeslerinde Sağlanması Gereken Hava Sıcaklığı Yaş (Hafta) Sıcaklık ( C) Minimum Maksimum Optimum 1.Hafta Hafta Hafta Hafta Hafta Hafta Hafta Hafta

17 1. GĐRĐŞ Eda GÜLŞEN Oransal Nem Hayvan barınaklarında uygun çevre koşullarının bir göstergesi olarak sadece sıcaklığın alınması yeterli değildir. Hava sağlığı yönünden, hayvanların bulunduğu ortamın oransal neminin de dikkate alınması gerekir (Ekmekyapar, 1993). Yapılan çalışmalar göstermiştir ki, oransal nemin hayvanlar üzerinde olumsuz etkisi iki şekilde olmaktadır. Çok düşük nem, ortamın tozlu olmasına dolayısıyla hayvanlarda solunum yolları enfeksiyonlarına, yüksek nem ise sıcaklıkla beraber ve özellikle 27 C nin üzerindeki değerlerde; solunumun güçlükleri ile birlikte ölüm oranında artışlara neden olmaktadır (Lindley and Whiteaker, 1996). Sıcaklığın verim üzerine olumsuz etkisi kümes içindeki oransal neme bağlı olarak değişir. Kümeslerde sağlanması gereken oransal nem değerleri Çizelge 1.5 de verilmiştir (Anonymous, 1987). Çizelge1.5. Kümeslerde Sağlanması Gereken Oransal Nem Değerleri Oransal Nem(%) Sıcaklık-Nem Dengesinde Esas Alınan Değerler Sıcaklık( C) Oransal Nem(%)

18 1. GĐRĐŞ Eda GÜLŞEN Hava Hızı Tavukların vücut sıcaklıklarını ayarlamalarında hava hızının da önemli ölçüde etkisi vardır. Hava hızının tavuklar üzerindeki etkisi hava sıcaklığı ve oransal nemi ile çok yakından ilgilidir. Farklı hava sıcaklığına bağlı olarak optimum hava hızı değerleri Çizelge 1.6 da verilmiştir (Mutaf, 1980). Çizelge 1.6. Hava Sıcaklığına Bağlı Olarak Hava Hızı Değerleri (m/s) Sıcaklık( C) Hava Hızı (m/s) 0 0,15 5 0, , , , , ,13 Çizelgede görüldüğü üzere hava hızı, hava sıcaklığına bağlı olarak artmaktadır. Hava hızının artması, hayvanlarda vücut ısısının dış ortama atılmasının kolaylaştırır (Mutaf ve Sönmez, 1984). 10

19 1. GĐRĐŞ Eda GÜLŞEN Hava Temizliği Kümes içi hava temizliği, piliçlerin gerek hijyenik koşullarda yetiştirilmesi, gerekse verimleri üzerinde önemli ölçüde etkilidir. Hava hacimsel olarak ortalama % 75 azot, % 21,01 oksijen, % 0,03 karbondioksit ve çok az oranlarda da helyum, argon, neon gibi gazlardan oluşmaktadır. Kümeslerde yeterli oranlarda havalandırma yapılmadığında barınak ortamında biriken amonyak, hidrojensülfür, karbondioksit gibi zararlı gazların hayvanların sağlıklarının bozulmasına ve üretimin azalmasına, dolayısıyla verimlerinin düşmesine neden olur. Zararlı gazlar içerisinde özellikle amonyak, hidrojensülfür, karbondioksit gazlarının hayvanların gelişimi ve veriminde önemli etkiye sahiptir. Bunlar içerisinde amonyak; renksiz, keskin kokulu, suda çözünebilen ve havadan daha hafif bir gazdır. Barınaklarda oluşan amonyak gazının iki kaynağı vardır. Bunlar; hayvanların sindirim sistemleri ve gübrenin mikrobiyolojik ayrışmasıdır. Yapılan çalışmalar barınaklarda oluşan amonyak gazının önemli bir bölümünün gübrenin mikrobiyolojik ayrışmasıyla oluştuğunu ortaya koymuştur. Bu nedenle barınakların sık sık temizlenmesi ve uygun bir havalandırma sistemi ile bu gazın kontrol altına alınabileceği, diğer deyişle amonyak gazı konsantrasyonunun hayvanları etkilemeyecek düzeye indirilebileceği bildirilmektedir. Farklı değerlerdeki amonyak gazı konsantrasyonunun insan ve hayvan sağlığı üzerine etkileri Çizelge 1.7 de verilmiştir 11

20 1. GĐRĐŞ Eda GÜLŞEN Çizelge 1.7. Amonyak Gazı Konsantrasyonlarının Đnsan ve Hayvanlar Üzerindeki Etkileri( Nimmermark, 1984). Amonyak Gazı Konsantrasyonu (ppm) Etkileri 10 Uzun süreçte bazı olumsuz etkilet 15 Đnsanlar için koku hissetme eşiği 20 Tavuklarda göz rahatsızlıkları Bakıcılar kendilerini rahatsız hissederler 50 Üretim kapasitesinde düşme ve bakıcıların gözlerinde sulanma 70 Canlı ağırlık artış hızı ve yemden yararlanma oranlarında düşme 5000 Birkaç dakika içerisinde hayvanlarda ölüm 12

21 2. ÖNCEKĐ ÇALIŞMALAR Eda GÜLŞEN 2.ÖNCEKĐ ÇALIŞMALAR Türkoğlu (1995), Türkiye tavukçuluğunun durumu konulu çalışmasında, ülkemiz tavukçuluğunun sorunlarının çözümü bakımından izlenmesi gereken politikaları şu başlıklar altında toplamıştır: 1. Üretim tahminleri ve izlenmesi, 2. Üretimde verimliliğin iyileştirilmesi, 3. Kanatlı ürünlerinin pazarlanmasının iyileştirilmesi ve yıllık üretimin artırılması, 4. Tavuk ürünleri üretim ve pazarlama bordlarının kurulmasıdır. Splittgerber (1960), Yumurta tavukları için en uygun oransal nemin % aralığında olması gerektiğini bildirmiştir Ebbell (1961), Yumurta tavukları için en uygun oransal nemin % dolaylarında olduğu bildirilmiştir. Kalich (1962), Barınak içerisinde yüksek bir randımanın, ancak uygun bir besleme ile birlikte, tavukların elverişli kümes içi çevre koşullarında bulundurulması gerektiğini, kümes içi çevre koşullarının da; kümes havasını etkileyen fiziksel (sıcaklık, nem, hava hareketi) ve kimyasal (havanın bileşimindeki karbondioksit ve amonyak) faktörler olduğunu bildirmiştir. Borchert (1963), Kümeslerde amonyak oranının max. % 0,01 i geçmemesi gerektiğini bildirmektedir. Valentine, 1964; Anderson ve ark., 1964; Hellickson ve walker, 1983, Amonyak renksiz, ağır kokulu, havadan hafif ve suda çözülebilen bir kirleticidir. Amonyak konsantrasyonu kümeslerde değişik ortam koşullarına göre farklıdır. Rudolf ve ark. (1969), Kümes havasındaki amonyak oranının % 0,003-0,01 in üzerine çıkmaması gerektiğini bildirmişlerdir. Wolfermann (1970), Hayvan barınaklarında üniform bir havalandırma için hava giriş açıklıklarının hava çıkış açıklıklarından daha önemli rol oynadığını ve bunların uzun yan duvarlara üniform bir şekilde dağıtılması gerektiğini bildirmiştir. 13

22 2. ÖNCEKĐ ÇALIŞMALAR Eda GÜLŞEN Mutaf (1975), Kümeslerde doğal hava hızı, iç ve dış hava arasında sıcaklık ile havanın giriş ve çıkış açıklıkları arasındaki yükseklik farkına, rüzgârın durumuna, mekanik havalandırma sisteminde ise, fan kapasitesine ve hava giriş açıklığına bağlıdır. Kümes içindeki hava hızının tavuklara olumsuz etki yapmaması için, bu hızın belli sınırların üzerine çıkarılmaması gerekir. Bu durum ise kümes içindeki sıcaklık ve nem değerlerine bağlıdır. Patrick (1980 ; Ocak, 1998), genel kural olarak, çevre ısısı artıkça piliçlerin suya ihtiyaçları artar ve yem tüketimleri azalır. Tavuklar sıcak çevrede soğuk çevreden daha fazla suya gereksinim duyarlar. Çünkü sıcak çevrede yem tüketiminin düşmesi, yem ile alınan su ve metabolik suyu azaltacağından ilave su içme suyu ile karşılanmalıdır. Charles (1981), Kümeslerde izin verilen hava hızı, hava giriş noktalarında 2 m/s, kümes içerisinde ise 0,2-0,6 m/s arasındadır. Sainsbury (1981), Amonyak gazı kaygan yüzeylerde, sert-katı yüzeylere oranla daha az problemler yaratmaktadır. Bunun nedeni de, amonyak gazının su içerisinde yüksek çözünürlüğü olmasından ileri gelmektedir. Đnsanlar için amonyak gazının 50 ppm değerinde olması herhangi bir olumsuz koşul oluşturmadığı, bu değerin ppm olması durumunda nefes alıp verme sırasında gözle görülür bir etki yapmadığı belirlenmiştir. Amonyak konsantrasyonunun ppm olması durumunda hapşırma, solunum yollarında tahriş ve iştahsızlık yaptığı belirlenmiştir. Aynı konsantrasyon seviyesinde kümeslerde ise tavuklarda gelişim yavaşlaması, iştahsızlık ve göz tahrişlerine neden olduğu belirlenmiştir. Havalandırmanın iyi bir şekilde gerçekleştirilmediği kümeslerde, amonyak konsantrasyonunun maksimum 50 ppm olduğunda da aynı sorunlar görülmüştür. Akkılıç ve Aksoy (1982), Türkiye de tavukçuluğun ana sorunları isimli çalışmalarında, sorunları, ıslah sorunu, üretim düşüklüğü sorunu, yem sorunu, barınak sorunu, pazarlama ve entegrasyon sorunu, araştırmaların yetersizliği sorunu, bilgi dağıtımı yetersizliği, sağlık sorunu ve eğitim sorunu, şeklinde sıralamıştır. Özen (1986), Hava oransal neminin kümes içi çevre koşullarını etkileyen önemli sorunlardan birisi olduğu, kümes içi havanın oransal neminin iki önemli kaynağının hayvanların dışkıyla attıkları su ve solunumla havaya verdikleri su buharı 14

23 2. ÖNCEKĐ ÇALIŞMALAR Eda GÜLŞEN olduğunu, kümeslerde bulunan nemin çoğunluğunun atlıkta, bir kısmının da havada bulunduğunu bildirmiştir. Aynı araştırıcı gerek havada gerekse altlıkta bulunan nem miktarının havanın oransal nemine bağlı olduğunu, oransal nemi düşük olan havanın daha fazla nem emdiğini ve buna bağlı olarak altlığın nem düzeyinin kuru havalarda % 5 10 a düştüğü halde nemli havalarda %75 80 e ulaşabildiğini belirtmiş ve ilave olarak altlık için normal sayılabilecek nem düzeyinin büyümekte olan hayvanlarda % 20-25, erginlerde ise % düzeyinde olduğunu belirtmiştir Anonymous (1989), yeterli çevre denetimi yapacak şekilde planlanmayan kümeslerde biriken hayvansal artıkların ayrışımı ve hayvanların solunumu sonucu ortaya çıkan çeşitli gazlar ile barınak ortamında oluşan toz, hayvan sağlığı ve verimini etkileyerek önemli sayılabilecek ekonomik zararlara neden olduğunu, kümeslerde izin verilen max. zararlı gaz konsantrasyonları, karbondioksit için 3300 ppm, amonyak için 50 ppm ve hidrojensülfür için 10 ppm olduğunu belirtmiştir. Esmirger ve ark. (1990), su, doğrudan bir besin maddesi olmamakla birlikte, hayvan vücudundaki en önemli kimyasal bileşiklerden biridir. Vücutta meydana gelen tüm anabolizma ve katabolizma işlemleri, suyun bağlanması ve ayrışması ile oluşur. Hayvan, vücudundaki yağların tamamını, proteinler yarısını kaybetse bile yaşayabildiği halde, vücut suyunun yaklaşık onda birini kaybetmesi halinde ölebilir. Ekmekyapar (1991), Kafes tavukçuluğunda gerekli havalandırma miktarlarını yaz aylarında tavuk başına 6,6 m 3 /h, kış aylarında ise 1,2 m 3 /h olduğunu bildirmiş, genel anlamda havalandırmayı barınak içi hava sıcaklık ve oransal nemini istenen değerlerde tutmak, zararlı gaz, çeşitli mikroorganizma ve tozlarla karışan kullanılmış kirli havayı dışarı atmak ve barınak ortamına yeterli miktarda temiz hava sağlamak amacı ile havanın değiştirilmesi olarak tanımlamıştır. Öneş ve ark. (1991), Hayvan barınaklarında üzerinde durulması gereken bir konu da barınak içi ayrıntıları ile ekipmanların planlanması ve fonksiyonel planlama ilkelerinin yerine getirilmesidir. Barınakların planlanmasında öncelikle hem hayvanlar hem de diğer unsurlar için yeterli alanın bırakılması ve hatta gelecekteki genişleme olanaklarının da göz önüne alınması gerekir. 15

24 2. ÖNCEKĐ ÇALIŞMALAR Eda GÜLŞEN Wathes and Charles (1994), Kümes içerisindeki hayvanların etrafındaki havanın kompozisyonu yetiştiricilik açısından önemlidir ve bunun uygulanması da havalandırma ile gerçekleşir. Yetiştirme sürecince ortaya çıkan, hayvan sağlığı ve üretimini etkileyen gazların en önemlileri amonyak, karbondioksit, su buharı, diğer zararlı gazlar ve altlık içerisindeki mikroorganizmalardır. Bu zararlı gazların kümes içerisindeki düzeyleri mutlaka göz önüne alınmalıdır. Bu kirleticiler genellikle düşük konsantrasyon içerikle birlikte bazıları, özellikle amonyak gazı potansiyel olarak etkili düzeylerde hayvan performansı ve sağlığı üzerine zararlı olabilmektedir Aynı araştırmacı kümes içerisindeki gazlardan amonyak oranının önemli olduğunu, yüksek amonyağın hem bakıcılara hem de kümes içerisindeki hayvanlara zarar verdiğini, kümes içerisindeki amonyak oranı 15 ppm e ulaştığında zararlı etkilerinin görülmeye başlandığını ve bu oranın 2 ppm ve daha üzerinde uzun süre kalmasının tavuklar için oldukça zararlı olabileceğini belirmiştir. Ayrıca kümes içerisindeki amonyak yoğunluğunun turnusol kâğıtlarıyla ölçülebileceğini, nemlendirilmiş turnusol kâğıdının portakal renginden maviye doğru değişmesinin ortamda bulunan yüksek amonyağın göstergesi olduğunu, bildirmiş ve ortamdaki yüksek amonyak konsantrasyonunun uygun havalandırma yöntemleri, gübre ve altlıkların daha sık temizlenmesi ile giderebileceğini bildirmiştir. Alagöz ve ark. (1996), Barınaklarda amonyak gazı hayvanların dışkılarının altlıkta birikmesi ve havasız koşullarda ayrışması sonucunda ortaya çıkar. Diğer bir deyimle amonyak gazının orijini dışkı ve hayvanların altına serilen altlık malzemesinden ortaya çıkan biyolojik aktivitedir. Altlıkla ortaya çıkan bu aktiviteye, altlığın barınakta kalma süresi, havalandırma oranı, sıcaklık, nem ve hayvanların barınak içerisinde yerleşim sıklığı etki etmektedir. Hendriks ve ark. (1997), Hollanda hükümeti hayvan barınaklarında oluşan, amonyak gazının 1980 yılı ile kıyaslandığında 2000 yılında % 50, 2005 yılında ise % 70 oranında azaltılmasını planlamıştır. Bu proje kapsamında yürütülen çalışmalarda hayvan atıklarındaki PH oranının düşürülmesi başarılmıştır. Hayvanların atıklarındaki PH oranının düşmesine onların besinlerine katılan kalsiyum karbonat ve asit tuzlarının karışımı neden olmuştur. Yürütülen çalışmalar sonucunda hayvanların atıklarından yayılan amonyak gazı % 30 oranlarında azaltılmıştır. 16

25 2. ÖNCEKĐ ÇALIŞMALAR Eda GÜLŞEN Wicklen ve ark. (1997), Kümeslerde havanın, yüksek oranda solunabilir ve zararlı gazlar içerdiğini, bu gaz konsantrasyonlarını azaltmak için bazı yöntemler kullanılabileceğini belirterek, laboratuar koşullarında büyütülen kümes hayvanlarının farklı hava koşulları uygulamalarına maruz bırakıldığını, barınaklardaki havalandırma sistemlerinin bu uygulamalarına tepkisini ölçmek için farklı metotlar kullanıldığı ve sonuçta canlı ağırlık artışı, beslenme durumu ve ölüm oranı gibi gözlemlerin yapıldığı belirtilmiştir. Turner ve ark. (1997), çiftlik hayvanlarında görülen solunum hastalıklarının yaygın olmasında, havanın etkisinin belirlenmesi için, son zamanlarda geliştirilen matematiksel /bilgisayar modellerle, mantık modellerinin birleştirilmesi gerektiğini, domuzlarda görülen Anropik rinitisin (AR, bir solunum hastalığı) domuz çiftliklerindeki havanın kalitesinden etkilendiğini, hava kalitesinin solunum kalitesini etkilediğini bildirmişlerdir. Ayrıca bu araştırmada, enfeksiyon olasılığının bağışıklık düzeyi, toz ve amonyağın etkisini değerlendirmek için kesin olmayan mantık ilişkisi sunulmuştur. Xue ve Chen (1999), Hayvan barınaklarındaki gübre depolarında oluşan amonyak ve hidrojensülfür gazlarına oksidasyonunun etkisini araştırdıkları çalışmada; laboratuar koşullarında hayvan gübrelerinden yayılan amonyak ve hidrojensülfür gazlarının oranlarını ölçmüşler ve hidrojensülfürün toplam yayılma katsayısını hesaplayarak, gübre yüzeyine uygulanan % 0,5 lik hidrojen peroksidin, amonyağın yayılmasını % 70 azaltmasının yanında sıvı gübre yüzeyindeki amonyak oranını da önemli düzeyde düşürdüğünü, ilave olarak amonyak gazının yayılmasındaki bu düşüşün gübre yüzeyindeki PH oranının ve amonyak oranının düşmesinden kaynaklandığını bildirmişlerdir. Mutaf ve ark. (1999), Kümeslerde bioiklimsel çevrenin optimal sınırlara yaklaştırılması ve doğal havalandırmanın etkinliğini artırmak için gerekli yapısal boyutları şöyle belirtilmiştir. Binalardaki genişlik 12 m nin üzerine çıkmamalıdır. Mahya yüksekliği 4 5 m nin altında olmamalıdır. Mahyada sürekli havalandırma boşluğu sağlanmalıdır. Yan duvarlardaki havalandırma boşlukları, uzun yan duvar alanlarının % ı dolayında olmalıdır. Radyasyonla olan ısı artışını düşük düzeylerde tutabilmek için, saçak uzunluğu 0,7 0,8 m nin altına düşürülmemelidir. 17

26 2. ÖNCEKĐ ÇALIŞMALAR Eda GÜLŞEN Etkin hava çıkış boşluğu ile hava giriş boşluğu arasındaki oran en az ½ olmalıdır. Çatı eğimi 20 nin altına düşürülmemelidir. Duvar yüksekliği 2,8 3,0 m nin altında olmamalıdır. Kristensen ve Wathes (2000), Amonyak gazının kümes hayvanlarına etkisini araştırdıkları çalışmada, amonyağın kümes hayvanlarının yaşadıkları barınaklarda, hava kirliliğine neden olan başlıca gaz olduğunu, insanlar için zararlı olan amonyak düzeyinin 25 ppm olduğunu ve bunun hayvanlar için olandan daha yüksek olduğunu belirtmişlerdir. Đlave olarak amonyağın canlıların gözlerindeki bazı zarlara ve solunum sistemine zarar verdiğini, solunumla buluşan hastalıklara duyarlılığın arttığını ve canlılarda davranış bozukluğuna yol açtığını ve kümes hayvanlarının sağlığı için barınaklar içindeki amonyağın kontrol altında tutulması gerektiğini bildirmişlerdir. Erensayın (2001), Ülkemiz koşulları ve olanakları dikkate alınırsa hayvancılık sektörüne gereken önemin verilmesi gerektiği anlaşılır. Tavukçuluk da hayvancılık içerisindeki faaliyet kollarından biridir ve ülke ekonomisine katkısı büyüktür. Küçük ailelere yan gelir olmasına karşın çok büyük işletmelerde ürettikleri ürünlerle milli ekonomiye katkıda bulunurlar. Ayrıca ülke insanımızın hayvansal protein ihtiyacını da karşılar. Tavukçuluk entegre tesislerde işçi istihdam etmesiyle işsizliği önlemede katkıda bulunmaktadır. Yapılan üretimi iç ve dış ticaretteki etkinliği, ihracat imkânı, döviz gelirleri ile milli ekonomiye katkısı büyüktür. Yıldız ve Öner (2001), Kafes tipi kümeste kış ve yaz üretim dönemlerinde amonyak gazı konsantrasyonu birbirine yakın değerde (2-4 ppm) olup hayvanlar için önerilen sınır değerlerinin altında bulunmaktadır. Yaz döneminde ise bu oran (4-12 ppm) dir. Yılmaz ve ark.,(2001) Hayvanlar için zararlı olan bu gazların barınak dışına atılmasında tek çözüm yolu havalandırmadır. Kümeslerinde havalandırma sistemlerinin doğru biçimde projelendirilmesi ve çalıştırılması ile hayvanlara daha temiz ve sağlıklı ortamlar sağlanabilir. 18

27 3. MATERYAL ve METOD Eda GÜLŞEN 3.MATERYAL ve METOD 3.1. Materyal Sıcak iklim koşullarında iyi yalıtılmış kümeslerde bile iç ortam sıcaklığı 30 o C nin üzerine çıkabilmektedir. Bu sıcaklık değeri tavuklar için uygun sıcaklık aralığının üzerinedir. Yüksek ortam sıcaklığı tavuklarda ısı stresine neden olur. Isı stresine bağlı olarak da tavukların yem tüketimleri azalır, verim, gelişme ve sağlıkları olumsuz yönde etkilenir. Bu durumun önlenmesi ve sıcak yaz aylarında üretimin sürdürülebilmesi için kümesler tünel havalandırmalı olarak yapılmaktadır. Uzunluğu 60 m nin üzerinde olan bu kümeslerde kirli iç ortam havası aspiratörlerle emilerek dış ortama atılır. Kümes içerisinde yaratılan düşük basıncın etkisi ile temiz dış ortam havası özel açıklıklardan kümes içerisine alınır. Bu işlem sırasında kümes içerisinde hareket eden havanın hızı 0,5-2,5 m/s arasında değişir. Bu yüksek hızlı hava nedeniyle tavuklarda serinletme etkisi yaratılır. Kümes içerisindeki yüksek hızlı hava hareketinin yeterli olmadığı koşullarda evaporatif serinletme sistemlerinden yararlanılır. Çalışma, bölgede seçilecek bir kümeste yürütülmüştür. Akdeniz bölgesi de sıcak iklim kuşağında yer almaktadır. Bu nedenle bölgedeki kümeslerin birçoğu tünel havalandırmalı tipte olup evaporatif serinletme sistemleri bulunmaktadır. Kümesin seçiminde bu iki önemli özellik yanında işletmenin ulaşım kolaylığı da dikkate alınmıştır Ölçüm Yapılan Kümesin Özelliği Gerekli ölçümler, Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Araştırma ve Uygulama Çiftliğinde seçilen yumurtacı tavuk kümesinde yapılmıştır. Seçilen kümeste iki adet bölme bulunmaktadır. Bunlardan birinci bölme,6500 kapasiteli, ikinci bölme ise 5100 kapasitelidir. Mevcutta bulunan 5232 adet yumurtacı tavuk kümesinde ölçümler yapılmıştır. Ayrıca 200 adet yumurta tavuğu ise açıkta doğal ortamda yetiştirilmektedir. Günlük ortalama 5000 yumurta üretilmektedir. Ele alınan bu işletmede birden fazla kümes bulunmasına karşın ölçümler seçilen uygun yumurtacı tavuk kümesinde yapılmıştır. 19

28 3. MATERYAL ve METOD Eda GÜLŞEN Şekil 3.1. Ölçüm yapılan kümesin iç görünümü 20

29 3. MATERYAL ve METOD Eda GÜLŞEN Şekil 3.2. Ölçüm yapılan kümesin yan görünümü 21

30 3. MATERYAL ve METOD Eda GÜLŞEN Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Araştırma Uygulama Çiftliğinde ölçüm yapılan kümesin özellikleri Çizelge 3.1. de verilmiştir. Çizelge 3.1. Ölçüm Yapılan Kümesin Genel Ölçüleri Kümes Uzun Ekseni Kümesin Uzunluğu Kümesin Genişliği Kümesin Yüksekliği(yan duvar (h)/çatı (hm)) Çatıdaki hav. Açıklıklarının tip ve boyutu (m X d) Doğu duvar üzerinde pencere (yük. X uzunluk X sayı) Batı duvar üzerinde pencere (yük. X uzunluk X sayı) Kuzey duvar üzerinde pencere (yük. X uzunluk X sayı) Güney duvar üzerinde pencere (yük. X uzunluk X sayı) Doğu-Batı 24 m 12m 2,45m - 1,2 m Fener tip 0,60mX1m Yok Yok 1,10m X 4,60 m 4 adet 1,10m X 4,60 m 4 adet Toplam pencere alanı (m²) 40,48 Kümes taban alanı(m²) 288 Kümes hacmi (m³) 878,4 Pencere alanının taban alanına oranı (%) 14 22

31 3. MATERYAL ve METOD Eda GÜLŞEN 4,0 m 80 m 4,25 m 12 m Şekil 3.3. Kümesteki fanların yerleşimi Kümesin Kuzey ve Güney duvarları üzerinde açıklıklar mekanik kumandalı brandalarla açılıp kapatılmaktadır. Kümesin batı duvarı üzerindeki daha etkin bir havalandırma yapabilmek için 130 cm çapında 2 adet fan (aspiratör) bulunmaktadır. Zaman saatli olan bu fanın çalışması işletme sahiplerince ayarlanmaktadır. 23

32 3. MATERYAL ve METOD Eda GÜLŞEN Kümeste Nisan-Mayıs ayında yapılan ilkbahar ölçümlerinde yumurta tavuğu sayısı 2000 adet olup tavukların ortalama canlı ağırlıkları 1600g dır. Aynı kümeste Haziran ayında yapılan yaz ölçümünde ise yumurta tavuğu sayısı 1700 adet olup tavukların ortalama canlı ağırlıkları 1500 g dır Ölçüm Cihazı Seçilen kümeste amonyak gazının değerini ölçmek için INDUSTRĐAL SCĐENTĐFĐC cihazı kullanılmıştır. PPM veya % seviyede okuma sağlar. Ölçüm aralığı ise ppm dir. En az 1 yıl veri inceleme özelliğine sahiptir. Ölçüm cihazı kümesin dışında aspiratör önüne belirli uzaklıklarda 2 adet olmak üzere yerden yaklaşık 1,5 m yukarıya yerleştirilmiştir. Ölçüm cihazının görünümü Şekil 3.4 de verilmiştir. 24

33 3. MATERYAL ve METOD Eda GÜLŞEN Şekil 3.4. Ölçüm cihazının önden görünümü 25

34 3. MATERYAL ve METOD Eda GÜLŞEN Ölçüm Cihazının Özellikleri Bir sene veri tutma kapasitesi (minimum), Standart STEL ve TWA, Docking Station (veri transfer ve oto kalibrasyon seti ) uyumluluğu, Ömür boyu garanti, INDUSTRĐAL SCĐENTĐFĐC- OLDHAM firmasının en yüksek kalite ve güvenirlik standartlarına göre üretilen, tam donanımlı Gas Badge Pro var olan herhangi bir gaz algılayıcısından daha fazla özelliklerle, gaz tehlikesine karşı ömür boyu koruma sağlar. Cihaz çabucak hassas hissediciler sayesinde güvenli olmayan Amonyak (NH3) gazının takibini yapar. Gas Badge Pro bir kızıl ötesi (infared) ara birimi vasıtasıyla Docking Station, Datalink and infaret yazıcı gibi yan ürünler ile daha basit ve otomatize kalibrasyon, fonksiyon (darbe) testi ve veri indirme için doğrudan haberleşebilir. Standart STEL ve TWA okumaları ve 1 yıla kadar yayılmış veri kaydı son 15 alarm olayını kaydeden bir olay defteri ile de donatılmıştır. Sağlam bir kasanın içine yerleştirilen cihaz, RF (radyo frekans) bağışık, su korumalı ve en uç seviyede dayanıklıdır. Bir sarsıntı korumalı üst kaplama cihazı, birçok yıpratıcı endüstriyel ortamdaki son derece kötü kullanımlara karşı korur. Basit dört tuşla kullanım düğmesi ayar, operasyon ve kalibrasyon işlevlerine kolay erişim sağlar Metot Çalışmada kümes dışında oluşan amonyak gazı değeri ile bunun kümes çevresine yayılma durumunu işletme bazında alınan kümeslerde birisi yaz (Haziran 2009) diğeri ilkbahar (Nisan, Mayıs 2009) aylarında olmak üzere iki periyotta ölçüm yapılmıştır. Bunun için INDUSTRĐAL SCĐENTĐFĐC marka gaz ölçer cihazı kullanılmıştır. Gaz ölçümleri kümesin dışında belirlenen ve kümesten 1m ve 5 m 26

35 3. MATERYAL ve METOD Eda GÜLŞEN uzaklıkta olmak üzere toplam 2 adet olarak yerleştirilen amonyak gazı ölçme cihazı ile yapılmıştır. Cihazların yerden yüksekliği, bu gazdan etkilenecek insan ve diğer hayvanlar dikkate alınarak 1,5 m olarak seçilmiştir. Bu yerleştirme ile amonyak gazı konsantrasyonu fanların basma hattı boyunca (konsantrasyonun) değişim değerleri belirlenmiştir. Amonyak havadan hafif bir gazdır. Bu nedenle açık ortamlarda yükselme eğilimi gösterir. Bu özellik dikkate alınarak bir ön deneme anlamında kümesin dışında ve fanların basma hattında düşey yönde ölçümler de yapılmıştır. Ölçümler yaz ve ilkbahar aylarında olmak üzere seçilecek günlerde tamamlanmıştır. Her bir ölçüm günü sabah 08: 00 öğleden sonra ile 16: 00 saatleri arasıdır. Gaz ölçümlerinin yapıldığı süreçte dış ortam hava sıcaklığı ile rüzgâr hızı ve yönü de ölçülmüştür. Fan önünde havanın pedden geçiş hızının ölçülmesinde ± 0,01 m/s duyarlıktaki portatif bir anemometre (OMEGA HHF710) kullanılmıştır. Ölçülen bu değerler Microsoft Office Excel de grafik ve çizelgeler şekline getirilip değerlendirilmiştir. 27

36 4. BULGULAR ve TARTIŞMA Eda GÜLŞEN 4.BULGULAR ve TARTIŞMA 4.1. Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Araştırma Uygulama Çiftliği Yumurta tavuğu işletmesinde ilkbahar döneminde, yumurta tavuğu sayısı 2000 adettir. Ortalama canlı ağırlık ise 1600 g dır. Yaz döneminde, yumurta tavuğu sayısı 1700 adettir. Ortalama canlı ağırlıkları ise 1500 g dır. Đşletmedeki kafes tipi yumurtacı tavuk kümesinde, Nisan ayında ölçülen amonyak gazının zamana bağlı olarak değişimi ile kümes dışı sıcaklık değeri Şekil 4.1 a ile Şekil 4.1-b de gösterilmiştir. Mayıs ayında ölçülen amonyak gazının zaman bağlı olarak değişimi ile kümes dışı sıcaklık değeri Şekil 4.2-a, Şekil 4.2-b, Şekil 4.2-c de gösterilmiştir. Haziran ayında ölçülen amonyak gazının zaman bağlı olarak değişimi ile kümes dışı sıcaklık değeri Şekil 4.3-a, Şekil 4.3-b, Şekil 4.3-c da gösterilmiştir. Şekil 4.1 a nın incelenmesinden; ölçüm süresince kümes dışında amonyak gazı değişim değeri sıfır (0) bulunmuştur. Kümes dışı sıcaklık değerlerinin gün içerisinde zamana bağlı olarak değişimi ise Şekil 4.1-b nin incelenmesinden görülebileceği gibi gün içerisinde çok büyük bir değişiklik göstermemektedir. Başka bir ifade ile sıcaklık değeri gün içerisinde 18 ile 23 o C arasında bulunmaktadır. Aynı şekilden oransal nemin 08:00 16:00 saatleri arasında günün diğer saatlerine oranla daha yüksek olduğu görülmektedir. Bir günlük periyotta amonyak gazının ulaştığı değer sıfırdır. Bu da bize kümes dışarısında rahatsız edici bir kokunun oluşmadığını, kümes içerisinde ilkbahar döneminde iyi bir gübre temizleme ve havalandırma sisteminin bulunduğunu göstermektedir. (Şekil 4.1 a-b) Şekil 4.2-a nin incelenmesinden; ölçüm süresince kümes dışı amonyak gazı oranının gün içerisinde farklı değerlerde bulunduğu dikkat çekmektedir. Amonyak gazı 10:00-12:00 saatleri arası 1 ppm ile 2 ppm arasında, günün diğer saatlerinde ise 1 ppm in altındadır. Şekil 4.2-b nin incelenmesinden; ölçüm süresince kümes dışı amonyak gazı oranının gün içerisinde farklı değerlerde bulunduğu dikkat çekmektedir. Amonyak gazı 10:00 12:00 saatleri arasında 1 ppm, günün diğer saatlerinde ise 1 ppm in çok altındadır. 28

37 4. BULGULAR ve TARTIŞMA Eda GÜLŞEN Kümes dışı sıcaklık değerleri gün içerisinde zamana bağlı olarak değişimi Şekil 4.2-c de izlenebilmektedir. Şekil 4.2-c nin incelenmesinden görülebileceği gibi 1m ve 5m uzaklıktaki sıcaklık değerleri 08:00-12:00 saatleri arası günün diğer saatlerine oranla daha yüksek olduğu görülmektedir. Aynı şekilden oransal nemin 08:00-12:00 saatleri arasında günün diğer saatlerine oranla daha düşük değerlerde olduğu görülmektedir. Bu grafiklere bakılarak akşam saatlerinde gündüz saatlerine oranla amonyak gazının daha düşük olduğu görülmektedir. Bu durum; kümesin havalandırma perdelerinin kapatılmasından dolayı dışarıya amonyak gazı çıkmamasındandır. Bir günlük periyotta amonyak gazının ulaştığı değerler, sınır değerlerinin çok altındadır. Bu da kümes dışarısında herhangi bir rahatsız edici bir kokunun olmadığını kümesin içinin iyi bir şekilde temizlendiği ve planlandığını göstermektedir. (Şekil 4.2 a-b-c) Şekil 4.3-a nin incelenmesinden; ölçüm süresince kümes dışı amonyak gazı oranının gün içerisinde ulaştığı değerler 10:00-12:00 saatleri arasında başka bir ifade ile gündüz saatlerinde 2 ppm i göstermektedir. Bu oran günün diğer saatlerinde de 2 ppm dolaylarındadır. Şekil 4.3-b nin incelenmesinden; ölçüm süresince kümes dışı amonyak gazı oranının gün içerisinde ulaştığı değerler 10:00-12:00 saatleri arasında 2 ppm i göstermektedir. Bu oran günün diğer saatlerinde 1-1,5 ppm dolaylarındadır. Kümes dışı sıcaklık değerleri gün içerisinde zamana bağlı olarak değişimi Şekil 4.3-c de görüldüğü üzere 08:00 12:00 saatlerini kapsayan gündüz saatlerinde yüksek olduğu, akşam saatlerinde ise düşüş gösterdiği görülmektedir. Grafikler birlikte değerlendirildiğinde kümes dışı amonyak gazı oranının 8 saatlik periyotta önemli bir değişikliğe uğramadığını ve kümes içerisindeki havalandırmanın iyi olduğundan dolayı kümes dışarısına zararlı düzeyde amonyak gazının sızmadığını göstermektedir. Yaz döneminde, birim alana düşen hayvan sayısı kış dönemine kıyasla daha az olmasına rağmen, barınak dışındaki amonyak oranı birbirine yakın veya sınır değerlerin altındadır. Bu da bize kümes içerisinde iyi bir gübre temizleme ve (doğal) havalandırma sisteminin bulunduğunu göstermektedir. (Şekil 4.3 a-b-c) 29

38 4. BULGULAR ve TARTIŞMA Eda GÜLŞEN Anemometre (OMEGA HHF710) yardımıyla, kümese 1 m uzaklıkta hava hızı miktarı ortalama 2,43 m/sn, kümese 5 m uzaklıkta ise ortalama 0,53 m/sn hava hızı miktarı ölçülmüştür. Sonuçta rüzgâr yönünün etkisi ile hava hızı miktarının düşük olması da ölçülen amonyak gazının düşük çıkmasında etkilidir. 30

39 4. BULGULAR ve TARTIŞMA Eda GÜLŞEN 10,00 9,00 8,00 NH3 (ppm) 7,00 6,00 5,00 4,00 3,00 2,00 1,00 0,00 08:00 10:00 12:00 14:00 16:00 Zaman (h) Şekil 4.1 (a) 36,00 30,00 Sıcaklık (ºC)) 24,00 18,00 12,00 6,00 0,00 08:00 10:00 12:00 14:00 16:00 Zaman (h) Şekil 4.1 (b) Şekil 4.1. Araştırma Çukurova Üniversitesi Uygulama Çiftliğine ait kümeste ilkbahar döneminde kümese 1 m ve 5 m uzaklıkta zamana bağlı olarak amonyak gazının değişim değeri (a) ile kümes dışı sıcaklık değerinin değişimi (b) 31

40 4. BULGULAR ve TARTIŞMA Eda GÜLŞEN 10,00 9,00 8,00 NH3 Amonyak (ppm) 7,00 6,00 5,00 4,00 3,00 2,00 1,00 0,00 08:00 10:00 12:00 14:00 16:00 Zaman (h) Şekil 4.2. (a) Çukurova Üniversitesi Araştırma Uygulama Çiftliğine ait kümeste ilkbahar döneminde kümese 1m uzaklıkta zamana bağlı olarak amonyak gazının değişim değeri 10,00 9,00 8,00 NH3 Amonyak(ppm) 7,00 6,00 5,00 4,00 3,00 2,00 1,00 0,00 08:00 10:00 12:00 14:00 16:00 Zaman (h) Şekil 4.2. (b) Çukurova Üniversitesi Araştırma Uygulama Çiftliğine ait kümeste ilkbahar döneminde kümese 5 m uzaklıkta zamana bağlı olarak amonyak gazının değişim değeri 32

41 4. BULGULAR ve TARTIŞMA Eda GÜLŞEN 36,00 30,00 Sıcaklık (ºC) 24,00 18,00 12,00 6,00 0,00 08:00 10:00 12:00 14:00 16:00 Zaman (h) Şekil (c) Şekil 4.2. (c) Çukurova Üniversitesi Araştırma Uygulama Çiftliğine ait kümeste ilkbahar döneminde kümes dışı sıcaklık değerinin değişimi 33

42 4. BULGULAR ve TARTIŞMA Eda GÜLŞEN 10,00 9,00 8,00 NH3Amonyak (ppm) 7,00 6,00 5,00 4,00 3,00 2,00 1,00 0,00 08:00 10:00 12:00 14:00 16:00 Zaman (h) Şekil 4.3. (a) Çukurova Üniversitesi Araştırma Uygulama Çiftliğine ait kümeste ilkbahar döneminde kümese 1 m uzaklıkta zamana bağlı olarak amonyak gazının değişim değeri 10,00 9,00 8,00 NH3 Amonyak (ppm) 7,00 6,00 5,00 4,00 3,00 2,00 1,00 0,00 08:00 10:00 12:00 14:00 16:00 Zaman (h) Şekil 4.3. (b) Çukurova Üniversitesi Araştırma Uygulama Çiftliğine ait kümeste ilkbahar döneminde kümese 5 m uzaklıkta zamana bağlı olarak amonyak gazının değişim değeri 34

43 4. BULGULAR ve TARTIŞMA Eda GÜLŞEN 36,00 30,00 S ıc ak lık (C ) 24,00 18,00 12,00 6,00 0,00 08:00 10:00 12:00 14:00 16:00 Zaman (h) Şekil (c) Şekil 4.3. (c) Çukurova Üniversitesi Araştırma Uygulama Çiftliğine ait kümeste yaz döneminde kümes dışı sıcaklık değerinin değişimi 35

44 5. SONUÇLAR ve ÖNERĐLER Eda GÜLŞEN 5. SONUÇLAR ve ÖNERĐLER Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Araştırma Uygulama Çiftliğine ait yumurtacı kümeste minimum havalandırma debisinin uyguladığı ilkbahar döneminde en yüksek amonyak konsantrasyonunun 1 ppm, maksimum havalandırma debisinin uygulandığı yaz döneminde ise 2 3 ppm arasında olduğu belirlenmiştir. Yaz döneminde kümes içerisinde artan iç ortam sıcaklık ve oransal nemine bağlı olarak amonyak gazı konsantrasyonunun artması beklenirken artış olmamıştır. Bunun nedeni yaz döneminde yüksek havalandırma debisine bağlı olarak iç ortamda oluşan amonyağın dış ortama atılması ve kümes dışında daha çok hissedilmesidir. Sonuç olarak, yaz döneminde havalandırma perdelerinin günün büyük bir kısmında tamamen açık olması nedeniyle kümes içinde oluşan amonyağın kümes dışarısında daha fazla hissedilmesine rağmen, araştırma yapılan kümeste en yüksek amonyak değeri bile tavuklar için bildirilen sınır değerlerinin altında kaldığı gözlenmiştir. Bu durum kümesteki tavuk sayısının tam kapasitede olması durumunda bile amonyak değerinin izin verilen sınır değerleri içerisinde kalacağının göstergesi olarak değerlendirilmiştir. 36

45 KAYNAKLAR AKBAY,R.,TÜRKOĞLU, M., ALTAN, A., ve SÜNER, E., Türkiye tavukçuluğundaki gelişmeler, sorunlar ve çözüm yolları. Türkiye Ziraat Mühendisliği Üçüncü Teknik Kongresi Ocak 1990, ANKARA AKKILIÇ, M., 1982.Uluslararası Bilimsel tavukçuluk kongresi Mayıs Bildiriler Ankara. S AKKILIÇ, M., AKSOY, F., T., Türkiye de Tavukçuluğun Ana Sorunları. Uluslar -arası Bilimsel Tavukçuluk Kongresi Mayıs. ( ). Ankara. ALAGÖZ, T., Çukurova Bölgesi Tavukçuluk Đşletmelerinde Kümeslerin Durumu, Özellikleri ve Bölge Đklim Koşullarına Uygun Kümes Planlarının Geliştirilmesi Üzerinde Bir Araştırma. Doktora Tezi, ADANA. ALAGÖZ, T., KUMOVA, Y., ATILGAN, A., AKYÜZ, A., Hayvancılık Tesislerinde Ortaya Çıkan Zararlı Atıklar ve Yarattığı Çevre Kirliliği Üzerine Bir Çalışma.M.Ü. Mühendislik fakültesi Tarım- Çevre Đlişkileri Sempozyumu Bildiri Kitabı, Mersin, s ANONYMOUS, Hayvan Barınakları Isı Tecridi ve Isıtma Kuralları. Türk Standartları Enstitüsü, ANKARA ANONYMOUS, DIN Norm- Vorlage, Waermeschutz Geschlossener Staelle Waermedaemmung und Lüftung Planungsund Berechnungsgrundlagen ANONYMOUS, 1993a. Broiler Production. Poultry Production Programs, USA, p.3 5. ANONYMOUS, 1996c. Đstatistik Göstergeler. T. C. Başbakanlık Devlet Đstatistik Enstitüsü, DĐE Matbaası, ANKARA, 445 s. ANONYMOUS, 1998a. Đstatistiklerle Türkiye T. C. Başbakanlık Devlet Đstatistik Enstitüsü, DĐE Matbaası, ANKARA, 105s. ANONYMOUS, 1998b. Production Yearbook FAO, Rome, Italy. ANONYMOUS, 1999a. T. C. Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı ĐGEME BĐM Kayıtları, ANKARA. 37