ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

Transkript

1 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ Erdoğan ÇİÇEK KARATAŞ (ADANA) AÇIKLARINDA DİP TROLLERİYLE AVLANAN EKONOMİK POTANSİYELE SAHİP TÜRLERİN İNCELENMESİ SU ÜRÜNLERİ ANABİLİM DALI ADANA, 2006

2 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ KARATAŞ (ADANA) AÇIKLARINDA DİP TROLLERİYLE AVLANAN EKONOMİK POTANSİYELE SAHİP TÜRLERİN İNCELENMESİ Erdoğan ÇİÇEK DOKTORA TEZİ SU ÜRÜNLERİ ANABİLİM DALI Bu Tez 20/02/2006 Tarihinde Aşağıdaki Juri Üyeleri Tarafından Oybirliği/Oy Çokluğu İle Kabul Edilmiştir. İmza... İmza... Prof.. Dr. Dursun AVŞAR Prof. Dr. Ercan SARIHAN DANIŞMAN ÜYE İmza... İmza... Doç. Dr. Ali Cemal GÜCÜ Yard. Doç. Dr. Ünal ERDEM ÜYE ÜYE İmza... Yard. Doç. Dr. Caner Enver ÖZYURT ÜYE Bu tez Enstitümüz Su Ürünleri Anabilim Dalı nda hazırlanmıştır. Kod No:... Prof. Dr. Aziz ERTUNÇ Enstitü Müdürü Bu Çalışma Ç.Ü. Bilimsel Araştırma Projeleri tarafından desteklenmiştir. Proje No: FBE.2002.D.138 Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

3 ÖZ DOKTORA TEZİ KARATAŞ (ADANA) AÇIKLARINDA DİP TROLLERİYLE AVLANAN EKONOMİK POTANSİYELE SAHİP TÜRLERİN İNCELENMESİ Erdoğan ÇİÇEK ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ SU ÜRÜNLERİ ANABİLİM DALI Danışman : Prof. Dr. Dursun AVŞAR Yıl : 2006 Sayfa: 146 Jüri : Prof. Dr. Dursun AVŞAR : Prof. Dr. Ercan SARIHAN : Doç. Dr. Ali Cemal GÜCÜ : Yard. Doç. Dr. Ünal ERDEM : Yard. Doç. Dr. Caner Enver ÖZYURT Bu çalışma, balıkçılık sezonunda kuzeydoğu Akdeniz in Türkiye kıyılarında yer alan Karataş açıklarında gerçekleştirilmiştir. Dip trolü çekimleri aylık periyotlarla 0-20m, 20-50m ve m derinlik katmanlarından birer saatlik olmak üzere yapılmıştır. Örnekleme dönemi boyunca toplam olarak 90 balık, 15 kabuklu ve 5 kafadan bacaklı türüne rastlanmıştır. Toplam 24 adet trol çekimi sonucunda g materyal elde edilmiş olup; ortalama CPUE değeri g saat -1 olarak hesaplanmıştır. Derinlik katmanları itibariyle en düşük ve en yüksek CPUE değerlerine g saat -1 ve g saat -1 sırasıyla m ve 20-50m derinlik katmanlarında rastlanmıştır. Aylar itibariyle en yüksek CPUE değerine eylül ayında ( g saat -1 ) rastlanmış olup; bu değer eylül ayında itibaren sürekli düşüş göstererek, en düşük değer 12478,50g saat -1 ile mart ayından elde edilmiştir. Toplam av içerisinde balıkların %79.10 luk bir değerle birinci sırada yer aldığı; bunu %13.73 ile kabukluların ve %7.17 lik bir değerle de kafadan bacaklıların izlediği belirlenmiştir. Ayrıca elde edilen toplam biyokütlenin %38.68 ini ıskarta türlerin oluşturduğu saptanmıştır. Toplam avın tür sayısı olarak %18.90 ının ve biyokütle olarak ise, %26.66 sının lesepsiyen balıklardan oluştuğu tespit edilmiştir. Ana av içerisinde %19.48 lik bir değerle Mullus barbatus un ilk sırada yer aldığı; bunu sırasıyla Charybdis longicollis (%15.98) ve Saurida undosquamis in (%15.56) izlediği belirlenmiştir. Bazı türler için belirlenmiş olan seçicilik parametreleri sonucunda bölgedeki türlerin aşırı avcılık baskısı altında olduğu sonucuna varılmıştır. Ayrıca Mullus barbatus ve Upeneus pori ile ilgili yapılan değerlendirmeler sonucu balıkçılık sezonunun kasım ayında açılmasının bölge balıkçılığına yararlar sağlayacağı sonucuna varılmıştır. Anahtar Kelimeler: Kuzeydoğu Akdeniz, Trol Balıkçılığı, Lessepsiyen, Iskarta I

4 ABSTRACT Phd THESIS STUDY ON THE POTANCIALLY ECONOMICAL IMPORTANT SPECIES TRAWLED FROM KARATAŞ (ADANA) COASTS Erdoğan ÇİÇEK DEPARTMENT OF FISHERIES INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES UNIVERSITY OF ÇUKUROVA Supervisor : Prof. Dursun AVSAR Year : 2006 Pages: 146 Jury : Prof. Dursun AVSAR : Prof. Ercan SARIHAN : Assoc. Prof. Ali Cemal GÜCÜ : Asst. Prof. Ünal ERDEM : Asst. Prof. Caner Enver ÖZYURT This study was carried out during fishing season off the Karatas located along the Northeastern Mediterranean coast of Turkey. The deep trawl net was operated by monthly sampling interval with one-hour haul duration in 0-20m, 20-50m and m depth ranges. During the study period, on the basis of species; a total of 90 fishes, five cephalopods, and 15 crustaceans were caught. Total weight of marine organisms obtained from 24 deep trawl operations were g and its mean CPUE value was calculated as ± g hour -1. Minimum and maximum CPUE values for m and 20-50m depth ranges were determined g hour -1 and g hour -1 respectively. During the study period the maximum CPUE value was obtained in September ( g hour -1 ) and this value decreased continuously to g hour -1 in March. Fishes represented the major proportion with respect to the total catch (79.10%), followed by crustaceans (13.73%) and cephalopods (7.17%). In addition, on average 37.9% of the total catch was discarded. Number of lessepsian fish species consisted of %18.9 of total fish species, and lessepsian proportion of total fish biomass were estimated as 26.66%. In the main catch, Mullus barbatus was the most abundant species with the proportion of %19.48 and followed by Charybdis longicollis (%15.98) and Saurida undosquamis (%15.56). Selectivity parameters for some fish species indicated that fish populations inhabiting in the study area have been under fishing pressure. In addition, some analysis were conducted by using Mullus barbatus and Upeneus pori, and found that, if the fishing season opens in November, it would be beneficial for both regional fish populations and fisheries. Key Words: Northeastern Mediterranean, Trawl Fishery, Lessepsian, Discard II

5 TEŞEKKÜR Öncelikle Doktora çalışmalarım süresince bana olan güven ve desteğini daima hissettiren değerli hocam Prof. Dr. Dursun AVŞAR ve tez çalışmalarımı yürüttüğüm dönemde Su Ürünleri Fakültesi Dekanlığını yürüten sayın Prof. Dr. Ercan SARIHAN a fakülte olanaklarını esirgemediği için teşekkür etmek isterim. Laboratuar çalışmalarımda bana yardımlarını esirgemeyen fedakar arkadaşlarım Dr. Hacer YELDAN ve Uzman Meltem ÖZÜTOK a ve seçicilik parametrelerinin hesaplanmasında engin tecrübeleriyle yardımlarını esirgemeyen arkadaşım Dr. Caner Enver ÖZYURT a sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Örnekleme çalışmalarında Coşkun Reis adlı balıkçı teknesinin kullanılmasında her türlü imkanı sağlayan Kasım ÖZCAN ve arazi çalışmaları sırasında yardımlarını esirgemeyen kaptanlar Süleyman ÖZCAN ve Vecihi ÖZCAN ile tayfalar Hakan ÖZCAN, Yusuf ÖZCAN, Okan ÖZCAN ve Salim ÖZCAN a teşekkürlerimi bir borç bilirim. Ayrıca tez çalışmalarımın yürütülmesinde maddi desteğini esirgemeyen Kafkas Halıcılık A.Ş. Genel Müdürü Durmuş EREN e teşekkür etmek isterim. Son olarak her arazi çalışmasında beni Karataş ta misafir ederek evimin sıcaklığını aratmayan ÖZCAN ailesini tüm fertlerine (Sevcan, Serdal, Selma ve Sercan ÖZCAN), beni çalışmalarımda yalnız bırakmayan ve daima balık kokan cefakar arabama tahammül etmek zorunda kalan eşim Reyhan ve sevgili oğlum Veysel e sonsuz teşekkürlerimi sunarım. III

6 İÇİNDEKİLER SAYFA ÖZ... I ABSTRACT... II TEŞEKKÜR... III İÇİNDEKİLER... IV ÇİZELGELER DİZİNİ... VIII ŞEKİLLER DİZİNİ... XI 1. GİRİŞ ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR MATERYAL VE YÖNTEM Materyal Çalışma Sahası Örneklemede Kullanılan Tekne ve Ağın Özellikleri Yöntem Dip Trolü Ağının Taradığı Alan Birim Alandaki Ürün Miktarı Örneklerin Değerlendirilmesi Büyüme ve Ölüm Parametrelerinin Belirlenmesi Familya ve Tür Çeşitliliği İndekslerinin Hesaplanması Balıkların Genel Özelliklerine Göre Sınıflandırılmaları Trol Torba Seçiciliğinin Belirlenmesi BULGULAR VE TARTIŞMA Elde Edilen Türler ve Sistematikteki Yerleri Kabuklular Kafadan Bacaklılar Balıklar Tür ve Familya Çeşitliliği İstasyon ve Ayların Elde Edilen Türler İtibariyle Benzerlikleri Birim Çabada Avlanan Ürün Miktarı ve Zaman Serileri Canlı Gruplarının Ürün Zaman Serileri...35 IV

7 Kabukluların Ürün Zaman Serileri ve Avdaki Bulunurluk Oranları Kabukluların CPUE Değerlerinin Aylık Değişimi Kabukluların CPUE Değerlerinin Derinlik Katmanlarına Göre Aylık Değişimi Kabukluların Toplam Avdaki Oransal Bulunurluklarının Aylık Değişimi Kabukluların Toplam Kabuklu Biyokütlesindeki Aylık Oransal Bulunurluğu Kafadan Bacaklıların Ürün Zaman Serileri ve Avdaki Bulunurluk Oranları Kafadan Bacaklıların CPUE Değerlerinin Aylık Değişimi Kafadan Bacaklıların CPUE Değerlerinin Derinlik Katmanlarına Göre Aylık Değişimi Kafadan Bacaklıların Toplam Avdaki Oransal Bulunurluklarının Aylık Değişimi Kafadan Bacaklıların Toplam Kafadan Bacaklı Biyokütlesindeki Aylık Oransal Bulunurluğu Balıkların Aylara Göre Dağılımı ve Avdaki Bulunurluk Oranları Balıkların CPUE Değerlerinin Aylık Değişimi Balıkların CPUE Değerlerinin Derinlik Katmanlarına Göre Aylık Değişimi Balıkların Toplam Avdaki Oransal Bulunurluklarının Aylık Değişimi Balıkların Toplam Balık Biyokütlesindeki Aylık Oransal Bulunurluğu Trolle Avlanan Balık Türlerinin Genel Karakteristik Özellikleri Balıkların Tür ve Familya Çeşitliliği Balıkların Genel Karakteristik Özellikleri Beslenme Yaşam Alanı (Habitat)...50 V

8 Coğrafik Dağılım Ekonomiklik Lessepsiyen Balıkların Durumu Lessepsiyen Balık Türleri ve Aylık Değişimleri Lessepsiyen Balıkların CPUE Değerlerinin Aylık Değişimi Ana Avı Oluşturan Türler Ana Avda Yer Alan Türlerin Ürün Zaman Serileri ve Bazı Populasyon Parametreleri Mullus barbatus Ürün-Zaman Serisi Bazı Populasyon Parametreleri Ölüm Oranları ve Stoktan Yararlanma Düzeyi Charybdis longicollis Ürün-Zaman Serisi Saurida undosquamis Ürün-Zaman Serisi Bazı Populasyon Parametreleri Ölüm Oranları ve Stoktan Yararlanma Düzeyi Pagellus erythrinus Ürün-Zaman Serisi Bazı Populasyon Parametreleri Ölüm Oranları ve Stoktan Yararlanma Düzeyi Upeneus pori Ürün-Zaman Serisi Bazı Populasyon Parametreleri Ölüm Oranları ve Stoktan Yararlanma Düzeyi Bothus podas Ürün-Zaman Serisi Sepia officinalis Ürün-Zaman Serisi Spicara maena Ürün-Zaman Serisi...93 VI

9 Bazı Populasyon Parametreleri Ölüm Oranları ve Stoktan Yararlanma Düzeyi Merluccius merluccius Ürün-Zaman Serisi Bazı Populasyon Parametreleri Ölüm Oranları ve Stoktan Yararlanma Düzeyi Leiognathus klunzingeri Ürün-Zaman Serisi Iskarta Iskarta Türler Iskartanın Ürün Zaman Serileri Iskarta Miktarının Derinlik Katmanlarına Göre Değişimi İnorganik Materyal Balıkçılık Sezonunun Açılışına İlişkin Değerlendirmeler Mullus barbatus Upeneus pori Kullanılan Trol Ağının Seçicilik Parametreleri Saurida undosquamis Mullus barbatus Upeneus pori Pagellus erythrinus Seçicilik Parametrelerinin Birlikte Değerlendirilmesi SONUÇ VE ÖNERİLER KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ VII

10 ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA Çizelge 2.1. Türkiye Kıyılarında Kaydedilmiş Olan Lessepsiyen Balık Türleri... 8 Çizelge 4.1. Lessepsiyen Balık Türlerinin Lessepsiyen Balık Biyokütlesi İçerisindeki Oransal Bulunurluğunun Aylık Değişimi...58 Çizelge 4.2. Saurida undosquamis, Upeneus pori ve Leiognathus klunzingeri nin Ana Av İçerisindeki Bulunma Oranları ve Sıraları...62 Çizelge m Derinlik Katmanında Ana Avı Oluşturan Türler...64 Çizelge m Derinlik Katmanında Ana Avı Oluşturan Türler...65 Çizelge m Derinlik Katmanında Ana Avı Oluşturan Türler...65 Çizelge 4.6. Tüm Çalışma Dönemi Boyunca Ana Avı Oluşturan Türler...66 Çizelge ve 1984 Yılları İtibariyle İskenderun Körfezi nde Dip Trolü Avcılığında Ana Avı Oluşturan Türlere Ait CPUE Değerleri ve Bunların Toplam Avdaki Oransal Bulunurlukları...67 Çizelge 4.8. Mullus barbatus a Ait Yaş-Frekans Dağılımı ile Yaş Gruplarına Ait Minimum, Maksimum ve Ortalama Boy ve Ağırlık Değerleri...71 Çizelge 4.9. Türkiye Denizlerinde Mullus barbatus İçin Belirlenmiş Olan Büyüme Parametreleri...73 Çizelge Mullus barbatus a Ait Yaş Grupları İçin Ölçülen ve Hesaplanan Boy ve Ağrılık Değerleri...74 Çizelge Saurida undosquamis e Ait Yaş-Frekans Dağılımı ile Yaş Gruplarına Ait Minimum, Maksimum ve Ortalama Boy ile Ağırlık Değerleri...79 Çizelge Türkiye Denizlerinde Saurida undosquamis İçin Belirlenmiş Olan Boy-Ağırlık İlişkisi ve Büyüme Parametreleri...81 Çizelge Saurida undosquamis e Ait Yaş Grupları İçin Ölçülen ve Hesaplanan Boy ve Ağrılık Değerleri...82 VIII

11 Çizelge Pagellus erythrinus a Ait Yaş-Frekans Dağılımı ile Yaş Gruplarına Ait Minimum, Maksimum ve Ortalama Boy ve Ağırlık Değerleri Çizelge Türkiye Denizlerinde Pagellus erythrinus İçin Belirlenmiş Olan Boy-Ağırlık İlişkisi ve Büyüme Parametreleri Çizelge Pagellus erythrinus a Ait Yaş Grupları İçin Ölçülen ve Hesaplanan Boy ve Ağrılık Değerleri Çizelge Upeneus pori ye Ait Yaş-Frekans Dağılımı ile Yaş Gruplarına Ait Minimum, Maksimum ve Ortalama Boy ve Ağırlık Değerleri Çizelge Upeneus pori ye Ait Yaş Grupları İçin Ölçülen ve Hesaplanan Boy ve Ağrılık Değerleri Çizelge Spicara smaris e Ait Yaş-Frekans Dağılımı ile Yaş Gruplarına Ait Minimum, Maksimum ve Ortalama Boy ve Ağırlık Değerleri Çizelge Spicara smaris e Ait Yaş Grupları İçin Ölçülen ve Hesaplanan Boy ve Ağrılık Değerleri Çizelge Merluccius merluccius a Ait Yaş-Frekans Dağılımı ile Yaş Gruplarına Ait Minimum, Maksimum ve Ortalama Boy ve Ağırlık Değerleri Çizelge Türkiye Denizlerinde Merluccius merluccius İçin Belirlenmiş Olan Boy-Ağırlık İlişkisi ve Büyüme Parametreleri Çizelge Merluccius merluccius a Ait Yaş Grupları İçin Ölçülen ve Hesaplanan Boy ve Ağrılık Değerleri Çizelge Tekrar Denize Atılan Iskarta Türler Çizelge Bir Saatlik Trol Çekiminden Elde Edilen Plastik ve Metal Materyal ile Bunların Birim Alandaki Miktarlarının Aylık Dağılımı Çizelge Mullus barbatus un Aylık Ortalama Boy ve Ağırlık Değerleri Kullanılarak Hesaplanmış Olan Aylık Büyüme Oranları IX

12 Çizelge Upeneus pori nin Aylık Ortalama Boy ve Ağırlık Değerleri Kullanılarak Hesaplanmış Olan Aylık Büyüme Oranları Çizelge Saurida undosquamis İçin S 1 ve S 2 Parametrelerinin Tahmini Çizelge Mullus barbatus İçin S 1 ve S 2 Parametrelerinin Tahmini Çizelge Türkiye Denizleri İtibariyle Mullus barbatus İçin Belirlenmiş Olan Seçicilik Parametresi Değerleri Çizelge Upeneus pori İçin S 1 ve S 2 Parametrelerinin Tahmini Çizelge Pagellus erythrinus İçin S 1 ve S 2 Parametrelerinin Tahmini X

13 ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA Şekil 3.1. Çalışma Sahası ve Örnekleme İstasyonları...15 Şekil 3.2. Çalışmada Kullanılan Dip Trolü Ağının Teknik Özellikleri...16 Şekil 4.1. Derinlik Katmanlarının Aylara Göre Av Kompozisyonları Bakımından Birbirleriyle Olan Benzerlikleri...31 Şekil 4.2. Ayların Av Kompozisyonu Bakımından Birbirleriyle Olan Benzerlikleri...32 Şekil 4.3. Birim Zamanda Avlanan Ortalama Biyokütle Değeri nin Aylık Değişimi...33 Şekil 4.4. Derinlik Katmanları İtibariyle Ortalama CPUE Değerlerinin Aylık Değişimi...34 Şekil 4.5. Canlı Gruplarının Toplam Biyokütle İçerisindeki Oransal Bulunurluklarının Aylık Değişimi...35 Şekil 4.6. Kabukluların CPUE Değerlerinin Aylık Değişimi...36 Şekil 4.7. Kabukluların CPUE Değerlerinin Derinlik Katmanlarına Göre Aylık Değişimi...37 Şekil 4.8. Kabukluların Toplam Avdaki Oransal Bulunurluklarının Aylık Değişimi...38 Şekil 4.9. Kabukluların Toplam Kabuklu Biyokütlesindeki Aylık Oransal Bulunurluğu...38 Şekil Kafadan Bacaklıların CPUE Değerlerinin Aylık Değişimi...39 Şekil Kafadan Bacaklıların CPUE Değerlerinin Derinlik Katmanlarına Göre Aylık Değişimi...40 Şekil Kafadan Bacaklıların Toplam Avdaki Oransal Bulunurluklarının Aylık Değişimi...41 Şekil Kafadan Bacaklıların Toplam Kafadan Bacaklı Biyokütlesindeki Aylık Oransal Bulunurluğu...42 Şekil Balıkların CPUE Değerlerinin Aylık Değişimi...43 Şekil Balıkların CPUE Değerlerinin Derinlik Katmanları İtibariyle Aylık Değişimi...44 XI

14 Şekil Balıkların Toplam Avdaki Oransal Bulunurluklarının Aylık Değişimi...45 Şekil Balıkların Toplam Balık Biyokütlesindeki Aylık Oransal Bulunurluğu...46 Şekil Balık Faunasının Beslenme Şekli ve Habitatlarına Göre Dağılımı...47 Şekil Balık Faunasının Beslenme Şekli ve Coğrafik Kökenine Göre Dağılımı...48 Şekil Balık Faunasının Beslenme Şekli ve Ekonomik Önemlerine Göre Dağılımı...49 Şekil Balık Faunasının Beslenme Şekli ve Büyüklüğüne Göre Dağılımı...50 Şekil Balık Faunasının Yaşam Alanı ve Coğrafik Kökenine Göre Dağılımı...51 Şekil Balık Faunasının Yaşam Alanı ve Ekonomik Önemlerine Göre Dağılımı...52 Şekil Balık Faunasının Yaşam Alanı ve Büyüklüğüne Göre Dağılımı...53 Şekil Balık Faunasının Coğrafik Köken ve Ekonomik Önemi Göre Dağılımı...54 Şekil Balık Faunasının Coğrafik Köken ve Büyüklüğe Göre Dağılımı...55 Şekil Balık Faunasının Ekonomik Önemi ve Büyüklüğüne Göre Dağılımı...56 Şekil Derinlik Katmanlarına Göre Elde Edilen Lessepsiyen Tür Sayısının Aylık Değişimi...59 Şekil Lessepsiyen Balıkların Derinlik Katmanları ve Üç Derinlik Katmanından Ortalama Olarak Elde Edilen CPUE Değerinin Aylık Değişimi...60 Şekil Derinlik Katmanlarından Elde Edilen Av İçerisinde Lessepsiyen Balıkların Oransal Bulunurluğunun Aylık Değişimi ve Ortalama Bulunma Oranı...62 XII

15 Şekil Derinlik Katmanlarından Avlanan Mullus barbatus a ait CPUE Değerinin Aylık Değişimi Şekil Mullus barbatus a Ait Boy-Frekans Dağılımı Şekil Mullus barbatus a Ait Boy-Ağırlık İlişkisi Şekil Charybdis longicollis e Ait CPUE Değerinin Aylık Değişimi Şekil Saurida undosquamis e Ait CPUE Değerinin Aylık Değişimi Şekil Saurida undosquamis e Ait Boy-Frekans Dağılımı Şekil Saurida undosquamis e Ait Boy-Ağırlık İlişkisi Şekil Pagellus erythrinus a Ait CPUE Değerinin Aylık Değişimi Şekil Pagellus erythrinus a Ait Boy-Frekans Dağılımı Şekil Pagellus erythrinus a Ait Boy-Ağırlık İlişkisi Şekil Upeneus pori ye Ait CPUE Değerinin Aylık Değişimi Şekil Upeneus pori ye Ait Boy-Frekans Dağılımı Şekil Upeneus pori ye Ait Boy-Ağırlık İlişki Şekil Bothus podas a Ait CPUE Değerinin Aylık Değişimi Şekil Sepia officinalis e Ait CPUE Değerinin Aylık Değişimi Şekil Spicara smaris e Ait CPUE Değerinin Aylık Değişimi Şekil Spicara smaris e Ait Boy-Frekans Dağılımı Şekil Spicara smaris e Ait Boy-Ağırlık İlişkisi Şekil Merluccius merluccius a Ait CPUE Değerinin Aylık Değişimi Şekil Merluccius merluccius a Ait Boy-Frekans Dağılımı Şekil Merluccius merluccius a Ait Boy-Ağırlık İlişkisi Şekil Leiognathus klunzingeri ye Ait CPUE Değerinin Aylık Değişimi Şekil Iskartada Yer Alan Canlı Gruplarının Aylık Değişimi Şekil Iskartada Yer Alan Grupların Aylık Oransal Değişimi Şekil Iskartada Yer Alan Grupların Derinlik Katmanlarına Göre Oransal Değişimi Şekil Mullus barbatus un Boy ve Derinlik Katmanları İtibariyle Ortalama CPUE Değerlerinin Aylık Değişimi Şekil Upeneus pori nin Boy ve Derinlik Katmanları İtibariyle Ortalama CPUE Değerlerinin Aylık Değişimi Şekil Saurida udosquamis İçin Belirlenen Seçicilik Eğrisi XIII

16 Şekil Mullus barbatus İçin Belirlenen Seçicilik Eğrisi Şekil Upeneus pori İçin Belirlenen Seçicilik Eğrisi Şekil Pagellus erythrinus İçin Belirlenen Seçicilik Eğrisi XIV

17 1. GİRİŞ Erdoğan ÇİÇEK 1. GİRİŞ Su ürünleri, insanoğlunun besin gereksiniminin karşılanmasında önemli hayvansal protein kaynaklarından birini oluşturmaktadır. Ancak bütün doğal kaynaklarda olduğu gibi, sucul canlı kaynaklardan sağlanan yıllık ürün düzeyinin de belirli bir sınırının olduğu bilinen bir gerçektir. Öte taraftan bu tip kaynaklardan sürekli ve en yüksek düzeyde ürünün sağlanabilmesi için, söz konusu kaynakların çok iyi bir şekilde korunması ve de yönetilmesi gerekmektedir. Bu bağlamda, öncelikle mevcut kaynakları oluşturan stokların saptanarak, bunların bölgesel ve mevsimsel dağılımlarının belirlenmesi, mevcut durumlarının ortaya konması ve son olarak bu kaynaklar üzerinde uygulanan balıkçılığın etkilerinin belirlenmesi gerekmektedir. Akdeniz balıkçılığı gerek avlanan tür ve gerekse kullanılan av araçları bakımından oldukça büyük bir çeşitlilik sergilemektedir. Dolayısıyla bölge balıkçılığı, çok türlü balıkçılık kapsamında değerlendirilmektedir (Caddy, 1993). Akdeniz littoralindeki balıkçılık faaliyetlerinde başat olarak uygulanan dip trolü, ekonomik değere sahip olan veya olmayan, tabanda veya tabana yakın kesimlerde yaşayan çok sayıda canlının yakalanmasına olanak sağlamaktadır. Akdeniz in çok türlü yapısı göz önünde bulundurulduğunda, trol balıkçılığında herhangi bir hedef tür söz konusu olmayıp, balıkçılık ekonomik değeri en yüksek olan türlerin avcılığına yönelmektedir. Türkiye nin Doğu Akdeniz kıyılarındaki su ürünlerinin en önemli özelliklerinden birisi, tür sayısının tropik bölge sularında olduğu gibi yüksek olması ve her bir türün düşük birey sayısı ile temsil edilmesidir. Quignard ve Tomasini (2000), tüm Akdeniz sular sisteminde 575 kemikli, 86 kıkırdaklı ve 3 adet yuvarlak ağızlı olmak üzere; toplam 664 balık türünün varlığından söz etmektedir. Türkiye denizlerinde ise, 449 balık türünün (bir yuvarlak ağızlı, 64 kıkırdaklı ve 384 kemikli) varlığı tespit edilmiştir (Bilecenoğlu ve ark., 2002). Türkiye nin Akdeniz kıyıları için ise, bu sayı 390 olarak bildirilmektedir (Bilecenoğlu ve ark., 2002). Ancak daha sonraki yıllarda yapılan yeni kayıt bildirimleri sonucunda, gerek Akdeniz geneli (Corsini ve ark., 2005), gerek Türkiye ve gerekse Türkiye nin Akdeniz kıyıları için (Cihangir ve ark., 2003; Gökoğlu ve ark., 2003, 2004; Yılmaz ve ark., 2004; 1

18 1. GİRİŞ Erdoğan ÇİÇEK Bilecenoğlu, 2005; Akyol ve ark., 2005; Bilecenoğlu ve ark., basımda) bu sayılarda artış olmuştur. Böylece yeni eklenen türlerle birlikte Türkiye denizlerindeki tür sayısı 458 e (bir yuvarlak ağızlı, 64 kıkırdaklı ve 393 kemikli) ve Türkiye nin Akdeniz kıyılarındaki tür sayısı da 395 e çıkmış olmaktadır. Türkiye nin Akdeniz kıyılarındaki tür sayısı dikkate alındığında, bölgenin ne kadar yüksek bir tür zenginliğine sahip olduğu kolayca görülebilir. Ancak bu denli yüksek tür zenginliği, bazı problemleri de beraberinde getirmektedir. Örneğin Bingel (1987), kuzeydoğu Akdeniz de yer alan Mersin ve İskenderun körfezlerinde faaliyet gösteren mesleki balıkçıların bir trol ağından elde ettikleri balık türü sayısının 44 e kadar çıkabildiğini bildirmektedir. Doğaldır ki, bu denli yüksek sayılara çıkabilen su ürünlerinin her bir türü için uygulanması gereken balıkçılık stratejisi de farklılık arz etmektedir. Örneğin, bir tür için uygun olan ağ gözü genişliği, diğeri için aşırı avcılığa; veya bunun tersi olarak, diğer bir tür içinse yetersiz avcılığa sebebiyet verebilmektedir. Kuzeydoğu Akdeniz in Türkiye kıyılarındaki balıkçılık faaliyetlerinin, genel olarak küçük teknelerle yapılan kıyı balıkçılığı şeklinde olduğu; bu faaliyetler sırasında ekonomik değeri yüksek olan demersal türlerin avlandığı ve avcılık filosunun avladığı ürünün başat olarak dip trolü avcılığına dayandığı söylenebilir. Türkiye nin kuzeydoğu Akdeniz kıyılarındaki balıkçılık, genellikle 100m (nadiren 200m) derinliğe kadar olan kıyısal kesimde yürütülmektedir. Bölgede dip trolü ve geleneksel olarak küçük balıkçı tekneleriyle yürütülen uzatma ve paraketa avcılığının yanı sıra, ilk kez 1982 yılında gırgır avcılığı yapan bir teknenin filoya katılmasından bu yana, gırgır teknesi sayısında da önemli bir artış gözlenmiştir (Bingel, 1987). Bu artığın nedenleri olarak; besin girdisinin artışına paralel olarak pelajik balık stoklarında görülen artış (Gücü, 2000) ve aynı dönemde Karadeniz deki hamsi stokunun çökmesi sonucu kendilerine yeni avlak sahaları arayan Karadenizli balıkçıların bu bölgeye artan oranlarda gelerek burada faaliyetlerine devam etmeleri gösterilebilir (Avşar, 2000) lerden bu yana ve özellikle de 1980 lerden sonra devletin balıkçılığı destekleme programı çerçevesinde verdiği kredilerle, sürekli olarak yeni ve daha büyük boyutlu teknelerin inşa edilerek, bölgedeki avcılık filosuna katılmaları sonucu, bölge stokları giderek yoğunlaşan bir balıkçılık baskısı altına girmiştir (Gücü ve Bingel, 1994a). Bunun doğal sonucu olarak ta, kuzeydoğu Akdeniz deki balık 2

19 1. GİRİŞ Erdoğan ÇİÇEK stokları sürdürülebilir en yüksek ürünü sağlayabilecek seviyenin çoktandır altına düşmüş durumdadır. Böylece av gücü, yanlış politikalar nedeniyle bölgedeki stokların verim kapasitelerinin çok üstünde bir güce ulaşmış bulunmaktadır. Bu kötüye gidişin bölgedeki stoklara etkileri, sadece elde edilen ürünün azalması şeklinde olmayıp, yapılan çalışmalardan çıkan sonuçlara göre; 1980 li yılların başında elde edilen harcanan birim güç başına düşen üründeki (CPUE) azalmanın yanı sıra, yakalanan türlerin ortalama boylarında da önemli azalmaların olduğu, geçmişte baskın olarak yakalanan türlerin ortalama boylarında önemli sayılabilecek azalmaların gözlendiği, yine baskın olarak yakalanan ekonomik değeri yüksek türlerin yerlerini ticari değeri düşük türlerle değiştirdiği ve daha önemlisi avlanan tür sayısında azalmaların olduğu belirlenmiş durumdadır (Gücü, 2000). Akdeniz ve özellikle de Doğu Akdeniz balıkçılığında göz önünde bulundurulması gereken diğer bir özellik de, 1869 yılında Süveyş Kanalı nın açılmasıyla birlikte Kızıldeniz ile Akdeniz in canlı toplulukları arasında bir göç olayının söz konusu olmasıdır. Bu olay Por (1978) tarafından Lesepsiyen Göç olarak adlandırılmıştır yılında ilk lesepsiyen balık türünün kaydedilmesinden (Ben- Tuvia, 1985 e göre Tillier, 1902) bu güne kadar, değişik araştırıcılar tarafından yeni tür kayıtları bildirilmiş ve bugün itibariyle, Akdeniz deki lesepsiyen göçmeni balık türü sayısı 59 a yükselmiştir (Golani, 2002). Bu türlerin bir bölümü, Akdeniz ekosistemine hidrolojik yapı bakımından son derece uygun olduklarından, çok iyi bir uyum sağlayarak (Gücü, 2000); bu türlere ait populasyonlar, avcılığı yapılabilecek düzeyde yüksek yoğunluklara ulaşmış ve hatta Saurida undosquamis, Leiognathus klunzingeri, Upeneus moluccensis ve Upeneus pori gibi bazı türler ana av içerisinde ilk sıralarda yer almaya başlamışlardır (Bingel, 1987; Avşar, 2000; Çiçek ve ark., 2002). Bu nedenle de gerek göçün devam etmesi ve gerekse lesepsiyen türlerin önemli yoğunluklara ulaşmaları, lesepsiyen göçmeni türlerin izlenmesini zorunlu kılmaktadır (Gücü, 2000). Yukarıda dile getirilmeye çalışılan nedenlerden dolayı, bu çalışma ile bir avcılık sezonu boyunca Karataş açıklarında yürütülmekte olan dip trolü avcılığından elde edilen ekonomik potansiyele sahip su ürünlerinin belirlenmesi, bunların avdaki oransal bulunurlukları ve av sezonu boyunca bölgesel ve mevsimsel olarak yoğunluk dağılımları ortaya konmaya çalışılmıştır. Bunun yanı sıra, özellikle ana avı oluşturan 3

20 1. GİRİŞ Erdoğan ÇİÇEK türlerin av sezonu boyunca boy ve ağırlık dağılımları belirlenmeye çalışılmış ve bazı populasyon parametreleri hesaplanmıştır. Ayrıca, Akdeniz ve özellikle de Doğu Akdeniz için izlenmesi zorunlu olan lesepsiyen göçmeni türlerin mevcut durumları ortaya konmaya çalışılmıştır. 4

21 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Erdoğan ÇİÇEK 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Çalışma bölgesinin de içerisinde yer aldığı kuzeydoğu Akdeniz ve İskenderun körfezi ile ilgili olarak çok değişik çalışmalar yapılmıştır. Doğu Akdeniz balıkçılığı ile ilgili olarak ilk bilimsel veriler, Aasen ve Akyüz (1956) ve Akyüz (1957) tarafından yapılan çalışmalarla elde edilmiştir. Her iki çalışmada da, bölgenin geniş ve nispeten düz bir kıta sahanlığına sahip olması nedeniyle, 1940 lı yıllardan beri yoğun bir şekilde dip trolü avcılığının yürütüldüğü ve dolayısıyla bu alanda uygulanan balıkçılık şiddetinin de yüksek düzeyde olduğu belirtilmektedir. Bingel (1987), Doğu Akdeniz de kıyı balıkçılığı av alanlarının sayısal balıkçılığını ortaya koymak amacıyla gerçekleştirdiği çalışmasında, aylık aralıklarla yaptığı örnekleme çalışmalarıyla bu kesimdeki su ürünlerinin bölgesel ve zamana göre değişimini incelemiştir. Elde edilen örneklerden ekonomik olarak değerlendirilen stokların durumu ve bunların bazı popülasyon parametreleri ortaya konmaya çalışılmıştır. Japon Uluslar Arası İşbirliği Ajansı (Japanese International Cooperation Agency (JICA)) ile T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı işbirliği çerçevesinde, kuzeydoğu Akdeniz de trol çekimleri yapılarak, bölgede dağılış gösteren stokların durumu ortaya konmaya çalışılmıştır (Anonim, 1993). Türkiye denizlerinde bugün itibariyle 458 adet balık türünün yaşadığı bilinmektedir (Bilecenoğlu ve ark., 2002; Cihangir ve ark., 2003; Gökoğlu ve ark., 2003, 2004; Yılmaz ve ark., 2004; Bilecenoğlu, 2005; Akyol ve ark., 2005; Bilecenoğlu ve ark., basımda). Türkiye nin Akdeniz kıyılarındaki tür sayısı ise 395 adettir. Gücü ve Bingel (1994a) Türkiye nin Akdeniz kıyılarında balıkçılığın durumunu ortaya koydukları çalışmalarında, bölgede dip trolü ile avlanması gereken en yüksek ürün miktarının 7700ton ve av gücünün ise 20000HP yi geçmemesi gerektiğini bildirmişlerdir. Buna karşın; halihazırda bölgede yürütülen avcılığın hem av gücü ve hem de avlanma miktarı yönünden yukarıda verilen değerlerin oldukça üzerine çıkmış olduğuna işaret edilmiş ve çözüm yolları olarak, değişik alternatifler ileri sürülmüştür. Gücü ve Bingel (1994b), yılları arasında kuzeydoğu Akdeniz in 5

22 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Erdoğan ÇİÇEK Türkiye kıyılarında yaptıkları dip trolü örneklemelerinden toplam 165 canlı türünün elde edildiğini bildirerek; bunları sistematik sıraya göre listelemişlerdir. Ayrıca her örnekleme döneminde, biyokütle olarak avda en fazla yer alan 20 türün yüzde olarak bulunurluk değerlerini vermişlerdir. Aynı çalışmada Lessepsiyen türlerin toplam av içerisindeki paylarının örnekleme dönemi ve sahasına göre değişimleri ve bunun olası sebepleri de tartışılmıştır. Gücü (2000), kuzeydoğu Akdeniz deki balık stoklarının yılları arası itibariyle 20 yıllık zaman serisini çıkardığı çalışmasında, birim çabada avlanan demersal ürün miktarının yıldan yıla düşüş gösterdiğini belirtmiştir. Bu düşüşü ise bölgedeki stokların aşırı avcılık baskısı altında olmasına bağlamıştır. Ancak, aynı çalışmada pelajik balık stoklarında bariz bir artış gözlendiği bildirilmiş ve bu olay, kıyısal bölgedeki yapılaşma ve buna bağlı olarak üretilen nütrient miktarındaki artışa bağlanmıştır. Çalışma sahasını da içeren İskenderun Körfezi nin, kuzeydoğu Akdeniz in en verimli kesimi ve önemli bir avlak sahası olması dolayısıyla, söz konusu körfezde su kalite kriterleri, kirlilik, fitoplankton, zooplankton, balık ve balıkçılıkla ilgili olarak pek çok çalışmaya rastlanmış olup; bu çalışmalar devam eden kısımlarda sırasıyla verilmiştir. Yılmaz ve ark. (1992), İskenderun Körfezi nin gerek endüstriyel ve evsel atık sular ve gerekse tatlı su girdileri nedeniyle, kuzeydoğu Akdeniz in nütrient yönünden en zengin bölgesini oluşturduğunu rapor etmektedirler. Ancak bu denli yüksek nütrient girdisine rağmen, körfezin ötrofik bir yapıya sahip olmamasını, kuvvetli esen yerel rüzgarların suyu dikey olarak karıştırarak oksijenin çok iyi nüfus etmesini sağlaması ve körfeze açık deniz suyunun giriş yapmasına bağlamışlardır. Salihoğlu ve ark. (1990), kuzeydoğu Akdeniz de besin tuzları ve klorofilα nın dağılımını belirledikleri çalışmalarında, bölgedeki İskenderun Körfezi nin gerek fitoplankton ve gerekse zooplankton yönünden en zengin alanlardan birini oluşturduğunu belirlemişlerdir. Kıdeyş ve ark. (1989), Doğu Akdeniz de, birincil üretimin geç kış ve erken ilkbaharda en yüksek seviyeye ulaştığını bildirmiş olmalarına karşın; Polat ve Piner (2002) İskenderun Körfezi nde en yüksek seviyenin sonbahar döneminde gerçekleştiğini rapor etmişlerdir. 6

23 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Erdoğan ÇİÇEK Polat (2002), İskenderun Körfezi nde birisini kıyısal ve diğerini ise derin bölgeden seçtiği iki istasyondaki nütrient, klorofil-α ve fitoplankton gruplarını karşılaştırdığı çalışmasında; kıyısal istasyonun gerek nütrinetler ve gerekse birincil üretimin bir göstergesi olan klorofil-α yönünden daha zengin olduğunu bildirmiştir. Zingano ve ark. (1995), Napoli Körfezi nde biri ilkbahar ve diğeri ise sonbaharda olmak üzere iki kez birincil üretim düzeyinde en yüksek seviyeye ulaşıldığını bildirmektedirler. Aynı araştırıcılar Akdeniz de sonbahar döneminde yüksek birincil üretimin gerçekleşme nedenlerini, Akdeniz genelinde sonbahar yağmurlarının bol olmasına, rüzgarlar nedeniyle devamlı bir yüzey karışım tabakasının olmasına, termoklinin çabuk kalkmasına bağlı olarak gerçekleşen dikey karışım olayı sonucu nütrinetlerin yüzey karışım tabakasına ulaşmasına bağlamışlardır. Lessepsiyen balıkların Türkiye kıyılarında bulunurluğuna ilişkin ilk kayıt Erazi tarafından verilmiştir (Gücü ve ark., 1994). Bunu takip eden yıllarda ise daha çok ilk kayıt bildirimlerine ilişkin çalışmalar yayınlanmıştır (Akyüz, 1957; Ben- Tuvia, 1966; 1973; Whitehead ve ark., 1984; Mater ve Kaya, 1987; Kaya ve ark., 1992; Gücü ve ark., 1994; Mater ve ark., 1995; Başusta ve ark., 1997; Bilecenoğlu ve ark., 2002; Bilecenoğlu ve ark., 2002 ye göre, Erazi, 1943; Haas ve Steinitz, 1947; Kosswig, 1950; Ben-Tuvia, 1953; Gökoğlu ve ark., 2003, 2004; Bilecenoğlu, 2005; Akyol ve ark., 2005). Son yıllarda ise, gerek türlerin balıkçılık biyolojileri ve dağılımları (Bingel, 1987; Avşar ve ark., 1988; Bingel, 1988a, 1988b; Bingel ve Avşar, 1988a, 1988b; Avşar ve ark., 1990; Anonim, 1993; Mater ve Torcu, 1996; Torcu ve Mater, 1997; Türeli ve Erdem, 1997; Taşkavak ve ark., 1998; Yeldan ve Avşar, 1998; 1999; 2000; Bilecenoğlu ve Taşkavak, 1999a; Kaya ve ark., 1999; Özütok, 1999; Torcu ve Mater, 2000; Taşkavak ve Bilecenoğlu, 2001; Çiçek ve ark., 2001; 2002; Bilecenoğlu ve Kaya, 2002) ve gerekse Lessepsiyen göçmeni balıkların ekosistemdeki etkileşimlerine yönelik olarak çalışmalar yapılmaya başlanmıştır (Gücü, 2000; Gücü ve Gücü, 2002; Moran ve Gücü, 2002). Türkiye kıyılarında Lessepsiyen balıkların bulunurluğuna ait ilk çalışmayı takip eden yıllarda bir çok tür Lessepsiyen göçmeni olarak rapor edilmiştir. Ancak, daha sonraki yıllarda yapılan çalışmalarda, daha önce Lessepsiyen oldukları rapor edilen bazı türlerin Lessepsiyen olmadığının anlaşılmasıyla listeden çıkartılmış 7

24 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Erdoğan ÇİÇEK (Aphanius dispar, Istiophorus gladius, Trichiurus haumela gibi) veya tür teşhisi yanlış yapılmış (Upeneus asymetricus ve Dussumieria acuta) (Golani ve ark., 2002) veyahut ta verilen kayıtlardan bir kısmı doğrulanamamıştır (Plathycephalus indicus, Terapon puta gibi) (Bilecenoğlu ve ark., 2002). Sonuç olarak Türkiye kıyılarında şu ana kadar 27 familyaya ait toplam 37 Lessepsiyen balık türünün olduğu bildirilmiştir. Bu türlerin isim ve rapor edildikleri kaynaklar Çizelge 2.1 de verilmiştir. Çizelge 2.1. Türkiye Kıyılarında Kaydedilmiş Olan Lessepsiyen Balık Türleri Tür Adı Kaynak Leiognathus klunzingeri (Steindachner, 1898) Erazi, 1943 Siganus rivulatus (Forsskal, 1775) Haas ve Steinitz, 1947 Atherinamorus lacunosus (Forster in Bloch & Schneider, 1801) Kosswig, 1950 Upeneus muluccencis (Bleeker, 1855) Kosswig, 1950 Upeneus pori Ben Tuvia & Golani, 1989 Kosswig, 1950 Sargocentron rubrum (Forsskal, 1775) Kosswig, 1950 Stephanolepis diaspros Fraser-Brunner, 1940 Kosswig, 1950 Lagocephalus spadiceus (Richardson, 1844) Kosswig, 1950 Hemiramphus far (Forsskal, 1775) Kosswig, 1950 Dussumieria elopsoides Bleeker, 1849 Ben-Tuvia, 1953 Alepes djadaba (Forsskal, 1775) Akyüz, 1957 Liza carinata (Valenciennes, 1836) Akyüz, 1957 Sphyraena chrysotaenia Klunzinger, 1884 Akyüz, 1957 Hyporhamphus affinis (Günther, 1866) Akyüz, 1957 Cynoglossus sinusarabici (Chabanaud, 1931) Akyüz, 1957 Parexocoetus mento (Valenciennes, 1847) Ben-Tuvia, 1966 Saurida undosquamis (Richardson, 1848) Ben-Tuvia, 1966 Himantura uarnak (Forsskal, 1775) Ben-Tuvia, 1966 Siganus luridus (Rüppell, 1828) Ben-Tuvia, 1973 Herklotsichthys punctatus (Rüppell, 1837) Whitehead, 1984 Apogon nigripinnis Cuvier, 1828 Mater&Kaya, 1987 Pelates quadrilineatus (Bloch, 1790) Mater&Kaya, 1987 Oxyuritchthys petersi (Klunzinger, 1871) Kaya ve ark., 1992 Pempheris vanicolensis Cuvier, 1831 Gücü ve ark., 1994 Scomberomorus commerson Lacepede, 1800 Gücü ve ark., 1994 Callionymus filamentosus Valenciennes, 1837 Gücü ve ark., 1994 Sillago sihama (Forsskal, 1775) Gücü ve ark., 1994 Etremeus teres (DeKay, 1842) Başusta ve ark., 1997 Lagocephalus suezensis Clark & Gohar, 1953 Avşar ve Çiçek, 1999 Pteragogus pelycus Randall, 1931 Taşkavak ve ark., 2000 Petroscirtes anyclodon Rüppell, 1838 Taşkavak ve ark., 2000 Fustilaria commersonii Rüppell, 1835 Taşkavak ve ark., 2002 Sphyraena flavicauda Rüppell, 1838 Taşkavak ve ark., 2002 Heniochus intermedius Steindachner, 1893 Gökoğlu ve ark., 2003 Hippocampus fuscus Rüppell, 1838 Gökoğlu ve ark., 2004 Torquigener flavimaculosus Hardy and Randall, 1983 Bilecenoğlu, 2005 Lagocephalus sceleratus (Gmelin, 1789) Akyol ve ark.,

25 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Erdoğan ÇİÇEK Bingel (1988a), S. undosquamis in mide içeriğini inceleyerek prey büyüklüğünü belirlediği çalışmasında, bu türün yoğun olarak sırasıyla M. barbatus (%63.8), L. klunzingeri (%12.4) ve S. undsoquamis (%7.4) le beslendiğini saptamıştır. Bingel ve Avşar (1988a), Tırtar ve Göksu açıklarından (Mersin Körfezi) elde ettikleri 5225 adet S. undosquamis bireyinin mide içeriğini inceledikleri çalışmalarında; bu türün %97.3 lük bir oranla balıkla beslendiğini ve balıklar içerisinde ise, %40.1 lik oranla M. barbatus un ilk sırada yer aldığını rapor etmişlerdir. Gücü ve ark. (1994), 1983, 1984 ve 1989 yılları itibariyle kuzeydoğu Akdeniz in Türkiye kıyılarında gerçekleştirdikleri dip trolü örneklemelerinde, altı adeti yeni kayıt olmak üzere toplam 26 adet Lessepsiyen balığa rastladıklarını rapor etmişlerdir. Aynı çalışmada, İskenderun Körfezi nde Lessepsiyen balıkların birim çabada avlanan ürün içerisindeki payının %62 lere kadar yükseldiği; bu oranın Mersin Körfezi nde ise, %34 ler düzeyinde olduğu bildirilmiştir. Başusta (1997), yılları arasında İskenderun Körfezi nde bulunan pelajik ve demersal balıkları tespit etmeyi amaçladığı çalışmasında, 19 kıkırdaklı ve 126 kemikli olmak üzere toplam 145 balık türü saptamıştır. Söz konusu türlerden Carcharhinus altimus, Taeniura grabata ve Etrumeus teres in Türkiye denizleri için ilk kayıt niteliği taşıdığını rapor etmiştir. Ayrıca, örnekleme dönemi boyunca 24 adet Lessepsiyen balık türüne rastlandığı belirtilmiştir. Taşkavak ve ark. (1998), Türkiye nin Doğu Akdeniz Kıyıları boyunca Lessepsiyen balıkların dağılışları ve bölge balıkçılığına olan etkilerini ortaya koydukları çalışmalarında, bölgede 25 adet Lessepsiyen balık türünün varlığından bahsetmişlerdir. Ayrıca, bölgede yürütülen avcılıkta S undosquamis ve U. moluccensis gibi Lessepsiyen balık türlerinin yüksek av değerlerine sahip olduklarını rapor etmişlerdir. Taşkavak ve Bilecenoğlu (2001), Türkiye nin Akdeniz kıyılarından örnekledikleri 18 Lessepsiyen balık türüne ait boy-ağırlık ilişki sabitlerini hesaplamışlardır. Bu çalışmada, U. pori nin boy-ağırlık ilişki sabitlerinden a= ve b=3.256 (R 2 =0.98) olarak hesaplanmıştır. 9

26 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Erdoğan ÇİÇEK Mert ve ark. (1983), Antalya Körfezi ndeki M. barbatus, U. moluccensis ve P. erythrinus un boy kompozisyonu, yaş-boy ve boy-ağırlık ilişkilisi gibi bazı biyolojik parametreleri belirlemişlerdir. Kulan ve ark. (1984), İskenderun ve Karataş balıkçı barınaklarından sağlamış oldukları 172 adet M. barbatus ve 206 adet U. moluccensis bireyini kullanarak, ilgili türlerin boy-frekans ve yaş-frekans dağılımlarını rapor etmişlerdir. Çoral (1988), İzmir Körfezi nde yapmış olduğu çalışmasında, M. barbatus un I inci yaş grubuna kadar çok hızlı bir büyüme sergilediğini; eşeysel olgunluğa ulaştığı bu yaştan itibaren ise, büyümenin oldukça yavaşladığını bildirmiştir. Avşar ve ark. (1990), morfometrik karekterleri kullanarak, Mahalonobis in Genelleştirilmiş Aralığını uyguladıkları stok ayrımı çalışmaları sonucunda, S. undosquamis in Mersin Körfezi nde farklı stoklar oluşturmayıp, bölgedeki bu türün tek bir stoka ait olduğu sonucuna varmışlardır. Şahin ve ark. (1992), Doğu Karadeniz Kıyıları nda yayılış gösteren M. barbatus un GSI değerinin aylık değişimini göz önünde bulundurarak, bu türün üreme mevsimini belirlemeye çalışmışlardır. Böylece bu çalışmada M. barbatus un üreme eylemini mayıs-eylül arasında kalan dönemde; en yoğun olarak ise, temmuz ayında gerçekleştirdiğini rapor etmişlerdir. Ayrıca bu alandan yakalanan M. barbatus bireylerinin çoğunlukla eşeysel olgunluğa ulaşmamış veya henüz ulaşmış ve hızlı büyüme dönemindeki bireylerden oluştuğuna dikkat çekmişlerdir. Kınacıgil (1994), Gülbahçesi Körfezi nden elde ettiği M. barbatus bireylerinin %95.3 lük bir kısmının II inci yaş grubunun altında olduğunu belirlemiştir. Aynı çalışmada, bölgedeki bu stoktan en verimli düzeyde yararlanılması için ölüm oranının yıl -1 olması gerekirken; 0.80yıl -1 olarak belirlediğini ve böylece söz konusu stokun aşırı avcılık baskısı altında olduğuna dikkat çekmiştir. Gücü ve Bingel (1994c), kuzeydoğu Akdeniz barbunya balıkçılığı üzerine yaptıkları çalışmalarında, bu türün büyüme parametreleri, ölüm oranları ve kullanılan avın seçiciliğini belirlemişlerdir. Buna göre boy-ağırlık ilişkisini W=0.006*L ; doğal nedenlerle olan ölüm oranı (M) 1.31yıl -1 ; buna karşın balıkçılık nedeniyle meydana gelen ölüm oranını (F) ise, 1.51 yıl -1 olarak belirlemişlerdir. Böylece bu durumu, bölgede yürütülen avcılığın barbunya stoku üzerinde aşırı avcılık baskısı 10

27 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Erdoğan ÇİÇEK yarattığının açık bir göstergesi olduğu şeklinde değerlendirmişlerdir. Ayrıca, barbunya için seçicilik değeri %L 50 =9.66cm olarak belirlenmiş olup; avcılığın bu boy grubunun üzerindeki bireyleri avlayacak şekilde düzenlenmesi gereğine işaret etmişlerdir. Mater ve Torcu (1996), Fethiye ve Mersin körfezlerinden elde ettikleri S. undosqumis bireylerini kullanmak suretiyle her iki körfez için ayrı ayrı olmak üzere, söz konusu türün, büyüme ve üreme gibi bazı biyolojik özelliklerini ortaya koymuşlardır. Bu çalışmada, Mersin Körfezi nden elde edilen bireylerin boylarının (çatal boy) cm ve yaşlarının ise I-V inci yaş grupları arasında değişim gösterdiğini; baskın olan yaş grubunun II. ve III üncü yaş grupları olduğunu belirlemişler; ayrıca boy-ağırlık ilişkisini ise, log W= *LogL olarak hesaplamışlardır. Türeli ve Erdem (1997), Yumurtalık Koyu ndan elde ettikleri M. barbatus ve S. undosquamis türlerinin büyüme özelliklerini belirlemişlerdir. Çalışmada elde edilen M. barbatus bireylerinin boylarının cm, yaşlarının ise 0-V inci yaş grupları arasında değişim gösterdiğini; boy ağırlık ilişkisinin ise LogW= *LogL şeklinde olduğunu hesaplamışlardır. Örneklemelerde elde edilen S. undosquamis boylarının cm ve yaşlarının ise 0-V inci yaş grubu arasında değişim gösterdiğini; boy-ağırlık ilişkisinin bu tür için LogW= *LogL şeklinde olduğunu rapor etmişlerdir. Şahin ve Akbulut (1997), Doğu Karadeniz M. barbatus stokunun eşey dağılımı, boyca ve ağırlıkça büyüme, büyüme oranı, Fulton un Kondisyon Faktörü ve üreme dönemi gibi biyolojik özelliklerini ortaya koymuşlardır. Bu çalışmada, GSİ değerlerinin aylık değişimlerinden hareketle, bu türün üreme eylemini hazirantemmuz ayları arasında gerçekleştirdiği belirlenmiştir. Voliani ve ark. (1998), Batı Akdeniz de 100m den daha sığ kesimlerde dağılış gösteren M. barbatus bireylerinin çoğunlukla 10-14cm boy aralığındaki bireylerden oluştuğunu bildirmişlerdir. Buna karşın m derinlik katmanında dağılış gösteren bireylerin boylarının ise, en düşük 14cm olmak üzere, çoğunlukla 19-21cm ler arasında oldukları rapor edilmiştir. Diğer bir ifadeyle, bu çalışmada büyümenin hızlı olduğu genç bireylerin genellikle 100m den daha sığ olan kıyısal kesimlerde dağılış gösterdikleri ortaya konmuştur. 11

28 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Erdoğan ÇİÇEK Kaya ve ark. (1999), Türkiye ni Doğu Akdeniz kıyılarından elde ettikleri U. moluccensis bireylerinin yaş-boy kompozisyonu ve boyca büyüme parametrelerini belirlemişlerdir. Genç (2000), M. barbatus un Doğu Karadeniz de mayıs ayından itibaren yumurtladığını ve 2-3 aylık dönem sonunda 4-5cm lik boya ulaşarak stoka katıldıklarını rapor etmiştir. Aynı çalışmada VIII inci yaş grubuna ait bireylere kadar rastlanmış olmasına rağmen; II inci yaş grubu ve bu yaş grubundan daha genç bireylerin toplam av içerisindeki oranlarının %80 civarında olduğunu tespit etmiştir. Çelik ve Torcu (2000), Edremit Körfezi M. barbatus populasyonuna ait 474 bireyden elde ettikleri veriler doğrultusunda, boy-ağırlık ilişkisini W=0.0157*L olarak hesaplamışlardır. Aynı çalışmada elde edilen bireylerin %87.5 lik kısmının II inci yaş grubuna ait bireylerden oluştuğu belirlenmiştir. GSİ değerinin aylık değişimi göz önünde bulundurularak, bu türün üremesini nisan-ağustos arasında kalan dönemde gerçekleştirdiği sonucuna varılmıştır. Kınacıgil ve ark. (2001), İzmir Körfezi nde M. barbatus un büyüme parametrelerini ve geleneksel olarak kullanılan dip trolü ağının bu tür üzerindeki seçiciliğini belirlemişlerdir. Buna göre; elde edilen bireylerin I-III üncü yaş grubu arasında dağılım gösterdikleri, boy-ağırlık ilişkisinin W=0.0071*L 3.29 şeklinde olduğu ve von Bertalanffy boyca ve ağırlıkça büyüme parametrelerinin L =19.04cm, W =115.1g, K=0.438yıl -1 ve t 0 =-0.777yıl olduğu hesaplanmıştır. Torba ağ göz genişliğinin 44mm olduğu dip trolünün Lc 50 değerinin ise, 12.98cm olduğu belirlenmiştir. Tserpes ve ark. (2002) Akdeniz de değişik bölgelerin kıyısal kesimlerine ait M. barbatus un dağılımını inceledikleri çalışmalarında, Ege Denizi ndeki populasyonun ortalama boyunun, Akdeniz in batı bölgelerine oranla daha düşük olduğunu rapor etmişlerdir. Can ve ark. (2002), İskenderun Körfezi nin Güney kıyılarından elde ettikleri örnekleri kullanmak suretiyle 13 balık türünün boy-ağırlık ilişki sabitlerini belirlemişlerdir. Bu türlerden S undosquamis e ait boy-ağırlık ilişki sabitleri; a= ve b=2.7971ve (R 2 =0.90) olarak hesaplanmış ve bu türün negatif allmoetrik bir büyüme sergilediği belirlenmiştir. 12

29 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Erdoğan ÇİÇEK Akyüz (1957), kuzeydoğu Akdeniz de kullanılan dip trolü ağlarının torba ağ göz genişliğinin, 7-10cm lik boy gruplarındaki M. barbatus bireylerini avlamayacak şekilde ayarlanması gerektiğini rapor etmiştir. Bu saptamayla ortaya konan soruna, yani 7-10cm lik bireylerin yakalanmaması için hangi ağ göz genişliğinin kullanılması gerektiği sorusuna, ancak seçicilik çalışmalarıyla cevap verilebileceği ortadadır. Dolayısıyla 1950 li yıllardan bu yana, Türkiye nin kuzeydoğu Akdeniz kıyılarında kullanılan dip trol ağları ve hedef türler için seçicilik çalışmalarının yapılması gerektiği ortaya çıkmış olmaktadır. Bu bağlamda, bugüne kadar Türkiye nin Kuzeydoğu Akdeniz kıyılarında gerçekleştirilmiş sadece 4 seçicilik çalışması mevcuttur (Gücü ve Bingel 1994c; Bayhan 1998; Avşar ve ark., 2003; Özyurt, 2003). Bu çalışmalarda Gücü ve Bingel (1994c), M. barbatus avcılığında kullanılması gereken torba ağ göz genişliğinin ne olduğunu; Bayhan (1998) karides trolü ve algarna için Penaeus semisulcatus un seçicilik parametrelerini; Avşar ve ark. (2003) S. udosquamis, M. barbatus, U. moluccensis, U. pori, P. erythrinus ve Leiognathus klunzingeri; Özyurt (2003) ise, S. udosquamis, M. barbatus, U. moluccensis, U. pori ve Spicara maena için seçicilik parametrelerini belirlemişlerdir. Özyurt (2003), Kuzeydoğu Akdeniz de ticari balıkçı teknelerinin kullandıkları dip trolü ağının M. barbatus, S. undosquamis, U. moluccensis ve U. pori için seçicilik eğrilerini belirlemiştir. Bu çalışmada balıkçılığın S. undosquamis göz önünde bulundurularak düzenlenmesi durumunda, diğer üç türün aşırı avcılık baskısı altında kalacağı; buna karşın M. barbatus a göre ayarlanması durumunda ise, diğer türler üzerinde ve özelliklede S. undosquamis üzerinde yetersiz avcılığa sebebiyet verileceğine dikkat çekilmiştir. Tokaç ve ark. (2004), farklı materyallerden yapılmış olan trol ağı torbasının seçicilik üzerine etkilerini ortaya koydukları çalışmalarında, kullanılan materyalin ağ seçiciliğinde farklılıklar meydana getirdiğini belirlemişlerdir. Ayrıca aynı çalışmada, farklı göz açıklığına sahip ve farklı materyallerden yapılmış olan trol torbalarının M. barbatus, D. annularis, S. smaris ve P. erythrinus için seçicilik parametreleri belirlenmiştir. 13

30 3. MATERYAL VE YÖNTEM Erdoğan ÇİÇEK 3. MATERYAL VE YÖNTEM 3.1. Materyal Çalışma Sahası Karataş Limanı ndan ava çıkan dip trolleri, genellikle 34 o 50 / -36 o 00 / E enlemleri arasında kalan bölgede avlanmaktadırlar (Şekil 3.1). Bu bağlamda örnekleme çalışmaları, av sezonunda, 2002 yılının Eylül, Ekim, Kasım ve Aralık ayları ile 2003 yılının Ocak, Şubat, Mart ve Nisan aylarında, Şekil 3.1 de gösterilen, 0-20m, 20-50m ve m derinlik katmanlarında seçilen birer adet istasyonda yürütülmüştür. Trol çekimleri, belirtilen üç istasyonda, sekiz ay boyunca, Coşkun Reis (6116GT0081) adlı ticari trol teknesi kullanılarak, birer saatlik süreyle gerçekleştirilmiştir. İstatistiksel analizlerin yapılmasında, bu üç derinlik katmanı ve aylar dikkate alınarak karşılaştırmalar yapılmıştır Örneklemede Kullanılan Tekne ve Ağın Özellikleri Örnekleme çalışmaları, bölgede faaliyet gösteren Coşkun Reis adlı trol teknesi kullanılarak yapılmıştır. Bu tekneye ait teknik özellikler aşağıda sunulmuştur. Tekne boyu: 19.2m Tekne Eni: 6.5m Su Kesimi: 2.2m Motor Gücü: 270HP (Volvo Penta Marine) Söz konusu teknenin boyutları ve motor gücü dikkate alındığında, bölgede faaliyet gösteren dip trolü teknelerini temsil gücüne sahip olduğu ileri sürülebilir. Nitekim, Karataş Liman Başkanlığı kayıtlarına göre, Karataş Limanı nda bağlı bulunan toplam 33 adet trol teknesinin boylarının 14-26m ve motor güçlerinin ise, HP arasında değiştiği belirlenmiştir. 14