TÜRKİYE BALIKÇILIK MEVZUATININ AB ORTAK BALIKÇILIK POLİTİKASINA UYUMU

Transkript

1 TÜRKİYE BALIKÇILIK MEVZUATININ AB ORTAK BALIKÇILIK POLİTİKASINA UYUMU Abdullah DİLER Yıldız BOLAT SDÜ Eğirdir Su Ürünleri Fakültesi, Eğirdir / ISPARTA ÖZET: AB ye üyelik için müzakere sürecinde tarım sektöründe, balıkçılık oldukça önemli bir müzakere konusudur. Ülkemizde balıkçılık idaresi, denetimi, pazarlaması ve yapısal politikalara ilişkin şu anki mevzuatın AB müktesebatına ne kadar uyumlu olduğu ortaya konacaktır. Uyum göstermeyen konular da bu çalışma çerçevesinde ele alınacaktır. Anahtar Kelimeler: Avrupa Birliği, Ortak Balıkçılık Politikası, Türkiye Balıkçılık Mevzuatı, Türkiye-AB Uyumu ABSTRACT: Harmony To The Common Fısheries Policy of The Fisheries Law of Türkiye Fishery is an important negotiation issue in the aqriculture sector for membership to the EU in negotiation period. It will be examined degree of harmony between Acquis Communautaire and regulations and legislations of Türkiye with regard to administration of fisheries, marketing, control and structural policies. Also, it will be examined no harmony issues in accordance with the Acquis Communautaire. Key Words: European Union, The Common Fisheries Policy, The Fisheries Law of Türkiye, Türkiye-EU Harmony 1. GİRİŞ Türkiye nin AB ile ilişkileri 12 Eylül 1963 tarihinde imzalanan, AET ile Türkiye arasında ortaklık ilişkisinin kurulmasını sağlayan Ankara Anlaşması ile başlamış, 1 Ocak 1996 tarihindeki Gümrük Birliği ile de hız kazanmıştır yılı Aralık ayındaki Helsinki Zirvesinde Türkiye nin AB ye tam üyeliğine adaylığı teyit edilmiştir. Tam üyelik sürecinde Kopenhag kriterlerinin siyasi cephesinin, katılım müzakerelerinin başlaması için ön koşul olması, müktesebata uyum kriterlerini gölgelemiştir. Siyasi kriterlerin tamamlanmasının ardından 3 Ekim 2005 tarihinde müktesebata uyum kriterleri açısından tarama süreci başlamıştır. 83

2 TÜRKİYE BALIKÇILIK MEVZUATININ AB ORTAK BALIKÇILIK POLİTİKASINA UYUMU DİLER, BOLAT Helsinki Zirvesinden sonraki dönemde AB uyum çalışmalarını koordine etmek için sekiz alt komite kurulmuştur. Bunlardan biri de Tarım ve Balıkçılık Alt Komitesi ismini taşımaktadır. AB nin 2001 yılında onayladığı Türkiye ye yönelik ilk Katılım Ortaklığı Belgesinde (2001/235/EC) su ürünleri ile ilgili olarak kısa ve orta vadede yapılması öngörülen çalışmalar ve Türkiye nin ulusal programında bu alandaki taahhütlerinde ve 2003 yılında revize edilen Katılım Ortaklığı Belgesinde (2003/398/EC) yerine getirilmesi istenen çalışmaların, 2004 yılı ilerleme raporu sonuçlarına göre, Türkiye nin Su Ürünleri alanında oldukça sınırlı ilerleme kaydetmiş olduğu belirtilmiştir (1,5,6,7). AB nin Ortak Balıkçılık Politikası 1983 yılında yürürlüğe girmiştir. OBP nın esası hem balıkçılığı hem de AB entegrasyonunu etkileyen yasal, politik, ekonomik, sosyal ve çevresel faktörlerin bir kombinasyonunu yaratmaktır. OBP nın kabulünden sonra, özellikle yılları arasında stokların, balıkçıların ve tüketicilerin korunması adına önemli yasal düzenlemeler yapılmıştır. Bu kapsamda, 2003 yılında AB OBP da esaslı değişiklikler gerçekleştirilmiştir (3). Balıkçılık sektörü, AB için Ortak Tarım Politikası ile belirlenmiş esaslara ek olarak, sektöre özgü hususları da içeren, karmaşık bir sistemle idare edilen ancak tutarlı hedefleri olan, topluluk bütçesinden ayrılan önemli miktarda da bir mali kaynak ile çok sıkı kontrol ve denetimlere tabi tutulan öncelikli alanlardan birisidir. Türkiye de ise balıkçılık sektöründe, makro düzeyde bir Türk Balıkçılık Politikasına rastlamak mümkün değildir. Bunun sebebi de balıkçılığın tarımsal faaliyetlerin bir alt kolu olarak ele alınması nedeni ile ayrı bir sektörel politika belirlenmemesi ve doğru hedeflerin çizilememesi olarak açıklanabilir. Üç tarafı denizlerle çevrili bir potansiyele sahip ülkemizde önemli bir beslenme ve kazanç aracı olan balıkçılık faaliyetlerinin ihmal edilmesi gerçek bir talihsizliktir. Ülkemizin AB standartlarına uygun balıkçılık alt yapı ve politikalarını geliştirmesi, AB ye uyum çalışmalarının yanında verimli ve daha fazla kazanç getirici bir balıkçılık politikasını kendi kaynakları ile gerçekleştirmesi gerekmektedir (1,3,13). Bu çalışmada, AB müktesebatına uyum sürecinin başladığı ve balıkçılığımızın tanıtıcı ve ayrıntılı tarama ile inceleneceği süreçte AB balıkçılık politikası ile ülkemiz balıkçılık mevzuatı mukayese edilerek değerlendirilmeye çalışılmıştır. 2. AB TEMEL ORGAN VE KURUMLARI Avrupa Komisyonu: AB nin düşünce tankı olarak, farklı kurumların görüşü ve uzman bilgileri bir araya getirilerek, sorunlara hızlı çözüm önerilerinin getirildiği, çok sayıda uzman ve bürokratlardan oluşan bir kurumdur. Üç kademeden oluşmaktadır. Komisyon başkanı dahil 20 üyeden oluşan ilk kademe, komisyon üyeleri için çalışan politik danışmanlar, genel müdürlükler ve diğer birimlerin idari mekanizmalarının yer aldığı ikinci kademe. Balıkçılık XIV. Genel Müdürlüğün sorumluluğundadır. Üçüncü kademe ise üye devlet temsilcileri, üye olmayan devletler ve uluslararası kuruluşların 126 temsilcisi ile geçici istihdam edilen uzmanlar ve bürokratlardan oluşur. Avrupa Parlamentosu: Demokratik tartışma formunu oluşturan parlamentoyu üye ülkelerin nüfus sayısına bağlı olarak değişen 626 sandalye oluşturmakta ve birlik genişlese bile en fazla 700 üye ile sınırlanmış bir AB meclisidir. Ortak konularla ilgili tasarıları hazırlayan ve danışmanlık hizmeti veren 20 adet komiteye sahiptir. 84

3 I. BALIKLANDIRMA VE REZERVUAR YÖNETİMİ SEMPOZYUMU 7-9 ŞUBAT 2006, ANTALYA AB Konseyi : Asıl karar alma organıdır. Her ülke alınacak kararla ilgili bir bakan ile temsil edilir. Ulusal politikaların koordinasyonu ve yasamanın yürütülmesi temel sorumluluğudur. Yasama fonksiyonunu AB parlamentosu ile paylaşır ve AB bütçesini de AB parlamentosu ile birlikte kontrol eder (3,10). 3. AB DE BALIKÇILIK YÖNETİMİ KARAR MEZANİZMASI AB nde tüm balıkçılık sektörü, alt sektörleri ile tüketici gruplarının ihtiyaçlarını karşılayacak görüşleri hazırlamak için 1971 yılında Balıkçılık Tavsiye Komitesi kurulmuştur. Balıkçılık Tavsiye Komitesince hazırlanan görüş, taslak halinde AB Komisyonuna sunulur. Komisyonda taslak görüşüldükten sonra ilgili servisler, üçüncü ülkeler ve bölgesel balıkçılık organizasyonları gibi kaynaklardan veriler toplanır. Komisyon konu ile ilgili özel çalışma grupları oluşturarak konuyu kapsamlı olarak tartışmaya açar. Ayrıca komisyonun kendine ait Balıkçılık Bilimsel, Teknik ve Ekonomik Komitesi de vardır. Bu komitenin dışında AB Parlamentosu bünyesindeki 20 komiteden konu ile ilgili olanlarının da görüşlerine başvurulur ve konu 20 üyeden oluşan AB Komisyonuna sunulur. Komisyonda balıkçılık komiserleri tarafından kabul görürse, öneri ilgili çalışma grupları ve komitelerce ele alınacağı Avrupa Konseyine sevk edilir. Önerinin niteliğine bağlı olarak Konsey, Avrupa Parlamentosuna, Ekonomik ve Sosyal Komiteye ve/veya Bölgeler Komitesine görüşünü bildirir. Avrupa Konseyi çalışma gruplarından biri olan Daimi Temsilciler Komitesi öneri üzerinde mutabık kalırsa bir sonraki kurul toplantısına sevk edilir. Kurulda da mutabakat sağlanması halinde öneri birlik kanunu olarak kabul edilir (1,2). 4. AB ORTAK BALIKÇILIK POLİTİKASI Balıkçılık politikası ile ilgili olarak 1970 yılında üye ülkeler ilk ortak önlemleri almışlardır. Bu önlemler; Topluluğa üye ülkelerin birbirlerinin sularına eşit giriş haklarına sahip olmaları; Kıyı ve sahil balıkçılarının avlanmalarını sürdürebilmeleri için bir sahil şeridinin ayrılması ve Kıyılardaki tesisler ile balıkçı gemilerinin modernizasyonunu sağlamak için yapısal bir politika belirlenmiştir. Bu önlemler, Uluslararası hukukun, 1982 de çıkan Deniz Yasası çerçevesinde, kıyı devletlerinin balık avlama bölgelerini 200 deniz miline genişletme haklarını vermesinden sonra daha da önem kazanmış ve üye ülkeler uluslararası müzakerelerde haklarını savunmak ve kendi sularında balıkçılığı idare etmek için Topluluğun uygun konumda olduğuna karar vermişlerdir. Üye ülkeler uzun müzakerelerden sonra 1983 yılında birliğe ait Ortak Balıkçılık Politikasını kabul etmişlerdir. AB de balıkçılık sektörünün ortak bir yönetim altına alınmasının başka bir nedeni, tarım sektöründen tamamen ayrılıp, balıkçılık endüstrisinin geleceğini sorumlu balıkçılık uygulamalarına bağımlı hale getirmektir. Günümüzde Birlik, bu konuda birlik ve beraberliği sağlamıştır. Hedeflere ulaşmada hazırlanan politikalar arasında, işsizlik ve fırsatların yetersizliğinden rahatsızlık duyulan bölgelerde ekonomik kalkınmanın teşvik edilmesi öncelik kazanmıştır. Bu kapsamda, ekonomik ve sosyal gelişmede avcılık ve yetiştiricilik önemli rol oynamaktadır. OBP, balıkçılığı biyolojik, ekonomik ve sosyal yönleri ile ele alarak dört ana konu altında incelemektedir. Bunlar:.. 85

4 TÜRKİYE BALIKÇILIK MEVZUATININ AB ORTAK BALIKÇILIK POLİTİKASINA UYUMU DİLER, BOLAT Koruma ve Kontrol Politikası (Balık stoklarının korunması) Yapısal Politika (Alt yapılar, gemiler,liman faaliyetleri, balık işleme tesisler vb.) Pazarlama Politikası (Ortak Pazar organizasyonu) Dış balıkçılık Politikası (Topluluk dışı ülkelerle avlanma anlaşmaları, uluslararası organizasyonlarla müzakereler) (1,2,3,11,12) Stokların korunması ve daha verimli işletilebilmesi için Birlik 1980 li yıllarda ilk olarak av çabasının azaltılması gerektiğini benimsemiştir. Av çabasının azaltılması üye ülkelerdeki filo kapasitesinin azaltılması ile mümkün olduğundan, çok yıllık yönlendirme programları ile üye ülkelerin balıkçılık faaliyetleri desteklenmiştir yılındaki I. çok yıllık yönlendirme programı mevcut kapasiteyi koruyarak filoları yeniden yapılandırmayı öngörmüş, fakat filonun büyümesi ile sonuçlanmıştır yılları arasındaki II. çok yıllık yönlendirme programında üye ülkelerden filolarını azaltmaları istenmekle birlikte aynı yıllarda İspanya ve Portekiz in birliğe katılımı, verim artışı ve avlanma rekabeti hedefe ulaşmayı engellemiştir. İlk iki program başarılı olmamıştır ancak üye ülkeleri filolarını azaltmaya hazırlamıştır. III. çok yıllık yönlendirme programı filonun az da olsa azalması, tekne ölçümlerinde ortak bir yol izlenmesi ve gemi kayıtlarının birlik bünyesinde toplanmasını sağlamıştır. Bu sayede stoklar ve gemi sayıları dengelenerek avcılık izni verilebilmiştir. Bilimsel çalışmalar esas alınarak Bakanlar Kurulunca demersal stoklarda %20, bentik stoklarda %15 oranında bir azaltma kabul edilmiştir. Av çabasını azaltmak için tekne sayılarının azaltılması veya sezon içinde belirli süreler limanda bağlı kalması sağlanarak, program sonunda birlik filosunda %7 lik bir azalma sağlanmıştır(1,2,3) yıllarını kapsayan IV. çok yıllık yönlendirme programı ile bazı ticari stokların aşırı av baskısı altında yetersiz kaldığı belirlenerek yok olmakta olan stoklarda %30 ve aşırı avlanan stoklarda %20 kısıtlama kararı alınmıştır yılında balıkçılık sektörünün diğer alanlarında kullanılan bütçenin tamamı Balıkçılığın Yönlendirilmesi Mali Aracı (FIFG) altında toplanarak, balıkçılık sektörüne bağımlılığı azaltmak, ekonomik özgürlük sağlamak, alternatif faaliyetler, iş alanları ve eğitim programları düzenlemek amaçlanmıştır (1,2,3). Stokları korumak için AB nin uygulamalarından biri de, av miktarının sınırlanmasıdır. Uluslararası Deniz Araştırma Konseyinin stoklarla ilgili araştırma sonuçları esas alınarak Bakanlar Kurulu her yılın Aralık ayında toplanarak Toplam Avlanabilir Av Miktarlarını ve Kotaları belirlemektedir. Tüm üye ülkeler kendileri için ayrılan kota ile yapılan avcılığı denetlemek ve kota dolduğunda avcılığın sona erdirilmesini sağlamakla yükümlüdür. AB de stokların korunması için uygulanmakta olan teknik önlemler; av filolarının azaltılması, av çabasının sınırlandırılması, av miktarının sınırlandırılması, en küçük ağ gözü açıklığı uygulaması, avcılığa kapalı alanlar ve mevsimler, balık ve yumuşakçalar için boy sınırlaması, hedef türün dışındaki türlerin av miktarının sınırlandırılmasıdır(1,2,3). Av çabasının azaltılması ve kota uygulaması küçük veya ticari önemi olmayan balıkların avlanmasını engellememektedir. Stokların devamlılığını sağlayan alt populasyonların ve hedef dışı türlerin korunması için Birlik seçici av araçlarının kullanımını öngörmektedir. Birlik içinde en fazla kullanılan av aracı troldür. Trol ağlarının torba kısımlarının büyük veya farklı yapıda (kare gözlü) göz açıklığına sahip ağlarla donatılması ve balıkları ayırmak için ayrı bölmeler veya katlar içeren bir tasarım uygulanması planlanmıştır. Balıkçılık sanayisinin ihtiyacı olan hammaddenin garanti edilmesi ve balık stoklarının korunması için etkili bir balıkçılık yönetimi yasal düzenlemelerine ihtiyaç olduğu kesindir. 86

5 I. BALIKLANDIRMA VE REZERVUAR YÖNETİMİ SEMPOZYUMU 7-9 ŞUBAT 2006, ANTALYA Avcılıktan pazarlamaya, depolamadan nakliyeye kadar bütün aşamaların denetlenmesi gerekmektedir. Bu kapsamda, birlik düzeyinde 25 denetçiden oluşan bir denetleme mekanizması oluşturulmuştur. Bu denetleme mekanizması OBP na ait kuralların tüm üye ülkelerde eşit, adil ve etkili uygulanmasından sorumludur. AB Balıkçılık Denetleme Servisi olarak adlandırılan bu mekanizma aynı zamanda uluslararası sularda ve üçüncü ülke sularında avlanan ve AB üyesi ülkelerin bayrağını taşıyan gemiler adına ilgili AB ülkelerinin bu düzenlemeleri tam olarak uygulayıp uygulamadıklarını da kontrol etmektedir. Denetimlerde, gemilerdeki av malzemelerinin standartlara uygun olup olmadığı, gemi sefer güncelerine işlenen bilgilerin doğruluğu, kotaların aşılıp aşılmadığı, hedef türler ile hedef dışı türlerin miktarlarını düzenleyen kurallara uyulup uyulmadığı kontrol edilmektedir (1). AB de yapısal politikaların amacı, alt yapıları endüstrinin ve günün ihtiyaçları doğrultusunda yönlendirmek ve uyum içinde tutulmasını sağlamaktır. Bu doğrultuda Balıkçılığın Yönlendirilmesi Mali Aracı avcılık, pazarlama, işleme ve yetiştiricilik alt sektörlerinin yeniden yapılanmasını, kıyı sularında bazı alanların koruma altına alınmasını ve liman yapılarının geliştirilmesini kolaylaştırmıştır. Yeniden yapılanma amacı ile kurulan fona döneminde ayrılan bütçe 3,7 milyar Euro dur. Bu miktarın 2,6 milyar Euro su Hedef 1 olarak adlandırılan kalkınmada geri kalmış bölgeler kapsamındadır (2). AB mallarının serbest dolaşımını ve birlik bünyesinde tüketici ile üreticinin yararına olacak şekilde talepleri karşılamaya yönelik dengeli bir iç pazar oluşturmuştur. Bunu sağlamak için iki alanda önlemler alınmıştır. Balık ürünlerinin bir üye ülkeden diğer üye ülkelere geçişini önleyen gümrük vergileri veya benzer uygulamaları tamamen kaldırmış, Balık piyasası için ortak kurallar koymuştur. Bunlara ek olarak uluslararası ticaretin serbestleştirilmesine yönelik halen Dünya Ticaret Örgütü (WTO) içinde yer alan Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması (GATT) tamamlanmıştır. Birlik te piyasa ortak düzeni 4 temele dayalı olarak işlemektedir. AB de bulunan ve ithal edilen taze su ürünlerinin kalite, cins, ambalajlama ve etiketlemelerinde ortak standartlar, Talep piyasasındaki ani değişikliklerden balıkçıları korumak ve piyasanın istikrarını sağlamak için kurulmuş üretici organizasyonları, Minimum fiyatları belirleyen bir fiyat destek sistemi, Üçüncü ülkeler ile ticaret için ortak kurallar. Piyasaya sunulan mallar çoğu kez kalite, miktar ve düzen açısından piyasanın ihtiyaçlarına cevap vermemiştir. Bu durum daha çok stokların muhafazasındaki kötü koşullardan kaynaklanmıştır. Diğer yandan, uluslararası taşımacılığın hızla modernize olması, üye ülkelerde halen su ürünlerinin alıcısı durumundaki süpermarketleri düzenli olarak arz-talep dengesini kurabilmeleri için ithal ürünlere yönlendirmiştir. Sonuçta Birlik içinde tüm tüketimin %60 ı ithal ürünlerden karşılanır olmuştur. Ayrıca tüketici tercihi, taze balıktan çok işlenmiş ürünlere, hazır gıda ürünlerine hatta hijyen kalitesi yüksek diyet ürünlerine doğru kaymıştır. Ortaya çıkan bu tablo karşısında Birlik, pazar organizasyonunu daha işler hale getirebilmek için Avrupa Komisyonu, Konsey ve Parlamentoya 1997 yılında bir tebliğ sunmuş ve bu tebliğde aşağıdaki konular amaçlanmıştır. Balık ürünlerinden optimum seviyede yararlanmak ve sürdürülebilir avcılığı teşvik için pazarın ortak düzenlenmesinden yararlanma, 87

6 TÜRKİYE BALIKÇILIK MEVZUATININ AB ORTAK BALIKÇILIK POLİTİKASINA UYUMU DİLER, BOLAT Piyasanın düzeninde üretici katılımının arttırılması, Taraflar arasında işbirliği sağlamak, avlanma bölgelerine ve kaliteye ilişkin daha güvenilir bilgilendirmenin sağlanması için pazarın şeffaflığı ve bütünlüğünün teşvik edilmesi, Ürün kalitesinin arttırılması için yeni yöntemlerin bulunması, Ürün güvenliği ve kaynağa ilişkin kurallara uyularak, topluluğun memnun edemediği işleyicilerin ve üreticilerin ihtiyaçlarını karşılamak için Birlik pazarı açık olacak şekilde serbest rekabetin sürdürülmesidir. Topluluk arz-talep dengesizliklerinde ortaya çıkan fiyat dalgalanmalarından en az seviyede etkilenecek tedbirleri de almaktadır. Ürünün bol olduğu dönemlerde fiyatların maliyetin altına düşmeyecek şekilde üreticilerin minimum gelirini garanti edecek şekilde piyasaya müdahale hakkı da vardır(1,2,3). OBP nın uluslararası boyutu son yıllarda oldukça önem kazanmıştır. Birlik üçüncü ülkeler ile küresel bir pazarın varlığı ve kaynakların ortak kullanımı ve yönetimi amacıyla bölgesel organizasyonlar, uluslararası kuruluşlar ve üçüncü ülkelerle ikili veya çok yıllık anlaşmalar yapmaktadır. Bu anlaşmaların yapısı taraf ülkelerin çıkarlarına göre değişmektedir. Kendi kaynaklarını işletmek için güçlü filoları olan Kuzey Ülkeleri ile karşılıklılık ilkesine dayalı anlaşmalar yapılırken, kendi kaynaklarını işletemeyen ülkelere kaynaklarının kullanımına karşılık mali bir bedel ödenerek anlaşmalar yapılmaktadır. Topluluk bu anlaşmalar sayesinde topluluk dışı sularda sürdürülebilir ve sorumlu balıkçılığı sağlamayı ve uluslararası işbirliğini güçlendirmeyi ve teşvik etmeyi amaçlamaktadır. Bu yaklaşım, düzensiz, rapor edilmeyen ve yasal olmayan avlanmayı engellemek, Topluluk dışındaki balık stoklarının değerlendirilmesinin geliştirilmesi ve gelişmekte olan ülkeleri desteklemek amacıyla balıkçılıkta ortak uygulamaların kurulmasını içermektedir(2). 5. OBP NIN AKDENİZ UYGULAMASI OBP çerçevesindeki yapısal ve piyasa politikaları Akdeniz Bölgesi nde de topluluğun diğer bölgelerindeki aynı anlayış ile yürütülmektedir. Koruma ve kontrol politikalarının bazı koşullarının uygulaması Akdeniz Bölgesinde gecikmiş olmakla birlikte bölge için geçerli politikalardır. Buna karşılık, muhafaza politikası geleneksel olarak diğer bölgelerden farklı uygulanmaktadır. Örneğin; OBP nın temel unsurlarından olan Toplam Avlanabilir Av Miktarları ve Kota sistemi uygulanmamıştır yılında sadece tek bir balık stokunda bu sistem uygulamaya konulmuştur. Bu tür Bluefin Tuna olarak bilinen çok büyük ve yoğun göç eden ton balığıdır. Ayrıca gemi sefer güncesi gibi belli unsurlar Akdeniz de Atlantik ten daha geç uygulamaya konulmuştur. Bu durum Akdeniz Bölgesi nin diğer bölgelerden daha farklı bir avlanma sahasına ve coğrafyasına sahip olmasından kaynaklanması ile açıklanabilir (1,2). 6. AB DE YETİŞTİRİCİLİK Topluluk özellikle balık ürünleri ithalat ve ihracat arasındaki dengesizliği azaltmak için 88

7 I. BALIKLANDIRMA VE REZERVUAR YÖNETİMİ SEMPOZYUMU 7-9 ŞUBAT 2006, ANTALYA balık yetiştiriciliğine de son derece önem vermektedir. Son on yılda topluluğun yetiştiricilik potansiyeli hızla büyümüş ve önemli bir sanayi kolu haline gelmiştir. Topluluk yetiştiricilik faaliyetlerini, Deniz balıkları, Kabuklu su ürünleri ve iç su balıkları üzerinde yürütmekte olup Balıkçılık Yönlendirme Fonları ile desteklemektedir(1). 7. AB BALIKÇILIK POLİTİKASI REFORMU AB Ortak Balıkçılık Politikası nın günümüze kadar uyguladığı ortak politikalara rağmen, ekonomik balık stoklarının hızla azalması engellenememiştir. Son yıl içinde yetişkin balık stoklarında %50 nin üzerinde bir azalma meydana gelmiştir. Avlanabilir stoklardaki azalma sektörün büyük bir bölümünü, ekonomik kırılganlık, düşük mali kazanç ve azalan istihdamla karşı karşıya bırakmıştır. Mevcut kontrol ve uygulama düzenlemeleri ne yazık ki Birlik genelinde adil bir ortam yaratmak için yetersiz kalmış ve bu durum OBP nin güvenilirliğini de azaltmıştır. Su ürünleri için artan talep ve balık azlığının göstergesi olan yüksek fiyatlar balıkçıları azalan stoklara karşı korumuş olsa da %22 oranındaki istihdam azalmasının önüne geçememiştir. Komisyon ilgili tüm taraflar ile yürütülen geniş çaplı görüşmeler sonunda Mart 2001 de balıkçılık politikasının yeniden yapılandırılmasında yol gösterici olması amacıyla bir Yeşil Kitap yayınlamıştır. Yeşil Kitap ta balık stoklarının aşırı tüketildiği ve balıkların olgunlaşmadan avlandığı vurgulanmış, deniz eko-sistemlerinin korunması gerektiğinin altı çizilmiş, OBP nın gıda güvenliği, çevre ve kırsal bölgelerin kalkındırılması gibi konularda da daha duyarlı olması gerektiği, balıkçılığın kendi kendine yeter bir sektör olması, balıkçıların karar mekanizmasında daha etkin rol oynaması gerektiği belirtilmiştir. OBP nın başarıya ulaşması için ilgili taraflar arasında geniş ve tam bir uzlaşmanın sağlanması, çevreye ait, ekonomik ve sosyal anlamda sürdürülebilir kalkınmanın temel amaç olması, açıklık, katılımcılık, verimlilik, sorumluluk ve tutarlılık gibi iyi yönetim ilkelerinin tam anlamıyla uygulanmasının önemine işaret edilmiştir (1,2). 8. TÜRKİYE BALIKÇILIK POLİTİKASI Türkiye de bütün balıkçılık faaliyetlerinde tek yetkili organ Tarım ve Köyişleri Bakanlığıdır. Yönetim, yasal düzenleme, koruma ve kontrol, geliştirme ve teknik yardım 1971 yılında yürürlüğe giren ve 3288 sayılı kanunla yenilenen 1380 sayılı Su Ürünleri Kanunu uyarınca Bakanlığın ilgili birimlerince sağlanmaktadır. Bakanlık bünyesinde su ürünleri avcılığı, alt yapılar, kalite kontrol, işleme sanayi ve pazarlamaya yönelik hizmetler Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü, su ürünleri yetiştiriciliği ile ilgili hizmetler Tarımsal Üretim ve Geliştirme Genel Müdürlüğü ve su ürünleri araştırmaları ise Tarımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğü nce yürütülmektedir. Su ürünleri araştırma faaliyetleri 4 adet Araştırma Enstitüsü tarafından gerçekleştirilmekte, taşra teşkilatları olmadığından hizmetler Bakanlık İl ve İlçe Müdürlüklerince sürdürülmektedir. Koruma ve denetim hizmetleri için özel bir idari yapılanma olmayıp, bu hizmetler içsularda il ve ilçe müdürlüklerinde istihdam edilen su ürünleri elemanları ile denizlerde Sahil Güvenlik Komutanlığı tarafından icra edilmektedir. Avrupa Birliğinde uygulanan toplam avlanabilir stok miktarının be- 89

8 TÜRKİYE BALIKÇILIK MEVZUATININ AB ORTAK BALIKÇILIK POLİTİKASINA UYUMU DİLER, BOLAT lirlenmesi ve kota uygulaması, stok tahminini ve kotaların dağıtımı ve idaresini gerektirmektedir. Bu uygulamalar için mevzuatımızda hukuksal imkan bulunmasına karşın ek idari, mali ve teknik kaynaklara ihtiyaç vardır. Denetim hizmetlerinin yürütülebilmesi için eksiksiz bir alt yapıya, özel eğitimli personele, bu personele ait çalışma esaslarının belirtileceği ayrı bir mevzuata ve balıkçı gemilerinin izlenebilmesini sağlayacak bir sisteme ihtiyaç vardır. Sistem kurulmaya çalışılmış fakat birçok bakanlığın karşı çıkması nedeni ile gerçekleştirilememiştir. Bu gün Türkiye de denetim hizmetleri Bakanlığa bağlı 15 adet kontrol teknesi ve Sahil Güvenlik Komutanlığı nın 60 adet kontrol botu ile yürütülmektedir. Bakanlık bünyesinde su ürünleri kooperatiflerine yönelik bir birim yoktur. Su ürünleri kooperatifleri, Teşkilatlanma ve Destekleme Genel Müdürlüğü bünyesinde tarımsal amaçlı kooperatiflerle ilgili 1163 sayılı Kooperatifler Kanunu çerçevesinde hizmetlerini yürütmektedir üreticiden yaklaşık ni, kurulu 300 kooperatife kayıtlı, bu kooperatiflerin 60 kadarı da 4 adet su ürünleri birliğinin çatısı altında toplanmıştır. Bu yapının dışında üreticilere ait, meslek örgütü olarak vakıf ve dernekler de faaliyetlerini sürdürmektedirler. Böyle bir üretici örgütlenmesi AB ile uyum göstermemektedir. Diğer taraftan, AB de uygulanan Balıkçılığın Yönlendirilmesi Mali Aracı ve Çok Yıllık Yönlendirme Programı yapısal programlarını uygulayacak bir idari yapı ve mevzuat ta bulunmamaktadır (1) sayılı Su Ürünleri Kanunu uyarınca her yıl resmi gazetede ticari ve sportif amaçlı balıkçılık faaliyetlerini düzenleyen sirkülerler yayımlanmaktadır. Sirkülerde kaynakların korunması, balıkçılığın düzenlenmesi ve kirliliğin önlenmesine yönelik hükümler yer almaktadır. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı na ek olarak DPT, Hazine ve Dış Ticaret Müsteşarlığı, DİE, Maliye, İçişleri, Çevre ve Orman, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlıkları, Belediyeler, Ziraat Bankası balıkçılık alanında faaliyet gösteren diğer kamusal organizasyonlardır. Ülkemizde filo kaydı TKB nın İl Müdürlükleri kanalıyla, 1380 sayılı Su Ürünleri Kanunu nun 3. ve Su Ürünleri Yönetmeliği nin 4 ve 5. maddeleri gereğince, FAO standartlarına uygun olarak yapılmakta, temel görsel veri tabanı programı kullanılmakta ve ancak elle işlem yapılmak sureti ile yenilenmektedir. Her yıl yenilemeye tabii tutulmadığından bilgiler güvenilir değildir. Bu kayıtların merkezi olarak tutulması için Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü nde hali hazırda bir birim oluşturulmaktadır. Ülkemizde av çabasının sınırlandırılmasını sağlayan teknik uygulamalar, boy sınırı, zaman ve yer sınırları, avlanma teknolojisi ve ağlarla ilgili düzenlemeler ile korunmakta olan alan ve türlere ilişkin kısıtlamalar söz konusudur. Herhangi bir kota uygulaması bulunmamaktadır. Su ürünleri mevzuatı ile ilgili düzenlemelerin takip ve kontrolü Su Ürünleri Kanunu nun 33. maddesi gereğince, TKB mensupları, Emniyet ve Jandarma Kuvvetleri, Gümrük, Sahil ve Orman Muhafaza Teşkilatı Mensupları, Belediye Zabıtası Amir ve Mensupları, Kamu Tüzel Kişiliğine Bağlı Muhafız, Bekçi ve Korucuları, Hükümet Veteriner Hekim ve Doktorları ile Köy Muhtar ve İhtiyar Heyeti tarafından yürütülmektedir. Su ürünleri ülkemizde balıkçı barınaklarında, balık hallerinde, satış merkezlerinde, bazen de doğrudan işleme tesislerine ulaşarak halka sunulmaktadır. Büyükşehirlerde 1580 sayılı Belediye Kanunu ile balık satış yerleri disipline edilmekte ve 1380 sayılı Su Ürünleri Kanunu, Balıkçı Barınakları Yönetmeliği ne göre su ürünleri pazara sunulmaktadır. Pazarlama ile ilgili dağınıklığı ortadan kaldırmak için Su Ürünleri Kanunu nun 26. maddesi uyarınca 2004 yılında AB ile uyumlu bir Toptan ve Perakende Satış Yerleri Yönetmeliği hazırlanmıştır. Su ürünleri alanında AB mevzuatı ile en uyumlu olduğumuz konu kalite kontrol sistemindeki faaliyetlerdir. Zaman zaman özellikle ihracatta karşımıza çıkan kalite, sağlık ve 90

9 I. BALIKLANDIRMA VE REZERVUAR YÖNETİMİ SEMPOZYUMU 7-9 ŞUBAT 2006, ANTALYA hijyen standartları açısından yaşanan zorluklara rağmen, AB ile uyum içindedir. Fakat yine de AB nin Good Laboratory Practice şartlarına uygun kendi iç talimatlarımızın oluşturulmasına ve tesislerde çalışan personelin hijyen konusunda eğitime tabi tutulmasına ihtiyaç vardır. 9. ÜLKEMİZ BALIKÇILIĞININ AB NİN BALIKÇILIK POLİTİKASINA UYUMU Türkiye nin AB balıkçılık mevzuatına uyum konusundaki yükümlülükleri ile ilgili son ve en önemli gelişmeler, ilki 2001 (5), gözden geçirilmiş hali de Mart 2003 de (7) açıklanan Katılım Ortaklığı Belgesi (KOB) ile ortaya konmuştur. Bilindiği gibi KOB, AB tam üyeliğinin gerçekleşebilmesi için Türkiye tarafından yerine getirilmesi gereken koşulların AB tarafından belirlendiği belgedir. Mart 2003 te açıklanan KOB ne göre balıkçılık alanında Türkiye nin AB nin balıkçılık politikasına uyum konusundaki yükümlülükleri aşağıda sıralanmıştır. Kısa vadede; Balıkçılık idaresi, denetimi, pazarlaması ve yapısal politikalara ilişkin mevzuatın AB müktesebatına uyumunun sağlanması. Orta vadede; Balıkçılık idaresinin kurumsal kapasitesinin yeniden organize edilmesi ve artırılması; Balıkçılık işletiminin, kontrol, pazarlama ve yapısal uyum uygulamalarının müktesebata uyumlaştırılması; Bilgisayar destekli gemi kayıt ve istatistiki bilgi sisteminin, müktesebata uygun şekilde geliştirilmesi ve uygulanması. 25 Temmuz 2003 tarihinde Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Türkiye nin AB Müktesebatı nın Üstlenilmesine İlişkin Gözden Geçirilmiş Ulusal Programı nda (6) balıkçılık alanında bu güne kadar gerçekleştirilenlere ve bundan sonra öncelik verileceklere ilişkin altı çizilen noktalar şunlardır; Türkiye nin AB OBP na uyumunda, başta Balıkçılık Yönlendirme Mali Aracı ve Çok Yıllık Yönlendirme Programı olmak üzere temel yönetim mekanizmalarına yönelik idari bir yapı ve mevzuatın bulunmaması temel sorunlardır. Bu bağlamda, 2003 yılı KOB nde de bir gereksinim olarak vurgulandığı üzere, kısa vadede balıkçılık yönetimi, kontrol, pazarlama ve yapısal uyuma ilişkin Türk Mevzuatı nın, AB Mevzuatı na uyumlaştırılması öncelik olarak ele alınmıştır. Orta vadede ise balıkçılık yönetiminin kurumsal kapasitesinin yeniden organize edilmesi ve güçlendirilmesi; balıkçılık yönetimi, kontrol, pazarlama ve yapısal uyum çalışmalarının AB Mevzuatı na uyumlaştırılması; AB Mevzuatı ile uyumlu bir bilgisayarlı balıkçı tekne kayıt sisteminin geliştirilmesi ve uygulanması hedeflenmiştir. Bu önceliğin gerçekleştirilmesi amacıyla, 2003 yılı Mali İşbirliği Programlaması na Su Ürünleri Sektörü-AB Müktesebatına Yasal ve Kurumsal Uyum Projesi sunulmuştur. Bu projenin işlerlik kazanması açısından, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı bünyesinde Su Ürünleri Genel Müdürlüğü nün veya benzeri bir müstakil yapının kurulması ve proje kapsamındaki mevzuatın, bir takvim çerçevesinde uyumlaştırılması gerekmektedir. Ulusal programın öngördüğü öncelikler listesinde şu alanlar yer almaktadır: Ortak Balıkçılık Politikası na uyum için Yasal Çerçevenin Oluşturulması Yapısal Politikalar Koruma ve Kontrol Politikaları Pazarlama Politikası 91

10 TÜRKİYE BALIKÇILIK MEVZUATININ AB ORTAK BALIKÇILIK POLİTİKASINA UYUMU DİLER, BOLAT Balıkçı Tekneleri Kayıt Sistemi Bilgi Sistemleri ve İstatistikler Su Ürünlerinde Gıda Hijyeni Yetiştiricilik. 10. SONUÇ 2003 yılı KOB ne ilişkin açıklanan ilerleme raporunda, Türkiye nin balıkçılık alanında oldukça sınırlı ilerleme kaydettiği belirtilmiştir. 6 Ekim 2004 tarihindeki ilerleme raporuna göre; pazar politikasına ilişkin olarak, toptan ve perakende satış yerlerinde daha sıkı hijyen, depolama, taşıma ve satış standartları açısından bir iyileşme olduğu belirtilmiştir (14 Temmuz 2004 tarihli Resmi Gazete de yayınlanan yönetmelik) (8). Uluslararası anlaşmalara ilişkin olarak da, Türkiye, 2003 yılında Atlantik Ton Balığının Korunmasına dair Uluslararası Komisyonun (ICCAT) tam üyesi olmuştur. Ayrıca Türkiye, birçok bölgesel ve uluslararası örgütün, Akdeniz Genel Balıkçılık Komisyonu, Avrupa İçsu Balıkçılığı Danışma Komisyonu ve EUROFİSH in de üyesidir. AB nin açıkladığı 9 Kasım 2005 tarihli son ilerleme raporunda,mevzuat uyumuna ilişkin olarak; Türkiye nin 3. ülkelerle yaptığı balıkçılık anlaşmalarının AB nin OBP ile uyumlaştırılması; kaynak ve filo yönetimi, denetim ve kontrol, yapısal eylemler ve devlet yardımı konularında AB mevzuatına uyum sağlanması; balıkçılık ve su ürünleri yetiştiriciliği (akuakültür) faaliyetlerini ve kaynak yönetimini AB standartlarında ruhsatlandırma ve kayıt işlemleri; mevcut balıkçı teknesi kayıt sistemi, veri toplama ve istatistik sisteminin gözden geçirilmesi ve denetleme işlemlerinin etkin olarak uygulanması; balık ve balık ürünleri alanındaki piyasanın geliştirilmesi öngörülmüştür. İdari Yapılanma açısından da; Türkiye deki balıkçılık sektörünün idari yapısı, yetkilerin değişik bakanlıklar arasında dağıtılmasından dolayı yetersiz seviyededir. TKB nın planlı bir şekilde yeniden organize edilmesi, merkezi bir Balıkçılık Ürünleri Genel Sekreterliği kurulması ve Genel Kamu İdaresi Çerçeve Yasası nın yürürlüğe girmesi şeklinde ifadeler yer almıştır (9,13). Aynı ilerleme raporuna göre; av, karaya çıkarma ve balıkçılık faaliyetlerinin izlenmesi ve rapor edilmesi kapsamlı iyileştirmeye ihtiyaç duymaktadır. Balıkçılık ile ilgili memurlar balıkçı limanlarında bulunmamaktadır. Ayrıca, kurumsal yapının dağınık olması ve sorumlulukların dağılımı etkili bir yönetim için katkı sağlamamaktadır. Uygulamanın gözetimi, denetimi ve kontrol faaliyetleri hem TKB hem de Sahil Güvenlik Komutanlığı nın (İçişleri Bakanlığına bağlı) yetkisindedir. İnsan kaynaklarının ve teknik kaynakların eksikliği ile birlikte yasal hükümlerin yetersizliği nedeniyle bu kurumlar etkili olamamaktadır. Bununla birlikte, yeterli bilimsel araştırma ve izleme verisi ile temel hedef türlerin stok değerlendirmesi yetersizdir. Yapısal faaliyetlere ilişkin bir gelişme meydana gelmemiş, Müktesebatın uygulanmasına henüz başlanmamış olup, Türkiye, balıkçılık sektöründe hiçbir ilerleme sağlayamamıştır. Bu aşamada Türk Balıkçılık Mevzuatı müktesebat ile uyum içinde değildir ve idari yapılar henüz OBP nın şartlarını karşılamamaktadır. Türkiye gerekli mevzuat düzenlemelerini yerine getirmeli, balık stoklarının korunması, kaynak yönetimi ve üretim ile pazarlama yapılarının modernizasyonu konusunda çabalarını arttırmalıdır. Öncelikli olarak idari 92

11 I. BALIKLANDIRMA VE REZERVUAR YÖNETİMİ SEMPOZYUMU 7-9 ŞUBAT 2006, ANTALYA yapılarını iyileştirmesi ve gerekli denetim ve kontrol kapasitesini güçlendirilmesi gereği ifade edilmiştir(9,13). Ülkemiz su ürünleri stoklarının araştırılması çeşitli kişi ve kuruluşlarca ayrı ayrı ve belirli ölçeklerde yapıldığından sarf edilen zaman, emek ve kaynakların uygulamaya yönelik olumlu sonuçlar meydana çıkarması yeterince mümkün olmamaktadır. Bu çerçevede ülkemiz denizleri ve iç suları çevresinde bulunan kamuya ait araştırma kuruluşları, üniversiteler, özel sektör ve özellikle balıkçıların da katkıları ile bir komisyon kurularak, araştırılması gereken su ürünleri stoklarının hangi yöntem, süre ve ekonomik kaynak ile gerçekleştirileceğinin tespitinin yapılması ve uygulamaya konulması yararlı olacaktır. Yapılacak araştırma çalışmalarının giderleri sektörün kendi içinden karşılanacağı için öncelikli proje konularının belirlenebilmesi için bir kurulun oluşturulması gerekmektedir. Avcılık ve yetiştiricilik faaliyetlerinin sürdürülmesinde kıyı yapılarının değiştirilmemesi, ekolojik özelliklerin korunması ve kirliliğin istenmeyen seviyelere ulaşmasını engellemek için özellikle Çevre Bakanlığı, Ulaştırma Bakanlığı ve Turizm Bakanlığı gibi kurumlarla yetki ve sorumluluk kargaşasına mahal vermeyecek bir iletişim ağının kurulması sağlanmalıdır. AB uyum sürecinde yapılacak çalışma ve uygulamalar kendiliğinden Türk Balıkçılık Sektörü nün daha verimli ve daha efektif bir yapıya kavuşturulmasını, balıkçılıkla uğraşan kesimlerin gelirlerini arttırıcı hizmet sağlayacak nitelikte olmayabilir. Bu nedenle uyum sürecinde OBP na uyum için yapılması gerekenlerin yanında, Türk Balıkçılık Sektörü nün kendine özgü öncelikleri de göz ardı edilmemelidir. Üyelikle birlikte AB ortak balıkçılık alanlarında belli kotalar çerçevesinde avlanma hakları doğacaktır. Bu tür bir gelişme Türk balıkçılık sektörü açısından fırsatlar yaratacağı kadar tehditleri de beraberinde getirecektir. Gelişmiş bir teknolojiye sahip AB balıkçılık filosu ile Türk balıkçılık filosunu avlanma verim ve kapasiteleri bakımından iyi analiz etmek ve oluşacak ortaklık ilişkisinde kazanç ve kayıplar iyi bir şekilde değerlendirilmesi gerecektir. Ülkemizin su ürünleri ile ilgili kuruluşlarla olan ilişkileri daha da güçlendirilmeli ve Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Kuruluşu (OECD), Avrupa Birliği (AB), Dünya Ticaret Örgütü (WTO), Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO), Atlantik Tunalarının Korunması için Uluslararası Komisyon (ICCAT), Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP), Japon Uluslararası İşbirliği Ajansı (JICA) gibi kuruluşlara ek olarak Uluslararası Akdeniz İleri Tarımsal Araştırma Merkezi (CIHEAM), Dünya Aqua-Kültür Birliği (WAS), Avrupa Aqua-Kültür Birliği (EAS), Avrupa Aqua-Kültür Üreticileri Federasyonu (FEAP), Akdeniz de Aqua-Kültürün Geliştirilmesi için Bilgi Sistemi (SIPAM) gibi kuruluşlarla temasa geçilerek projeler bazında imkanlarından yararlanılmalıdır. Projeler geliştirmek ve bu kuruluşlar ile sürekli temas sağlayacak, iyi lisan bilen, konularında uzman, uluslararası hukuku iyi bilen ve ülkemizi en iyi şekilde temsil edecek bir teknik heyetin kurulması da sağlanmalıdır. AB ile her alanda olduğu gibi, OBP konusunda da mevcut yapı ve politikalardaki önemli farklılıklara rağmen uyum süreci açısından kötümser olmayı gerektiren bir husus bulunmamaktadır. Geçmiş deneyimler göstermiştir ki gerek firma düzeyinde gerekse kamusal otorite bazında gerekli irade sağlandığı taktirde çok başarılı uyum çalışmaları yapılabilmektedir. 93

12 TÜRKİYE BALIKÇILIK MEVZUATININ AB ORTAK BALIKÇILIK POLİTİKASINA UYUMU DİLER, BOLAT 11. KAYNAKLAR (1) İktisadi Kalkınma Vakfı, Avrupa Birliği Ortak Balıkçılık Politikası ve Türkiye nin Uyumu, İKV Yayınları Müktesebat Uyum Serisi No: 18, Eylül (2) İktisadi Kalkınma Vakfı, Avrupa Birliği Ortak Balıkçılık Politikası 15 soruda 15 AB Politikası, İKV Yayınları Müktesebat Uyum Serisi No: 9, (3) Çelikkale, M.S., Düzgüneş, E ve Okumuş İ Türkiye Su Ürünleri Sektörü ve AB ile Entegrasyonu, İstanbul Ticaret Odası, Yayın No: 63. (4) Avrupa Komisyonu, Katılım Ortaklığı Belgesi, Mart 2001, Ulusal Program, 2001/2129 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı, (RG: 24 Mart 2001,24352) (5) Avrupa Birliği Genel Sekreterliği, AB Müktesebatı nın Üstlenilmesine ilişkin Gözden Geçirilmiş Türkiye Ulusal Programı, Temmuz (6) Avrupa Komisyonu, Gözden Geçirilmiş Katılım Ortaklığı Belgesi, Nisan (7) Avrupa Birliği Genel Sekreterliği, 6 Ekim 2004 İlerleme Raporu (8) Avrupa Birliği Genel Sekreterliği, 9 Kasım 2005 İlerleme Raporu (9) TKB, II. Tarım Şurası, 29 Kasım-1 Aralık 2004 Ankara (10) Avrupa Birliği Genel Sekreterliği, (11) Avrupa Komisyonu Türkiye Temsilciliği, (12) European Commission, Fisheries, (13) İktisadi Kalkınma Vakfı, 94