GULAM MEMMEDLİ VE TEZKİRESİ

Transkript

1 The Journal of Academic Social Science Studies International Journal of Social Science Doi number: Number: 38, p , Autumn II 2015 Yayın Süreci Yayın Geliş Tarihi Yayınlanma Tarihi GULAM MEMMEDLİ VE TEZKİRESİ GULAM MEMMEDLI AND HIS TEZKIRE Doç. Dr. Aybeniz RAHİMOVA Azerbaycan Milli İlimler Akademisi, El Yazmalar Enstitüsü, Bakü/Azerbaycan Yrd. Doç. Dr. Halide Gamze İNCE YAKAR Okan Üniversitesi Türk Dili Bölümü, İstanbul/Türkiye Özet 15 Haziran 1954 te Azerbaycan Milli İlimler Akademisi ne, Gulam Memmedli`nin altı dosyalık tezkiresi kabul edilmiştir. Bu altı dosyalık tezkire tarafımızdan, günümüz Türkçesine çevrilmiş ve sistemli bir şekilde sınıflandırılmıştır. Nizami adına Edebiyat Enstitüsü Elyazmalar Şubesi ne bağışlanan bu Tezkire ciltlenmemiş, tek tek sayfalardan oluşmuş, yapısal açıdan kusurlu, yani tezkire kuralları dışında, mukaddemesiz, hatimesiz, tarihi kronolojik sıralamaya uyulmadan hazırlanmıştır. Eserin el yazması versiyonu 1466 sayfadan oluşmuş, ana metin 1418 sayfa, 48 sayfa kaynak listesi ve dizinden oluşmuştur. Sovyet Ordusu tarafından Azerbaycan aydınlarının devlet eliyle İran`a gönderildiği bir dönemde, bu aydınlar arasında yılında Tebriz de doğan- Gulam Memmedli de vardır. Tezkire nin büyük bölümü de bu dönemde, yılları arasında, yazarın İran`da bulunduğu zaman diliminde yazılmıştır. Bu yüzden de Tezkirede İran tarihi ve Güney şairleri hakkında pek çok bilgiye ve ayrıntıya yer verilmiştir. Çalışmamızda Tezkirede yer alan M.A.Möcüz ve Heyran Hanım gibi şairlere, dönemin edebiyat ve kültür dünyasının önemli isimlerine, çalışmalarına ve yarattıkları etkilere de yer verilmiştir. Settar Han Şiirler Toplusu, Hiyabani, Güney Azerbaycan Şairlerinin Antolojisi gibi kitapları da yazarın Tebriz de yaptığı araştırmaların sonrasında basılmıştır. Gulam Memmedli nin, pek çok el yazması eserin kişisel arşivlerden çıkarılması, eksik bölümlerinin karşılaştırılarak tamamlanması, basılması ve bu eserlerin gelecek nesillere aktarılması açısından da Türk Diline ve Edebiyatına önemli katkıları olmuştur. Anahtar Kelimeler: Gulam Memmedli, Azerbaycan, İran, Elyazma, Tezkire Abstract On 15 June 1954, Azerbaijan Academy of Sciences admitted Gulam Memmedli s comprising six files for the Manuscripts Section of the Literature Institute. This six-file tezkire has been translated into Modern Turkish and systematically investigated by the researcher. The tezkire, donated to the Manuscripts Section of the Literature Institute in the name of Nizami, is not bound, consisting of separate sheets, and faulty in its organization, i.e., prepared with disregard of the tezkire conventions, having no introduction,

2 212 Aybeniz RAHİMOVA & Halide Gamze İNCE YAKAR nor an epilogue, and irrespective of any chronological order. The manuscript version of the work contains 1466 pages, with 1418 pages for the body text, and 48 pages for the list of sources and an index. Among the Azerbaijani intellectuals sent to Iran by the Soviet army was Gulam Memmedli, born in Tabriz, in A large part of the tezkire was written during this period, between , when the author was in Iran. Therefore, a considerable amount of information and details regarding Iranian history and Southern poets can be found in the tezkire. In the present study, some place is devoted to such poets as M. A. Möcüz and Heyran Hanım, some of the outstanding figures of the world of literature and culture of that period, their works and influences. Such books of the author as the Settar Han Anthology of Poetry and An Anthology of Southern Azerbaijani Poets were published following his research in Tabriz. Gulam Memmedli has had significant contributions to Turkish language and literature in respect of several manuscripts taken out of personal collections, completion of the missing sections through comparison, and their publication. Keywords: Gulam Memmedli, Azerbaijan, Iran, Manuscript, Tezkire GİRİŞ Tezkireler, şairlerin şiirlerini ve hayatlarını genellikle subjektif bir bakış açısıyla değerlendiren ve tezkire-i şuara, tezkiretü ş-şuara gibi isimler de alan, bugünkü edebiyat antolojilerinin ve edebî eleştirilerin yerini tutan eserlerdir. 15. yüzyılda, Çağatay Türkçesi ile yazılmış Türk Edebiyatının ilk tezkiresi, Ali Şir Nevayî nin, Mecalisü n-nefais adlı eseridir. Tezkirelerin, Azerbaycan daki gelişimi, İran ve Osmanlı topraklarındaki kadar güçlü olmasa da edebi şahıslara ait sanat mirasının toplanmasında ve gelecek nesillere iletilmesinde önemli belgeler olmuşlardır. Şah İsmanil in ikinci oğlu Sam Mirze Sefevi nin 16. Yüzyılda, Farsça yazdığı Töhfe-i Sami tezkiresiyle Azerbaycan tezkirecilik okulu inşa edilmiştir. Bu eserin ilk bölümünde Azeri Oğuz koluna ait Türkçe yazan şairlerin eserlerinden örnekler verilmiştir. Azerbaycan Türkçesinde yazılan ilk tezkire ise Irak ta yaşayan Ahdi Bağdadi nin Gülşeni-Şuara adlı eseridir. Safeviler Kütüphanesinde görevli, Sadig Bey Efşar ın Çağatay Türkçesi ile yazıdığı Mecmeül-Hevas adlı eserinde Azerbaycan şairlerinin yanında Osmanlı ve Çağatay şairlerinden de bahsetmiştir. 18. yüzyılda yaşamış olan Veligulu Bey İbn Davudgulu Samlu nun Gissesül-Hakani adlı Farsça yazılmış tezkiresi, Şah Abbas ın çağdaşları olan Vahit Kazvini, Melik Bey Asi, Mahcup Tebrizi gibi Azerbaycan şairleri hakkında bilgi vermesi açısından oldukça önemlidir. Lütfi Bey Azer in Ateşkede tezkiresi de Safeviler döneminde yaşamış Azerbaycan şairleri hakkında bilgi vermesi açısından oldukça önemlidir. 19. ve 20. Yüzyılda yazılmış olan Azerbaycan tezkireleri edebiyat tarihi açısından daha önemli kaynaklar olmuşlardır. Seyid Azim Şirvani nin Farsça, Türkçe ve Azerbaycan Türkçesiyle düzenlediği, Seyid Azim Şirvani Tezkiresi, Memmedağa Müctehitzade Müşteri nin düzenlediği Tebriz de basılan ve Azerbaycan şairleri hakkında önemli bilgiler veren Riyazül-aşigin, Mehemmedeli Terbiyet in, 1935 yılında Tahran da basılmış olan Danişmendani-Azerbaycan önde gelen tezkirelerdendir. 15 Haziran 1954 te Azerbaycan Milli İlimler Akademisi ne, Gulam Memmedli nin altı dosyalık tezkiresi kabul edilmiştir. Bu altı dosyalık tezkire tarafımızdan, günümüz Türkçesine çevrilmiş ve sistemli bir şekilde sınıflandırılmıştır. Tezkire ciltlenmemiş, tek tek sayfalardan oluşmuş, yapısal açıdan kusurlu yani tezkire kuralları dışında, mukaddemesiz, hatimesiz, tarihi kronolojik sıralamaya uyulmadan hazırlanmıştır. Eserin el yazması

3 Gulam Memmedli ve Tezkiresi 213 versiyonu 1466 sayfadan oluşmuş, ana metin 1418 sayfa, 48 sayfa kaynak listesi ve dizinden oluşmuştur. Azerbaycan yazar, şair ve diğer ünlü şahısların hayatları ve eserleri hakkında önemli bilgiler veren Gulam Memmedli Tezkiresi, 20. yüzyılda Azerbaycan Türkçesi ile yazılmış olan ve Azeri sanatçılarının eserlerine dair bilgiler ihtiva eden bir eserdir. 1. Gulam Memmedli`nin Hayatı ve Çalışmaları Gulam Muhammed oğlu Memmedeli 25 Mart 1897 de, İran`ın Tebriz şehrinde fakir bir ailenin oğlu olarak dünyaya geldi. Henüz altı aylık bir bebekken Tebriz`de yaşayan birçok Azeri gibi Gulam Memmedli nin ailesi de anayurtlarını terkederek Aşkabad`a göç ettiler. Ancak yoksulluğa daha fazla katlanamayarak, Gulam Memmedli 12 yaşındayken, yeniden Tebriz`e geri dönmek zorunda kalmışlardır. O yıllarda İran tarihinde oldukça önemli politik olaylar yaşanmaktadır. Tebriz`de, Settar Han Harekâtı aktif haldedir ve ülke zor günler yaşamaktadır. Bu nedenle baba Muhammed, üç ay sonra yeniden ailesiyle beraber Aşkabad`a dönmüştür (Məmmədli. ƏYİ. Arx. 52, fond 31, q-7(12) : 5). Gulam Memmedli, ilköğrenimini Aşkabad`da (4-5 yıl) mollahanede almıştır. İlk işine de bu şehirde başlamış, yılları arasında imalathânede demircilik daha sonra da fabrikada amelelik yapmıştır. Ayrıca matbaada babasına yardım da etmiştir (Məmmədli. ƏYİ. Arx. 52, fond 31, q-9: 14). Babasının yanında matbaada çalışmış olması, onu kültürel çalışmalara, özellikle de basın ve gazeteciliğe; tiyatroya olan sevgisi ise müslüman tiyatro topluluğunda oyunculuk yapmaya yöneltmiştir. Matbaa işinde tecrübe edinen Memmedli, yılları arasında Aşkabad`da Türkmen ve Azeri dillerinde Dan Ulduzu (Dan Yıldızı), Sədayi-füqara (Sedayifügara), Qızıl Ulduz (Altın Yıldız) adlı gazetelerin matbaalarında dizgi görevini de üstlenmiştir (Məmmədli. ƏYİ. Arx. 52, fond 31, q-2(2) : 14). Onun bir gazeteci ve ebebiyatçı olarak yetişmesinde, edebiyatı ve şiiri seven babası Muhammed ve Aşkabad`ın edebi ortamının etkisi büyük rol oynamıştır. II. Dünya Savaşı başladığında seferberliğe alınan Gulam Memmedli, cephede de sevdiği ve büyük ilgi gösterdiği işle uğraşmış, Tiflis`te Kafkasya Cephesi Politik Şubesinin editörü olarak faaliyet göstermiştir (Məmmədli. ƏYİ. Arx. 52, fond 31, q-2(2) : 14). II. Dünya Savaşı`nın sonlarında İran, güneyden İngiltere, kuzeyden Sovyetler Birliği tarafından işgal edildi yılında, Büyük Vatan Muharebesi olarak adlandırılan, Ruslar ile Alman Nazileri arasında vukubulmuş savaşın başlarında Kızıl Ordu, güvenliğini sağlamak amacıyla İran`a girdi. Fakat kısa süre sonra, İngiltere Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği ile 1942 yılında imzaladığı antlaşmaya göre İran ı terketti, Sovyet ordusuysa İran`da kendi pozisyonunu korumaya devam etti. Bu zaman diliminde Azerbaycan`dan aydınlar, devlet eliyle İran`a gönderildi. Bu aydınlar arasında Gulam Memmedli de vardı. Bu dönemde, Tebriz`de Azerice yayım yapan tek basın kurumu Vatan Yolunda gazetesiydi. Memmedli, bu gazeteye, gazetenin kuruluşunda verdiği büyük hizmetlerin yanında, makaleleriyle ve üstlendiği editörlük göreviyle de katkılar sağlıyordu. İran Azerileri için, Tebriz`de Azerice bir gazetenin basılıyor oluşu bir oldukça önemli bir durumdu. Halkın, fikri ve kültürel hayatının gelişmesinde bu gazetenin gösterdiği eşsiz hizmetler, Azerbaycan aydınları tarafından edebiyat, gazetecilik ve yazarlık tarihinde önemli bir unsur olarak değerlendirilmiştir (Azərbaycan Tarixi, 2003). 2. Tezkirenin İçeriği ve Oluşmasını Sağlayan Şartlar

4 214 Aybeniz RAHİMOVA & Halide Gamze İNCE YAKAR 1942 yılında Tebriz`de Gulam Memmedli, İran şairi M. A. Möcüz`ün seçilmiş eserlerini okumuş, şiirlerin içeriğinden M. A. Möcüz`ün Azerbaycan demokrasi edebiyatını, Molla Nasreddin i (Nasreddin Hoca) bildiğini, M. E. Sabir şiir ekolünün üyelerinin eserlerini okuduğunu ve fikirlerini kendi eserlerine uyguladığını tezkiresinde ortaya koymuştur. Mirze Ali Möcüz`ün şiirlerini inceleyen Gulam Memmedli şaire olan ilgisini Vatan Yolunda gazetesinde Hakikatı Seven Şair adlı makalesinde de anlatmıştır (Cabbarova, 2006, s ). Şairin hayat yolunu öğrenmek, yaratıcılığını daha derinden araştırmak, topluma tanıtmak amacıyla Tebriz`in ünlü aydınlarıyla buluşmuştur. Bu aydınlardan biri de, el yazma kitap koleksiyoncusu, zengin bir arşive sahip olan Muhammedali Nahçıvani dir. Tüccar olan Nahçıvani, dünyanın farklı ülkelerine yaptığı seyahetlerden Doğu edebiyatına ait el yazması kitapları satın alıyor ve memleketine getiriyordu. Azerbaycan âlimi M. Terbiyet`in, Tebriz Kütüphanesi ndeki el yazması kitaplarını kataloglaştıran ve basan da M. Nahçıvani olmuştur (Mümtaz, 1986, s.5-7). M. Nahçıvani`nin M. A. Möcüz`ün de şiirlerinin korunup saklanılmasında büyük rolü vardır. İran`da Nahçıvani`nin ve Azerbaycan yazarı M. İbrahimov`un önerisi ve Sovyet-İran Kültürel İlişkiler Kurulu`nun yardımıyla 1945 yılında ilk kez Gulam Memmedli tarafından M. A. Möcüz`ün eserlerinin basımı gerçekleştirildi. Eserin basımı kısa süre içerisinde edebi ortamın dikkatini çekti. Sansasyon yaratan esere talep çok olduğu için Bakü de ve Tebriz`de tekrar birkaç kez basıldı ve incelenmesi için uzmanlara sunuldu. M. A. Möcüz, 20. yüzyıl Azeybaycan Edebiyatının ünlü şairi olarak tanınmış ve 1982 yılında M. Celal ile F. Hüseynov`un yüksekokullar için hazırladıkları 20. yüzyıl Azerbaycan Edebiyatı derslerinde yerini almış ve edebiyat fakültesinin öğrencilerine ders olarak verilmiştir (Paşayev, 1982, s.219). Gulam Memmedli düzenlediği tezkiresinde Mirze Ali Möcüz`ün hayatına geniş bir yer ayırmıştır ve burada Möcüz`ün çağdaş toplumun taleplerini anladığını, kendi düşünce, bilimsel deneyim ve imkânı dâhilinde bunlar için mücadele ettiğini, İran şiirine yeni ruh ve demokratik içerik getirdiğini vurgulamıştır. Ayrıca Möcüz`ün yaratıcılığı konusunda Cumhuriyyet`e adlı şiirini de örnek olarak vermiştir (Rəhimova, 2012, s.387). Gulam Memmedli, millî edebiyata yeni sayfalar eklemek için çalışmış ve yeni eserlerin ortaya çıkması için zemin yaratmıştır. Memmedli, M. A. Möcüz`ün eserlerini bastıktan kısa zaman sonra yüzyıl klasik şiirin ünlü kadın isimlerinden, kendine has üslûbuyla dikkat çeken Heyran Hanım`ın eserlerinin basımıyla ilgilenmiş ancak Şaire hakkında derinlikli bilgiye ulaşamamıştır. M. Terbiyet`in 1935 yılında basılmış Danişmendani-Azerbaycan adlı eseri Şaire hakkında bilgi almak için yararlı olsa da, onu memnun etmemiş ve bu yüzden de o yeniden H. M. Nahçıvani`ye başvurmuştur. H. M. Nahçıvani kendi arşivinde bulunan Heyran Hanım`ın eserlerini basılması için Gulam Memmedli`ye vermiştir. Şiirler incelendikten sonra Heyran Hanım`ın hayatı, yaşadığı devir ve yaratıcılığına ait yeni olgular araştırmacı tarafından araştırılmıştır. Şaire hakkında son derece az bilgi olduğu için şiirlerinden de yola çıkarak, Memmedli, Heyran Hanım`ın Seçilmiş Eserleri adlı kitabında onun hayatına ve yaratıcılığına dair 10 sayfalık bir giriş yazmıştır. Heyran Hanım`ın eserleri, Sovyetler Birliği ve İran Kültürel İlişkiler Kurulu Yayınevi Tebriz Şubesinin girişimi ve yardımıyla 1945 yılında Arap alfabesiyle ilk kez Tebriz`de, daha sonra ise Bakü`de basılmıştır. İlk basımdan sonra, Heyran Hanım`ın eserleri bazı eklemelerle, Azerneşr tarafından 1951 ve 1961 yıllarında tekrar basılmıştır (Məmmədli, 1961: 3-14). Kitabın basılmasıyla, Fuzuli edebi ekolü üyesi olan Heyran Hanım, hem Azerbaycan hem de

5 Gulam Memmedli ve Tezkiresi 215 Fars Şairesi olarak algılanmıştır. Heyran Hanım ın bu eserleri araştırmacılar, tarafından ilk kaynak olarak kullanılmaktadır. Bu araştırmacılardan biri Elyazmalar Enstitüsü`nün yetiştirdiği Prof. C. Nağıyeva dır. C. Nağıyeva, Heyran Hanım`ın üç nüshadan oluşan eserlerini, Gulam Memmedli`nin tertibatıyla hazırlanmış 1945 yılı basımını, temel kaynak olarak kullanarak tahlil etmiş ve bu nüshanın içerdiği kusurlara rağmen Gulam Memmedli nin sunduğu hizmetin öneminden bahsetmiştir (Nağıyeva, 1989, s.5-147). Tebrizde iken yayıncılık alanındaki düzenli faaliyetleri, Gulam Memmedli`yi yaratıcılığa daha fazla teşvik etmiş ve araştırmacılığa olan ilgisini artırmıştır. Diğer taraftan onu çevreleyen edebi ortamın ve şahısların etkisi onun bir edebiyat tarihçisi ve eleştirmen olarak yetişmesinde büyük rol oynamıştır. Bu edebi ortamın da katkılarıyla Gulam Memmedli kısa bir zaman içinde Heyran Hanım, M. A. Möcüz gibi önemli şairler hakkında bilgiler toplamış, onların eserlerini araştırmıştır. Gulam Memmedli, M. Nahçıvani`nin arşivinden yüzyılllara ait Fedai`nin Bahtiyarname Destanı eserinin el yazmasını da elde etmiştir. Ciltsiz, sayfaları baştan, ortadan ve sondan kaybolmuş eserin metni de kusurludur. Gulam Memmedli eksik bölümleri, Vahit Destigerdi`nin Farsça baskı nüshasından çevirmiştir ve böylece eser tamamlanarak basılmıştır (Kərimov, 2011) yıllarında iki bin beyitten oluşan manzum Bahtiyarname Destanı nı Gulam Memmedli Tebriz`de Şərq dergisinin yetkili katibi olduğu zaman, ilk kez bu dergide basmıştır (Rəhimova, 2012, s.204). Aynı yıl, Sovyet- İran Kültürel İletişim Kurulu`nun Tebriz Şubesi tarafından Gulam Memmedli`nin yazdığı girişle beraber kitap, yeniden basılmıştır. Büyük Rıza Şah`tan sonra şahlık rejimini yeniden kuran Muhammed Rıza Pehlevi`nin yönetime geçmesiyle 10 Mayıs 1946 da Sovyet ordusunun İran`dan çıkarılmasıyla ilgili karar kısa zaman sürecinde yerine getirildi (Azərbaycan Tarixi, 2003). Araştırmacı D. Cabbarova, Gulam Memmedli`nin Güney Azerbaycan`da Edebi Faaliyeti başlıklı makalesinde şunları belirtmiştir: 1946 yılında Güney Azerbaycan`dan dönen G. Memmedli kendisiyle beraber çok sayıda bilimsel malzeme getirdi. Bunların arasında eski el yazması kitaplar ve divanlar, Demokrat Partisinin belgeleri, demokratik bir bakış açısına sahip güneyli şairlerin el yazısı kitapları ve basım malzemeleri vardı. (Cabbarova, 2006, s.171). Gulam Memmedli tüm zorluklara, takip ve hapis korkusuna rağmen halkının edebi ve kültürel gelişimine katkı sağlamayı seçerek, millete gerekli olacak çok sayıda çeşitli basım ve gayri basım malzemelerini büyük fedakarlıkla İran`dan Azerbaycan`a geçirmiş ve Azerbaycan Milli İlimler Akademisi`nin arşivlerine bağışlamıştır. Bakü`ye döndükten sonra Gulam Memmedli için yeni bir yaratıcılık döneminin başladığını görüyoruz; 1948 yılında Settar Han Şiirler Toplusu, 1949 yılında Hiyabani hareketinden bahseden Hiyabani monografisi, 1950 yılında Güneyli klasik şairlerle, çağdaş demokratik şairlerin hayatları ve yaratıcılıkları hakkında kısa bilgiler ve şiirlerinden örnekler veren Güney Azerbaycan Şairlerinin Antolojisi adlı eserleri basılmıştır. Tüm bu çalışmalar, Memmedli nin Tebriz`den getirdiği birçok el yazması kitabı sistemli bir şekilde bastığını göstermiştir. Fakat bilmediğimiz nedenlerden dolayı bazı kitapların basıma verilmesini ertelemiş ve Devlet Elyazmalar Hazinesi`ne ve Azerbaycan`ın diğer arşivlerine bağışlamıştır. Gulam Memmedli nin önemli özelliklerinden biri de sağduyulu ve düzenli bir

6 216 Aybeniz RAHİMOVA & Halide Gamze İNCE YAKAR kitapsever olmasıdır. Yapacağı işleri planlı bir şekilde gerçekleştirdikden sonra onların el yazması nüshalarını koruyarak özel arşivinde saklamış, dünya ülkelerinin arşiv ve kütüphanelerini gezerek, Azerbaycan`a ait çok sayıda el yazması ve baskı yazıyı toplamış, Azerbaycan Milli İlimler Akademisi`nin arşivlerine ve diğer ilgili yerlere sunmuştur. Azerbaycanı ilgilendiren el yazmalarını, Azerbaycan a getirmek amacıyla İran, Rusya, Türkiye ve Gürcistanla gibi ülkelerle ilişkiler kurmuş, imkân dâhilinde malzemeler elde etmiş ve bunları milli arşivlerde toplamıştır. Onun ender kitaplardan oluşan özel kütüphanesi ve profesyonel sistemli kartoteği Azerbaycan bilim adamlarını için oldukça önemlidir. Bugün Azerbaycan Milli İlimler Akademisi M. Fuzuli adına Elyazmalar Enstitüsü`nün hazinesinde Gulam Memmedli`ye ait çeşitli el yazması kitaplar vardır, özel kitap hazinesi, basım ve qayri basım malzemeleri, en önemlisi el yazması şeklinde bulunan Tezkire si vardır. Gulam Memmedli`nin araştırmaları edebiyatımızın karanlık sayfalarını da aydınlatmıştır. Onun bir araştırmasına göre Muhammed Aciz olarak bilinen; M. Fuzuli`ye nazireler, M. P. Vagif`in koşmalarına benzer koşmalar yazmış, 20. yüzyılın ilk yarısında Sarap şehrinde doğmuş şairin, asıl adının Muhammed Haife, lâkabının ise Aciz olduğunu ortaya koymuştur (Məmmədli. ƏYİ. Arx. 52, fond 31, q-2(2) : 14). Arşiv malzemeleri arasında dikkatimizi çeken diğer makale, bilim adamı Hüsamettin Hasan Abdülmömün oğlunun İran Azerbaycan`ında yetişmesi ve ana dilinde eserler yazması hakkındadır. Gulam Memmedli Hüsamettin Hasan`ın Azerbaycan Türkçesinde sözlük terkibini zenginleştirmek ve diğer dilleri öğrenmek için bu dilden yararlanmak amacıyla yazmış olduğu Töhfeyi-Hüssam adlı manzum sözlükten bahsetmiş ve bu kısa makalesinde dilimizin tarihini öğrenmek açısından büyük önemi olduğunu açıklamıştır. Gulam Memmedli yazarın, 13. yüzyıl edipleri arasında önemli konuma sahip olduğunu şu sözlerle belirtmiştir: Bilim adamının devrinin taleplerine uyarak Arap ve Farsçayı ileri seviyede bilmesi ve bu dillerde bir sıra eserler yazmasına rağmen anadilini hep yüksek tutmuş, Töhfeyi-Hüssam sözlüğünde Fars sözlerinin Türkçe karşılığını düzgün, aynı zamanda fazla söz işletmeden kısa şekilde, şiirin veznine ve kafiyesine uygun şekilde ustalıkla açıklamıştır. (Məmmədli. ƏYİ. Arx. 52, fond 31, q-5(7)). SONUÇ Gulam Memmedli, eserlerinde edebiyat, dil, tarih ve kültür gibi önemli konulara temas etmiş, az tanınan veya halka mal olmamış, adı cönklerde, tezkirelerde geçen şahısların hayatlarından ve faaliyetlerinden bahsetmiş ve onları bilim dünyasına tanıtmıştır. Gulam Memmedli`nin özel hazinesinde değişik zamanlarda basılmış eserlerinin el yazması nüshaları da toplanmıştır. Bu hazineye, Azerbaycan edebiyatının klasik şair ve yazarlarının hayatlarına ve yaratıcılıklarına ait eserlerin el yazması, belgeler ve yazar notları da dâhildir. Gulam Memmedli tezkiresinde Eski Dönem Edebiyatından örnekler (Avesta Fıkraları), Orta Dönem ünlülerin hayat ve yaratıcılığı, yüzyıllar arasında Azerbaycan Türkçesiyle yazan şairler ve onların yaratıcılığından örnekler, yüzyıllarda Azerbaycan ın ünlü sanat adamları ve halk arasında hak ettiği üne kavuşamamış, yalnızca belli sanat çevrelerince tanınan sanatçılar hakkında bilgiler yer almıştır. Tezkiredeki bibliyografik bilgiler, Töhfeyi-Sami, Ahdi Bağdadi`nin Gülşenişuara, Sadig Bey Efşar`ın Mecmeül-Hevas, S.A.Şirvani Tezkiresi, Tezkireyi-Nevvab, Riyazül-aşigin, Riyazül-arifin, Danişmendani-Azerbaycan, F.Köçerli`nin Azerbaycan Edebiyatı Tarihi, İsmail Hikmet`in Azerbaycan Edebiyatı Tarihi Eserleri

7 Gulam Memmedli ve Tezkiresi 217 gibi güvenilir kaynaklardan, özellikle de Kamusül-elam, Rza Parihi, Zeyli-Şakayig, Tebrizde basılan Şafak mecmuası gibi kaynaklardan alınmıştır. Tezkiredeki bilgilerin çoğunun yılları arasında, yazarın İran`da bulunduğu yıllarda yazılmıştır. Bu yüzden de tezkirede İran tarihine ait malzemeler ve Güney`de yaşayan şairler hakkında bilgiler toplanmıştır. Tüm bunlar, G. Memmedli`nin Tebriz`de faaliyette bulunduğu zaman diliminde, tezkire hazırlamak isteğinde olduğunu da göstermektedir. Gulam Memmedli tezkiresini diğer tezkirelerden ayıran özelliği sadece edebî açıdan değil, Azerbaycan Edebiyat Tarihi açısından da kaynak niteliği taşıması, ana dilinde yazılması ve yazarın halk edebiyatının bir kolu olan ozan şiirinden örnekler sunmasıdır. KAYNAKÇA Cabbarova, D.(2006). Qulam Məmmədlinin Cənubi Azərbaycanda ədəbi fəaliyyəti. Azərbaycan. S.9, s Əfşar S.B.(2008). Məcməül- Xəvas. (Ed. Ə. Bağırov) Bakı Kərimov, P.(2011). XVII əsr Anadilli lirikası. Bakı Köçərli, F.(1978). Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. Bakı 1978, səh. 10 Qasımzadə, F.(1974). XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. Bakı, 487 s. Məmmədli, Q. (1961). Heyran xanım seçilmiş əsərləri. Bakı Məmmədli, Q. Təzkirə. ƏYİ, B-2701 Məmmədli, Q. ƏYİ. Arx. 52, fond 31, q- 7(12) s.v.5. Məmmədli, Q. ƏYİ. Arx. 52, fond 31, q- 9(14). Məmmədli, Q. ƏYİ. Arx. 52, fond 31, q-2(2) s.v.14. Məmmədli, Q. ƏYİ. Arx. 52, fond 31, q-5(7). Məmmədli, Q. (1956). Molla Nəsrəddin (Cəlil Məmmədquluzadənin həyat və fəaliyyətinin salnaməsi). Bakı Məmmədova, M. (2001). Lütfəli bəy və Azərbaycan ədəbiyyatı. Bakı Musabəyli, A. (2011). Bağdadda Yaranan Azərbaycan Ədəbiyyatı və Ruhi Bağdadi Divanı, Bakı Musabəyli, A.(2012). Xarici ölkələrdəki Azərbaycan əlyazmalarının toplu kataloqu (3 cilt), Bakı Müctəhidzadə, M. (1995). Riyazül-aşiqin. Çapa hazırlayan f.e.n. Ə. Bağırov, Bakı, 1995, 248 s. Nağıyeva, Cənnət. (1989). Heyran xanım (həyat və yaradıcılığı). Bakı Nəvvab, M.M. (1998). Təzkireyi-Nəvvab (Çev.) Əkrəm Bağırovdur. Bakı Paşayev, M. C. ve Hüseynov F. (1982). XX əsr Azərbaycan Ədəbiyyatı. Bakı Rəhimova, A.(2012). Qulam Məmmədli Təzkirısi. Bakı: Elm və təhsil Azərbaycan Tarixi (2003). VIIc. Bakı Elm Şirvani, S.Ə.(1974). Şirvani təzkirəsi. (Ed.) Süleyman Rüstəmov, Bakı Talıbzadə, K. (1984). Azərbaycan ədəbi tənqidinin tarixi. Bakı Tərbiyət, M. (1987). Danişməndani- Azərbaycan (görkəmli elm-sənət adamları) (fars dilində tərcümə İsmayıl Şəms və Qafar Kəndlinindir). Bakı

8 218 Aybeniz RAHİMOVA & Halide Gamze İNCE YAKAR