B NA VE YAPIM B LG S

Transkript

1 T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 1942 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1023 B NA VE YAPIM B LG S Yazarlar Yrd.Doç.Dr. Berna ÜSTÜN (Ünite 1, 2) Yrd.Doç.Dr. Emrah GÖKALTUN (Ünite 3, 4) Ö r.gör. Birol AKÇORAL (Ünite 5, 6) Editör Yrd.Doç.Dr. Emrah GÖKALTUN ANADOLU ÜN VERS TES

2 Bu kitab n bas m, yay m ve sat fl haklar Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Ö retim tekni ine uygun olarak haz rlanan bu kitab n bütün haklar sakl d r. lgili kurulufltan izin almadan kitab n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay t veya baflka flekillerde ço alt lamaz, bas lamaz ve da t lamaz. Copyright 2009 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö RET M TASARIM B R M Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend K l ç Genel Koordinatör Yard mc s Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Ö retim Tasar mc s Doç.Dr. Erol Nezih Orhon Grafik Tasar m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Ö r.gör. Nilgün Salur Dil ve Yaz m Dan flmanlar Okt. Nilay Giriflen Ölçme De erlendirme Sorumlular Ö r.gör. Bülent Atmacan Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Doç.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Dizgi Aç kö retim Fakültesi Dizgi Ekibi Bina ve Yap m Bilgisi ISBN Bask Bu kitap ANADOLU ÜN VERS TES Web-Ofset Tesislerinde 800 adet bas lm flt r. ESK fieh R, A ustos 2011

3 çindekiler iii çindekiler Önsöz... Kullan m K lavuzu... ix x Bina ve Tasar m ile lgili Temel lkeler...1 B NA B LG S N N AMACI VE ÇER... 3 PLANLAMA VE TASARIM... 3 Planlama... 3 Programlama... 4 Tasarlama... 5 KULLANICI GEREKS NMELER... 6 Gereksinme Kavram... 6 Kullan c Gereksinmeleri... 7 Fiziksel Kullan c Gereksinmeleri... 7 Psiko-Sosyal Kullan c Gereksinmeleri... 9 TASARIMA ETK EDEN F Z KSEL ÇEVRE ÖZELL KLER Arsan n Topo rafik Durumu ve Zemin Yap s Arsan n klim Koflullar klim Yönlenme ve Günefllenme Koflullar Bitki Örtüsü Ulafl m-çevredeki Yol ve Trafik Durumu Çevrenin Do al Özellikleri ve Manzaras Çevrede Yer Alan Mimari Yap lar ve Özellikleri Çevrenin Altyap Donat m Durumu Çevrenin mar Durumu, Yasal Koflullar ve Yönetmelikler B NALARDA KAL TE VE KONTROL Mimarl kta Kalite Kavram Mimarl kta Kontrol Kavram Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Yararlan lan nternet Adresleri Bina Tipleri...25 BARINMA VE KONUT KAVRAMI Konutun Bar nd rd fllevler Konutta Mekânlar n fllevsel Aç l m ve Eylem Alanlar Konut Türleri Apartman Az Katl Evler Büyük Konutlar K rsal Kesimde SA LIK YAPILARI ÜN TE 2. ÜN TE

4 iv çindekiler Sa l k Ocaklar Dispanserler Hastaneler KONAKLAMA YAPILARI Oteller Butik Oteller Moteller Tatil Köyleri Pansiyonlar Kampingler Yard mc Konaklama Tesisleri SOSYO-KÜLTÜREL YAPILAR Kütüphaneler Tiyatrolar Müzeler E T M YAPILARI BÜROLAR SPOR YAPILARI ULAfiIM YAPILARI ENDÜSTR YAPILARI Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Yararlan lan nternet Adresleri ÜN TE Binay Oluflturan Yap Elemanlar YAPI LE LG L TEMEL KAVRAMLAR Yap Yap Malzemeleri Yap Bileflenleri Yap Elemanlar Yap m Sistemi Tafl y c Sistem TEMELLER Yüzeysel Temeller Derin Temeller DÖfiEMELER ç ve D fl Döflemeler Zemine Oturan ve Oturmayan Döflemeler Altlar Aç k veya Is t lmayan Döflemeler Düflük Döflemeler Yükseltilmifl Döflemeler DUVARLAR Tafl y c l k Özelliklerine Göre Duvarlar Tafl y c Duvarlar Tafl y c Olmayan (Bölücü) Duvarlar... 62

5 çindekiler v Konumlar na Göre Duvarlar ÇATILAR BACALAR Atefl Bacalar Havaland rma Bacalar Çöp Bacalar Tesisat Bacalar MERD VENLER, RAMPALAR VE ASANSÖRLER Merdivenler Rampalar Asansörler DO RAMALAR Pencereler Kap lar Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Yararlan lan nternet Adresleri Bina Yap m nda Kullan lan Yap Malzemeleri YAPI MALZEMELER Üretim Yöntemine Göre Yap Malzemeleri Kökenine ( çyap s na) Göre Yap Malzemeleri DO AL TAfi YAPI MALZEMELER Meydana Gelifllerine Göre Do al Tafl Yap Malzemeleri Elde Edilifllerine Göre Do al Tafl Yap Malzemeleri fllenifl fiekillerine Göre Do al Tafl Yap Malzemeleri Yap daki Kullan lma fiekli ve Yeri AHfiAP YAPI MALZEMELER Yap daki Kullan lma fiekli ve Yeri KERP Ç YAPI MALZEMELER SERAM K YAPI MALZEMELER Yap daki Kullan lma fiekli ve Yeri Duvar Malzemeleri Döfleme Malzemeleri Kaplama Malzemeleri Çat Kaplama Malzemeleri S hhi Tesisat Malzemeleri HAF F BLOK YAPI MALZEMELER Gazbeton Blok Yap Malzemeleri Beton Briket Blok Yap Malzemeleri Bims Blok Yap Malzemeleri AGREGALAR (KUM VE ÇAKILLAR) Yap daki Kullan lma fiekli ve Yeri BA LAYICI YAPI MALZEMELER (ALÇI, K REÇ VE Ç MENTO) Alç ÜN TE

6 vi çindekiler Yap daki Kullan lma fiekli ve Yeri Kireç Yap daki Kullan lma fiekli ve Yeri Çimento Yap daki Kullan lma fiekli ve Yeri YAPAY TAfi YAPI MALZEMELER (HARÇ VE BETON) Harç Yap daki Kullan lma fiekli ve Yeri Beton Yap daki Kullan lma fiekli ve Yeri CAM YAPI MALZEMELER Yap daki Kullan lma fiekli ve Yeri Levha Camlar Cam Duvar Tu lalar Cam Döfleme Bloklar Cam Mozaikler Cam Lifleri METAL YAPI MALZEMELER Yap daki Kullan lma fiekli ve Yeri Tafl y c Elemanlar Kaplama Elemanlar Tesisat Malzemeleri PLAST K YAPI MALZEMELER YALITIM MALZEMELER Su ve Nem Yal t m Malzemeleri Is Yal t m Malzemeleri Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Yararlan lan nternet Adresleri ÜN TE Yap lardatafl y c Sistemler TAfiIYICI S STEMLER Yükler Tafl y c Sistemlere Yüklerin Etkisi Tafl y c Sistemler çin Temel Koflullar Tafl y c Sistemde Malzeme TAfiIYICI S STEMLER N SINIFLANDIRILMASI OYMA STRÜKTÜRLER YI MA STRÜKTÜRDE YAPILAR Tafl Y ma Yap lar Tu la Y ma Yap lar Kerpiç Y ma Yap lar Ahflap Y ma Yap lar KARKAS ( SKELET) STRÜKTÜRLER Betonarme Karkas Sistemler

7 çindekiler vii Ahflap Karkas Sistemler Çelik Karkas Sistemler KARMA STRÜKTÜRLER UZAY KAFES STRÜKTÜRLER YÜZEYSEL STRÜKTÜRLER Plaklar Katlanm fl Plaklar Kabuk Strüktürler ASMA GERME STRÜKTÜRLER Kablolu Sistemler Çad r (Membran) Sistemler fi fi RME STRÜKTÜRLER Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Yararlan lan nternet Adresleri Yap m Yöntemleri ve Uygulama YAPIM YÖNTEMLER Yap Üretimi Kavram Yap m Yöntemleri ve Üretim GELENEKSEL YAPIM YÖNTEMLER RASYONAL ZE ED LM fi YAPIM YÖNTEMLER Modüler Kal p Sistemleri Tünel Kal p Sistemleri Kayar Kal p Sistemleri T rman r Kal p Sistemleri Kal c Kal plar Zeminde Dökülüp Kald r lan Döflemeler (Lift-Slab) Duvar Kald rma Sistemleri (Tilt-Up) ENDÜSTR LEfiM fi YAPIM YÖNTEMLER Endüstrileflme Endüstrileflmifl Yap m Prefabrike Yap lar Prefabrikasyon Prefabrike Yap m Yöntemleri Prefabrike skelet Sistemler Prefabrike Panel Sistemler Prefabrike Hücre Sistemler Prefabrike Karma Sistemler Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Yararlan lan nternet Adresleri ÜN TE

8 viii çindekiler Sözlük Dizin

9 Önsöz ix Önsöz nsanlar n yeme, içme, yatma, uyuma ve korunma gibi birçok gereksinimini içeren bar nma ihtiyac n n fiziksel bir biçime dönüflümü olan yap yapma eylemi, dünyan n en eski u rafllar ndan birisidir. Bafllang çta sadece bar nmaya yönelik temel ihtiyaçlar n karfl lanmas amac ile infla edilen yap lar, kurgusal bir planlamadan öte, spontone olarak geliflen bir planlamaya sahipti. Yap n n bulundu- u bölgenin iklimsel, co rafik ve topo rafik özellikleri ile birlikte yerel malzeme, yap n n temel karakteristiklerini belirliyordu. Malzemenin toprak, tafl ya da ahflap olufluna göre, yap n n tafl y c elemanlar n n özelli i ve boyutu de ifliyor ve her malzemenin tafl y c l k özelliklerine göre de farkl yap m sistemleri ile çözümü gerekiyordu. Yap n n tasar m ve inflas üzerinde belirleyici olan bu temel karakteristikler, sonralar farkl plan tipolojileri ve yap sistemlerinin gelifliminin kayna- n oluflturdu. Zaman içerisinde yap tasar m ve inflas, temel verilerini sadece kökeni geçmifle dayanan yap yapma gelene i ve al flkanl klar ndan alan bir u rafl olmaktan kurtulup, bilimsel ve sanatsal verileri de dayanak alan bir meslek ve sanat u rafl s haline geldi. Mimarlar, mühendisler, hatta heykeltrafllar ve ressamlar, binlerce y l boyunca bu meslek ve sanat u rafl s n n de iflmez elemanlar oldular. Günümüzde her meslek grubunun do ru bir ifl tan m oldu u için, yap tasarlama eylemi mimarl k mesle inin, tasarlanan yap n n infla edilebilecek özelliklere kavuflturulmas eylemi de inflaat mühendisli i mesle inin esas u rafl alan d r. Disiplinler aras iliflkinin ve iflbirli inin vazgeçilemez oldu u günümüzde, yap tasar m ve inflas nda da birçok meslek, sanat ve bilim alan ndan insan n katk s söz konusu olmaktad r. Emlak ve Emlak Yönetimi program mezunlar, yap n n tasar m ve üretim süreçlerinde görev almasa da, emlak olarak nitelendirilen yap n n ya da binan n pazarlanmas, yönetilmesi ve hizmet dan flmanl n n yap lmas eylemlerinde görev almaktad rlar. Dolay s yla bu meslek grubunda yer alacak insanlar n, yap ile bir tan fl kl n n da olmas gerekmektedir. Bu ba lamda haz rlanan ders kitab n n amac da, siz Emlak ve Emlak Yönetimi program ö rencilerine, yap n n tasar m sürecinden bafllay p üretim süreci ile sona eren hikayesini ve hikayenin temel karakterlerini sunarak, yap ile sanal bir yak nl k ve iletiflim kurmas n sa lamakt r. Kitab n yaz lmas na ve bas lmas na karar veren Anadolu Üniversitesi yönetimine ve düzenleme ve bas m nda eme i geçen herkese teflekkür ederiz. Editör Yrd.Doç.Dr. Emrah GÖKALTUN

10 x Kullan m K lavuzu K endi kendine ö renme ilkelerine göre haz rlanm fl olan bu kitab n ifllevlerini ö renmek için haz rlanan Kullan m K lavuzu, konular anlaman zda ve s navlara haz rlanman zda sizlere fayda sa layacakt r. Girifl: Ünitede ifllenen konulara iliflkin bilgi veren, konuya bafllamadan önce sizi düflünmeye iten, gerekti inde konular daha iyi kavrayabilmeniz için yapman z gerekenleri belirten k sa aç klamalard r. Amaçlar m z: Üniteyi tamamlad n zda kazanaca n z bilgi ve becerilerdir. Örnek Olay: Ünitede ifllenen konular n günlük yaflama yans malar n içeren, kuramsal aç klamalarla çevrenizde yaflanan olaylar aras nda ba kurman za yard mc olmay hedefleyen örnek olaylar, anektodlar, al nt lar ya da gazete haberleridir. Amaç Sorusu: Amaçlar m z bölümünde s - A MAÇ 1 ralanan sorular n yan tlanmas için gerekli bilgi ve becerilerin ifllendi i bölümleri gösterir. Yana Ç kma: Metin içinde yer alan önemli kavram ve ifadelere iliflkin tan m ya da aç klamalard r. Önemsemeniz gereken noktalar gösterir. Metin içinde yap lan aç klamalar n bir tür çok k sa özeti gibi düflünülebilir. Anahtar Kavramlar: Ünitede aç mlanan temel kavramlard r. Ünitedeki önemli noktalara iliflkin ipuçlar verir. Dikkat: Hat rlatmak, baz noktalara dikkatinizi çekmek, farkl bir üniteye, kayna a ya da ünite içindeki bir konu bafll na yönlendirmek için gerekli uyar - lar içerir. çindekiler: Ünite içinde hangi konular n ifllenece ini gösterir. Ana konular n bafll klar n içerir.

11 Kitap: Konu ile ilgili di er kitaplara yönlendirir. Kullan m K lavuzu xi nternet: fllenen konularla ilgili internet adreslerini içerir. S ra Sizde: fllenen konular kavray p kavramad n z kendi kendinize ölçmenize yard mc olmaya amaçlayan, düflünmeye ve uygulamaya yönlendiren sorulard r. Okuma Parças : Bu bölümde, baz do rudan iliflkili bilimsel bir çal flmadan al nan okuma parçalar na yer verilmektedir. Özet: Ünitede ayr nt l ifllenen konular n önemli noktalar tekrar vurgulan r. Kendimizi S nayal m: Ünitede ifllenen konular ö renip ö renmedi inizi kendi kendinize ölçmenizi sa layacak, bir tür s nava haz rl k testidir. S navlarda ç kabilecek türde sorular içerir. Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar : Kendimizi S nayal m bölümündeki sorular n cevaplar n ve ilgili olduklar konular içerir. Yanl fl cevaplad n z sorularla ilgili konular tekrar etmeniz s navdaki baflar n z art rabilir. Yaflam n çinden: Ünitede aktar lan kuramsal aç klamalar ile günlük yaflam m zda karfl laflt m z olaylar aras nda iliflki kurman z sa lamak için verilmifl haber ve al nt lard r. S ra Sizde Yan t Anahtar : S ra Sizde lerde yer alan sorular n cevaplar n içerir. Her hangi bir S ra Sizde sorusuna verdi iniz cevap ile bu bölümdeki cevab karfl laflt rarak, ilgili konuyu ne ölçüde ö rendi inizi belirleyebilirsiniz. Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar: fllenen konulara iliflkin daha genifl bilgi edinmek isteseniz bu bölümde yer alan kaynaklar inceleyebilirsiniz.

12

13 Bina ve Tasar m le lgili Temel lkeler 1 1 Mimarl n var olmas n n ve hemen her alanla bilgi al flverifli yapmas n n nedeni, yaflamla olan iliflkisidir. Yaflamla mimarl k aras ndaki yads namaz iliflkiyi nesnel boyutun üstünde bir kavray flla ve en yal n biçimde aç klayan Frank Lloyd Wright, Yaflam n yorumunu yapmak, mimar n gerçek fonksiyonudur, çünkü binalar yaflam için yap lm fllard r; içinde yaflan ls n, mutlu olarak yaflan ls n diye demifltir. (Onat, E., 2006:14) Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad ktan sonra; bina bilgisi dersi amac ve içeri ini tan mlayabilecektir. planlama, programlama, tasarlama kavramlar n tan mlayabilecektir. kullan c gereksinimlerini aç klayabilecektir. tasar ma etki eden faktörlerin aç l m n yaparak bu faktörlerin tasar mdaki önemini aç klayabilecektir. binalarda kalite ve kontrol araçlar n aç klayabilecek bilgi ve becerileri kazanabileceksiniz.

14 2 Bina ve Yap m Bilgisi Örnek Olay... kinci örnek Columbia-Venezuela s n r ndaki Amazon ormanlar nda bir grup Motilone yerlisi ile ilgili. Bunlar n konutlar ve yerleflimi tek ve ayn ; içinde 10 ila 30 aile bar nd ran yerleflmeler Amazonlar da çok yayg nd r, baflka yerlerde de görülür). Bohio, üzeri neredeyse yere de ecek ölçüde sazlarla örtülü, dairesel bir yap d r; bu yüzden yerleflmenin içi yar karanl kt r, d fla yak n bir yap d r; bu yüzden yerleflmenin içi yar karanl k mekân vard r, hamaklar bu alana as l r. Her ailenin kendi mekân n n önünde, toprak zeminin üzerinde bir de kendi oca vard r, böylece bütün piflirme ateflleri merkezi, genifl ortak alana bakar; bu, bir ailenin ötekini görmesini etkin bir flekilde engeller. Böylece, bir ö leden sonra avdan dönmüfl olan baban n, kad n ocakta yemek piflirirken, hama na uzanm fl, yavafl yavafl sallanarak çocu uyla oynad n görebilirsiniz. Toprak zemin, sürekli bir alacakaranl k, aç k bir atefl ve dumandan oluflan bu yaflama tarz n barbarca bulan baz iyi niyetli insanlar, bunlar n yerine ayd nl k, aç k, havadar ve rüzgâr alan, metal örtülü, zemini beton, elektrik fl yla donat lm fl bar naklar koydular. Bu elbette ki aflikar bir geliflmeydi, fakat bu kadar basit olmad k sa zamanda görüldü. Motilone yerlilerinin bohio lar nda ise sazdan yap lm fl bar nak hem görece olarak serindi, hem de insanlar sivrisinekten (ve bölgedeki vahfli hayat n pek bol olan öteki yarat klar ndan) koruyordu. Aileleri ayr lan bölümlerde kad nlar yün e irip örebiliyor, dinlenebiliyor, çocuklar na bakabiliyorlard. Bir araya gelindi- inde bohio nun fleklinden ve kamuya aç k tarafta bulunan ateflten dolay mahremiyetleri vard. Yeni yap lan dikdörtgen bar naklarda ise ayd nl n iyili i, karanl n ise kötülü ü temsil etti i ilkesinden yola ç k larak konutlar çok ayd nlat lm flt, ortadaki piflirme alan da yok olmufltu. Bu durum sosyal yaflam, sorumluluklar n paylafl m n allak bullak etmifl ve aile yaflam n n mahremiyetini çökertmiflti. Sürekli ve dinlendirici bir yar ayd nl k halinin yerini bölgenin s cak, göz kamaflt ran, keskin günefl fl alm flt. Bu yar ayd nl k durum mahremiyeti ve yak nlaflmay sa layan as l mekanizmayd, yand yer bak m ndan atefl de aileye ayr lan bölümü bloke ederek bu mekanizmaya yard mc oluyordu. Ne gevfleyip dinlenmek mümkündü, ne de yak nlaflmak; sosyal ve aile içi iliflkiler fena halde çökmüfltü. Kaynak: Rapoport, A., 2004: Anahtar Kavramlar Mimarl k Bina bilgisi Tasar m Fiziksel çevre çindekiler B NA B LG S N N AMACI VE ÇER PLANLAMA VE TASARIM KULLANICI GEREKS NMELER TASARIMA ETK EDEN F Z KSEL ÇEVRE ÖZELL KLER B NALARDA KAL TE VE KONTROL

15 B NA B LG S N N AMACI VE ÇER Bina bilgisi; tasar m e itimi veren mimarl k, iç mimarl k gibi meslekler ile inflaat mühendisli i gibi mühendislik dallar nda önemli bir disiplindir. Bina bilgisi, tasar - m n temel ögelerinden biri olan ifllev kavram n, kifli ve toplum yaflam n n bir parças olarak çeflitli yönleri, iliflkileri ve genifl kapsam ile inceleyen bir disiplindir. nsan n antropometrik ölçülerinden bafllayarak mimaride uygulama programlar n n analiz ve de erlendirmesini yapar. Çeflitli iflleve sahip binalarda program iliflkileri, ifllev ba lar ve plan flemalar aç s ndan karfl laflt rmal çal flmalar içerir. Yön, manzara, ulafl m, iklim ve topografya gibi fiziki çevre verileri do rultusunda mimari tasar m yaklafl mlar n kapsar. Bina Bilgisi dersi hangi mesleklere katk sa lar? 1. Ünite - Bina ve Tasar m le lgili Temel lkeler PLANLAMA VE TASARIM Toplumda, insanlar n içinde bar n p yaflad, çal flt, e lendi i yap lara ihtiyaç vard r. Bunlar n yap lmas bir inflaat iflidir. nflaat n çeflitli dönemlerinde, iflçi, teknisyen, mühendis, mimar, idareci olarak yap n n büyüklü üne göre, pek çok kimse görev al r. Hepsi kendine düflen görevi yaparak yap n n tamamlanmas na gayret eder. Meydana gelen yap lar ile de flehirler karakterini al rlar (Uran, F., 1980: 4). Tasarlama ve tasar m farkl ifllevdeki binalar n tasar m öncesi ve sonras nda planlamas ve programlanmas sonucunda var olurlar. Bu süreç oldukça karmafl k olmas na ra men bir sisteme oturtulmufltur. Bu bafll k kapsam nda planlama, programlama ve tasar m kavramlar n n aç l mlar yap lacak ve tasarlama ile programlama ve planlama iliflkileri aktar lacakt r. Planlama Planlama, belli bir amaç veya kullan m göz önünde tutularak, elveriflli ve metotlu bir biçimde düzenlemek eylemi dir. Planlama, gelecekte yer alacak etkinliklerle ilgili olan ve istenilen amaçlara, en olumlu araçlarla varmaya yönelmifl olan bir kararlar dizisinin haz rlanmas sürecidir. Planlama kararlar ise amaçlanan hedeflere varmak için ileriye yönelik tahminlerin yap ld ve olas her yeni durumda verilen kararlar n tekrar düzenlenerek uyguland oluflumdur. Görülece i gibi planlama, gelecek için karar verme olarak da tan mlanabilir. Planlama temelde tan mlay c olmaktan çok düzen kurucu bir etkinlik sürecidir. Planlama düflünce düzeyinden bafllayarak geliflme gösteren ve amaca ulaflmada yer alan eylemlere, verilen kararlar do rultusunda öncülük ederek istenen düzenlemelerin gerçeklefltirilmesi ile ürününü veren bir oluflum-süreçtir (Arcan,E.,1992:43-45). Genel olarak, binan n tasar m öncesi (yap m dahil) ve sonras al nan kararlar n tümünü bina planlama veya mimari planlama olarak nitelemek mümkündür. Mimari planlama, bina programlama tasar m ve yap m süreçlerini içerir. Planlama objektif kriterlere dayanan, aç k say larla ifade edilebilen ve ak lc, rasyonel bir süreçtir. Kuflkusuz mimarl kta planlama kavram, günlük dilde kulland m zdan daha kapsaml bir anlam içerir. Planlama, önceden saptanm fl olan amaçlara eriflmek için araçlar n düzenlenmesi ve eylemlerin yönlendirilmesine iliflkin kararlar n bütünüdür diyebiliriz ( nceo lu, N., 1990:7). 1 SIRA S ZDE 3 Mimarl k: nsanlar n yaflamas n kolaylaflt rmak ve bar nma, e lenme, dinlenme, çal flma gibi eylemlerini sürdürebilmelerini sa lamak için mekânlar düzenleme sanat d r. Mimar: Yap lar n tasar m n yap p bunlar n uygulamas n yöneten sanat ve fen adam d r. fllev: Kullan l fl veya iflleyifl bak m ndan amaca uygunluktur. fllev=fonksiyon fllevsel: Kullan fl veya iflleyifl bak m ndan amaca uygun oland r. Bir evin, bir okulun, bir hastanenin iç bölümleri gerek kendi aralar nda gerekse birbirleri ile olan iliflkileri bak m ndan, içlerinde yaflayan insanlar n bütün eylemlerini kusursuz ve kolayca yapabilecekleri tarzda düzenlenmifllerse yap n n fonksiyonel oldu u söylenebilir. Antropometrik Ölçüler: nsan n iskelet-kas sistemi yap s ndan kaynaklanan vücut ölçülerine denir. Statik Atropometrik Ölçüler: nsan vücudunun hareketsiz haldeki ölçüleridir. Ayakta duran insan, oturan insan gibi. Dinamik Antropometrik Ölçüler: nsan n beli bir eylem halindeki ölçülerine denir. Yürüme, çömelme, uzanma gibi. Tasar: Bir yap n n veya bir fleyin ayr ayr bölümlerini ka t üzerinde gösteren çizgilerin tümü. Tasar : Kaleme al nan ilk flekil, bir tasar m n çizime dökülürken ald ilk flekil. Tasar m: Tasar mlamak ifli veya tasar mlanan biçim, tasavvur, dizayn. Tasar mlamak: Bir fleyin biçimini zihinde canland r p tasar n veya modelini haz rlamak.

16 4 Bina ve Yap m Bilgisi Rasyonel: Akla uygun, akl n kurallar na dayanan, hesapl htiyaç program : Tasarlama iflini yapan kiflilerce haz rlanan, bina türüne göre kullan c n n istekleri do rultusunda haz rlanan mekân ve eylem aç l mlar d r. Programlama Belli bir çal flman n amac n, bölümlerini, yöntemini ve süresini gösteren pland r. Belirli flartlar ve düzene göre yap lmas öngörülen ifllemlerin bütünü, izlencedir. ( ). Programlama evresi; bir mekân n, çevrenin veya elamanlar n tasarlanmas için gerekli olan ihtiyaç programlar n n, gereksinim listeleri olarak düzenlendi i bir evredir. Mimari programlama, tasarlanacak çözüm için gerekli verilerin haz rland, problemi tan maya yönelik bir planlama süreci evresidir. Di er bir deyiflle programlama, mimari amaçlar n ve isteklerin anlafl labilir ve anlat labilir bir biçimde ifade edilmesidir. Tasarlanacak olan yap da yer alan tüm eylemlerin s ralanmas, organize edilmesi ve iflleve ba l etkinliklerin belirledi i mekânlar n, mekân listeleri halinde düzenlenmesi bina ihtiyaç program d r. Bina programlar, tasarlanacak binalara ait tüm bölüm ve mekânlar n ifllevleri, boyutlar, donat m özellikleri ve mekân kullanacak olan kiflilerin-kullan c lar n nitelikleri konusunda ayr nt l bilgileri içerir (Arcan, E. 1992:50). Programlama, planlama ön çal flmalar ile tasarlama aras nda bir ara evredir ve neye ihtiyaç oldu unu belirler. Bir konut program dedi imizde öncelikle, bu konuttaki mekânsal ihtiyaçlar düflünürüz (oturma, yatak odas, banyo ve bunlar n mekânsal büyüklükleri gibi). Programlar n iki temel özelli ini belirtmek gerekir: 1. Programlama öznel kullan c istekleri ile bafllar ve nesnel kullan c ihtiyaçlar program ihtiyaçlar olarak sonuçlan r. 2. Programlama, planlama gibi rasyonel ve say larla anlat labilen, aç k ve kolayca tan mlanabilir bir süreçtir. Bu yönden tasarlamadan ayr l r, planlamaya yaklafl r. Sonuçlar da nesneldir, bir kiflinin anl k isteklerini de il, denenmifl, baflar flans yüksek nesnel de erlere yer verir. Tasarlanmas söz konusu olan basit bir k r lokantas veya küçük bir ev ise kapsaml bir programlama çal flmas yapmaya gerek yoktur. Mimar ve kullan c bunu deneyimleri ile bilirler, yan lma pay fazla de ildir. Fakat günümüzde ihtiyaçlar çok büyük ve fonksiyonlar eskiye göre çok karmafl kt r. Bunlar n programlar n deneme-yan lma yöntemi ile olgunlaflt rmak mümkün de ildir. Bu nedenle programlama günümüzde bir uzmanl k dal d r. Bütün bunlar n yan nda eskiden farkl olarak günümüzde binalar belirli olmayan ANON M bir kullan c için programlan r. Bir spor merkezini kullanacak kiflileri tek tek tan ma flans m z yoktur. Ancak onlar hakk nda yafl, cins gibi standart bilgilere sahip olabiliriz. Bu nedenlerle, yan lma maliyetini azaltmak, binalar n iflleyifllerini güvence alt na almak ve belirli alt üst limitlerin, standartlar n d fl na ç kmamak için ihtiyaç programlar nesnel olarak haz rlan rlar. Kullan c isteklerinin özelli i, bunlar n kiflisel görüfl ve istekleri yans tmas ndand r. Nesnel programlar de iflebilir; ancak bu kiflisel de il, toplumdan topluma ve uzun zamanda ortaya ç kar. Programc n n görevi bu anlamda öznel kullan c isteklerini bir nesnellefltirme süreci ile ihtiyaç programlar haline getirmektir. ( nceo lu, N., 1990:7-8) Planlama, programlama ile oldu u gibi, tasarlama ile de ba nt l d r. Her iki süreç ço u kez birlikte ele al n r. Planlama ile tasarlama aras ndaki bu yak nl Blumenfeld flöyle aç klamaktad r:

17 1. Ünite - Bina ve Tasar m le lgili Temel lkeler 5 Bir amaca veya amaçlar bütününe ulaflmak için gerekli araçlar n kombinasyonunun düflünsel olarak önceden belirlenmesi planlama ile tasarlaman n ortak yönüdür. Tasar m kavram n n içeriklerinin aç klanmas ile konu daha net kavranacakt r ( nceo lu, N., 1982:14). Tasarlama Tasar m sözcü ü ngilizcedeki design ve Frans zcadaki projeter sözcükleri karfl l - olarak kullan lmaktad r. Design sözcü ü Latinceden gelip de-sinnare köklerinden oluflur. Signare-iflaret etmek demek olup signum-iflaret kökünden türetilmifltir. Sözlük anlam, Bir plan ya da eskizi yapmak üzere zihinde canland rmak; biçim verme ya da üretilmek üzere zihinde canland r lan bir plan ya da bir fley dir (Bayaz t, N., 2004:13). Uraz a göre; tasar m, sözlük karfl l olarak Bir ürünü ortaya koymaya yönelik düflünsel ya da maddi çal flmalar süreci, Bir fleyin biçimini zihinde oluflturma ifli, ya da bu yolla düflünülmüfl biçim, tasarlama ise Yap lan ve sürekli olarak gelifltirilen plan veya taslak, bir fleyin tasavvur edilen flekli olarak tan mlan r (Uraz, U.T., 1993:1). Bu kapsamda aç l m n yapt m zda tasarlama iflinin bir Biçim verme eylemi oldu unu söyleyebiliriz. Tasar m planlama süreci içinde programlama evresinden sonra gelen ve programlama bilgilerinin araflt r l p analiz edildi i bir sentez evresidir. fientürer mimari tasar m, alg sal, kavramsal, kuramsal, kurgusal bir olgu olarak deneyimsel-düflünsel-elefltirel bir karar verme süreci olarak tan mlamaktad r. Bu tan m mimari tasar m n karar vermeye yönelik felsefi bir süreç oldu unu, bu nedenle de bilgi edinmeyi, alg lamay, kavramay, kavramsallaflt rmay, kuramsal bir temele dayanmay, yap sal kurgu için bir yaklafl m seçmeyi veya gelifltirmeyi gerektirdi ini ve bu sürecin deneyime, düflünmeye ve elefltiriye dayal bir olgu oldu unu ifade etmektedir (Onat, E., 2006:104). Bu ba lamda mimari tasar m evresinin: Bilgi toplama Analiz Sentez De erlendirme Karar Aflamalar ndan olufltu u söylenebilir. fiematik olarak ifade edersek bu sürecin flöyle bir aç l m oldu u görülebilir: Plan: Bir cismin yatay bir düzlemle kesildi i varsay larak çizilen ölçekli arakesit resmi,yatay kesit. Eskiz: Tasar m n ka da dökülen ilk flekli, öntasar m. Biçim: Bir nesnenin görme ya da dokunma organlar yla alg lanabilmesini sa layan kendine özgü somut görünümü, form. Tasavvur etme: Zihinde canland rmak, göz önüne getirmek. Analiz: Çözümleme, tahlil Sentez: Yal ndan karmafl k olana, zorunludan olas ya, ilkeden onun uygulanmas na, genel yasadan bireysel duruma, nedenden etkiye, öncülden var lan sonuca giden düflünme biçimi. Alg lamak: Bir olay veya bir nesnenin varl n duyu organlar yla alg lamak, idrak etmek. fiekil 1.1 ANAL Z SENTEZ DE ERLEND RME KARAR ÖNER TASARIM ANAL Z SENTEZ DE ERLEND RME KARAR GEL fim fi TASARIM Markus ve Maver in Tasar m Süreci fiemas Kaynak: (Uraz, U.T., 1993:4-5). ANAL Z SENTEZ DE ERLEND RME KARAR DETAYLI TASARIM

18 6 Bina ve Yap m Bilgisi Mekân: nsan çevreden belli ölçüde ay ran ve içinde eylemlerini sürdürmesine elveriflli olan boflluk. Mimari Mekân: Mimari bir mekân yaratmak, genifl anlamdaki do adan veya peyzaj mekân ndan insan n kavrayabilece i bir bölümü s n rland rmakt r. SIRA S ZDE 2 Analiz, iliflkilerin keflfi ile ilgilidir, tasar m için gerekli bilgiler toplan r ve tasar - m n amaçlar saptan r. Sentez, analizin fl nda probleme önerilen çözümdür. De- erlendirme analiz safhas nda tan mlanan amaçlar do rultusunda önerilen çözümün irdelenmesidir. Çözüm amaçlar yönünden baflar l de ilse bu tasar mc n n senteze geri dönmesi, yeni bir çözüm üretmesi gerekti ini gösterir. Bu flema mimar n çal flma program gibi alg lanmal d r. (Uraz, U.T., 1993:4-5). Uygulama ve kullan m aflamalar mimari tasar m aflamas n takip eden di er evrelerdir. Uygulama evresi, mimari projelerin infla edilerek binalara dönüfltürülmesine, binalar n inflas n n bitiminden sonra binalar kullanacak olan kiflilerin o mekânlara yerleflmeleriyle yaflant lar n sürdürmelerine de kullan m evresi ad n vermekteyiz. Bir sonraki bafll kta tasar m n kim için ve hangi amaçlar için yap ld n saptamam za yarayan kullan c gereksinmelerinin aç l m yap lacakt r. Tasar m sürecinde planlama ve programlama evrelerinin önemi nedir? KULLANICI GEREKS NMELER Gereksinme Kavram Abraham H.Maslow, toplum içindeki insan n gereksinmelerini, belirli bir s ralama düzeni içinde, en temel gereksinmeden en karmafl k olanlara kadar düzenlemifltir. Bunlar; fizyolojik, güvenlik, toplumsal, benlik, gerçeklefltirme gereksinmeleridir (Maslow, A., 1954:80-106). fiekil 1.2 nsan Gereksinmeleri Aflamalar Kaynak: Maslow, A., 1954: Gerçeklefltirme Gereksinmeleri 5 Benlik Gereksinmesi 4 Toplumsal Gereksinmeler 3 Güvenlik Gereksinmesi 2 Fizyolojik Gereksinmeler 1 Fizyolojik gereksinmeler; beslenme, dinlenme, bar nma, hareket, su, hava gereksinmeleri gibi insan yaflant s ile ilgili en temel gerekliliklerdir. Güvenlik gereksinmeleri; korku, bask, tehlikelerden uzak olma, güven duyma ve yar n ndan emin olma gereksinmeleridir. Toplumsal gereksinmeler; ait olma, beraberlik, arkadafll k, grup içine girebilme gibi toplumsal etkileflim ile ilgili gerekliliklerdir. Benlik gereksinmeleri; öz sayg ve öz be eni ile kazan lm fl bilgi ve yeteneklerin tan t lmas gibi be enilme ve sayg görme ile ilgili gerekliliklerdir. Gerçeklefltirme gereksinmeleri; önemli bir ifli baflarma gibi, bireysel potansiyelin gerçekleflmesi ve yarat c yeteneklerin kullan m ile kiflisel doygunlu a eriflme-tatmin gereksinmeleridir (Maslow, A., 1954:80-106).

19 1. Ünite - Bina ve Tasar m le lgili Temel lkeler 7 nsanlar yaflam gere i, en öncelikli olandan en az önemlisine kadar, bu gereksinmelerini karfl lamak istek ve amac ndad r. nsan n fizyolojik gereksinmeleri yaflam n n devam için öncelikle gereklidir. Gerçekte insan gereksinmeleri çeflitli fizyolojik, psikolojik, toplumsal ve kültürel aç dan gereklili i belirten ve bunlar n hepsini birden karfl layan özelliklerin bütünüdür. Gereksinmeler insan n yaflam çevresinde olmas gereken en az nitelikleri belirler. Bu niteliklerde olabilecek bir eksiklik insan için bir rahats zl k nedeni olacakt r. stekler; yafl, moda, cinsiyet, ekonomi, gelenek gibi de iflken verilerin etkisi alt ndad r. Sosyal çevreye ba ml d r ve teknoloji gelifltikçe ihtiyaçlardaki farkl laflma belirginleflmeye bafllar (Ünügür, M., 1986:2-10). fiekil 2.3 STEK SAPTAMA DE ERLEND RME GEREKS NMELER (Öznel) (Nesnel) Gereksinmelerin Öznelden nesnele olan de iflimi Kaynak: (Ünügür, M., 1986:2-10). Kullan c Gereksinmeleri Kullan c gereksinmeleri, birey veya topluluklar n eylemlerini en etkin biçimde yerine getirebilmeleri için gerekli olan çevresel koflullard r. Kullan c veya kullan c lar n belli bir eylem veya eylemleri yerine getirebilmeleri için çevrenin sahip olmas gerekli ödün verilemez koflullar d r. Kullan c ihtiyaçlar ; kullan c için tatmin edici olmak zorunda olan teklif edilmifl bir binan n amaçlar na, özel flartlar na, içinde yer alan eylemlerine ve kullan mlar na iliflkin olan ve tasarlamadan önce tan mlanm fl kriterlerdir (fiener, H., 1977:25). Gereksinme bir gere i, bir zorunlulu u belirtir, bir mekân n tafl yaca en az nitelikleri tan mlar. Bu niteliklerden verilecek her ödün bir rahats zl k nedeni olacakt r. Bir yaflama mekân nda, bu mekânda yer alan dinlenme, misafir kabul etme vb. eylemler söz konusu ise bunlar n yerine getirilmesi için gerekli olan koflullar n her biri bir gereksinmedir. Ayn flekilde bir derslikteki gerekli alan, bir laboratuvardaki çal flma bankosu yüzeyi veya bir üretim yap s nda sa lanmas gerekli ayd nl k düzeyi birer gereksinmedir. Kullan c gereksinmeleri Kullan c n n bir mekân içinde yaflam n toplumsal, psikolojik ve fizyolojik rahats zl klara u ramadan sürdürebilece i ve yapt ifllerde verimli olmas na yard m edecek olanaklar veren çevre koflullar diye tan mlanabilir. Bu anlamda gereksinme daha nesnel ve niteliksel ve niceliksel yönden denetimli, program alt amaçlar d r ( nceo lu, N., 1982:35). Kullan c gereksinmeleri fiziksel ve psiko-sosyal kullan c gereksinmeleri olarak iki ana bafll kta incelenebilir: Fiziksel Kullan c Gereksinmeleri Mekânsal Gereksinmeler Mekân içindeki insan n statik ve dinamik antropometrik boyutlar, eylemleri ve eylemlerinin yap l fl biçimleri ve davran fllard r. nsan boyutuna iliflkin gereksinimler, yap n n kullan c lar n n niteli i ile ba lant l d r. Herhangi bir yap n n yo un kullan c lar, çocuk veya yetiflkinler olabilir. Buna ba l olarak mekânlar n boyutland - r lmas, kullan c lar n boyutlar na uygun ekipman kullan m ve bunun ortaya ç karaca mekân büyüklükleri tasar m aflamas nda ele al nacak konular aras ndad r.

20 8 Bina ve Yap m Bilgisi Ana okulu yap lar, bu yap lardaki slak hacimler ve burada yer alan ekipman boyutlar bu ba lamda örnek olarak verilebilir (Soygenifl, S., 2006:108). nsanlar yaflad klar, çal flt klar yap lar n içinde güvenli bir flekilde hareket olana na sahip olmal d r. Bu nedenle yap n n ifllevine, onu kullanan kifli say s na ba l olarak gerekli say ve boyutta merdiven, asansör veya rampa ve uygun koridor sistemleri ile donat lm fl binalar tasarlanmal d r. Genel dolafl m s ras nda ve yap n n acil boflalt lmas s ras nda yap içindeki hareketin kesintisiz ve rahat olmas birincil kofluldur. Is sal Gereksinmeler Mekândaki uygun s cakl k, nem, radyasyon ve hava hareketidir. Mekân içerisindeki uygun s cakl k 22 ºC dir. S cakl n 22ºC derece alt na düflmesi ya da üstüne ç kmas insan konforu aç s ndan uygun de ildir. Özellikle kalabal k ortamlarda s cakl n ideal s n rlarda tutulmas için mekân içerisinde uygun havaland rma koflullar n n sa lanmas gerekmektedir. Mekân n farkl ifllevlere sahip olmas gerekli s sal ve havaland rma koflullar n da etkiler. Örne in spor salonlar ya da konferans salonlar n n ya da dersliklerin çözümünde oldu u gibi mekân kullanan kifli say s na göre yap lacak hesaplamalar ile uygun koflullar sa lanmal d r. Yine insan konfor s n rlar na göre nemin mekân içerisinde %45 civar nda olmas istenir. Nemin az oldu u durumlarda mekândaki nem oran do al yöntemlerle ya da yapay yöntemlerle uygun seviyeye getirilmelidir. S cak iklim bölgelerinde az olan nemi art rmak için havuz gibi su elamanlar na ihtiyaç duyulmufltur. Fazla olan nemin mekândan uzaklaflt r lmas n n en uygun yolu karfl l kl aç lan pencere ya da aç kl klarla hava sirkülasyonunu sa lamakt r. Akustik: Sesin titreflim s kl, süresi ve duyulma gücü bak m ndan tafl d nitelik; ses da l m, ses düzenlemesi flitsel Gereksinmeleri Mekândaki sesin uygun fliddette olmas ve ses yans ma, da lma özellikleridir. Mekân n ifllevine göre farkl l klar gösterir. Baz mekânlarda sesin iç mekâna girmesinin engellenmesi istenebilir. Konutlarda yatak odalar, hastanelerde hasta odalar ya da otellerde yatak katlar gibi mekânlarda sesi uzak tutmak gerekir. Baz durumlarda da üretim yap lan bir atölyede oldu u gibi, d flar ya ç kan sesin minimuma indirilmesi gerekir. Ancak binan n bir konser salonu olmas durumunda, mekânda sesin her yere eflit oranda ve yank yapmadan yay lmas önem kazan r. Bu tür mekânlar n tasar m nda akustik büyük önem tafl r ve mekân n tasar m, akustik tasar mla do rudan ba lant l d r. Görsel Gereksinmeler Mekândaki uygun fl k fliddeti, ayd nl k de erleridir. Görme ile ilgili istekler; kullan c lar n mekân içinde yapt klar eylemlerin gerektirdi i ayd nl k seviyesini sa lamak konusundad r. Bu gereksinim do al ve/veya yapay ayd nlatma ile sa lanabilir. Bir sergi salonunda, müzede, bir kütüphanede ya da bir restoranda gereken fl k miktar ve niteli i farkl d r. Bu konu tasar m aflamas nda öncelikle do al fl k ba lam nda ve buna ek olarak da yapay ayd nlatma tasar mda dikkate al nmal d r. Sa l k Gereksinmeleri Mekân içine temiz su getirilmesi, çöp ve art klar n yok edilmesi, mikrop ve zararl lardan korunmas d r. Bina tipi ve kullan c say s na ba l olarak sa l kla ilgili gereksinimler de iflkenlik gösterir. Binalarda yer alan tuvalet say s ve niteli i,

21 1. Ünite - Bina ve Tasar m le lgili Temel lkeler 9 kullan c say s ve iflleve göre farkl l klar gösterir. Gerek servis mekânlar nda gerekse tüm bina içinde kullan lan materyaller hijyen aç s ndan dikkat edilmesi gerekli bir konudur. Hastane gibi binalarda bakteri bar nd rmayan materyallerin seçimi gibi. Yine hastane türü yap larda t bbi at klar n bina d fl na at lmas ve binadan çevreye zarar vermeden uzaklaflt r lmas önemlidir. Özellikle üretim yap lan otel, restoran gibi çöp ve at klar n yo un oldu u binalarda, bu at klar n binadan uzaklaflt r lmas önemlidir. Emniyet Gereksinmeleri Mekân n yap sal sa laml n n uygun olmas, yang n tabi afetlere, h rs za ve eylem an ndaki kazalara karfl korunmas d r. Konu ile ilgili sistemlerin bina tasar m na entegre edilmesi gereklidir. Bu konuda güvenlik sistemleri ve elemanlar n n sa lanmas n n yan s ra bina tasar m nda girifl, ç k fl say s, niteli i ve konumu da önem tafl maktad r. Bununla ilgili yönetmeliklere uygun binalar tasarlanmal d r (yang n yönetmeli i vb.). Kullan c n n emniyeti aç s ndan binada uygun materyal seçimi de önemlidir. Çok ya fl alan bölgelerde özellikle d fl mekânlarda kaygan malzemelerin kullan lmamas gibi materyal seçimlerine de dikkat edilmelidir. Psiko-Sosyal Kullan c Gereksinmeleri Mahremiyet Gereksinmeleri Mekân n iflitsel, görsel, kiflisel ve toplumsal gizlili e uygun olmas d r. Toplumdan topluma, kültürden kültüre de iflim gösteren gereksinmelerdir. Mahremiyet gerektiren mekânlar n mahremiyetini sa lanmas gereklidir, aksi taktirde kiflilerde rahats zl k oluflturacakt r. Davran flsal Gereksinmeler Mekândaki kiflilerin eylemleri an nda gereksinim duyduklar mesafeler, bireysel s - n r 45 cm, bireyler aras uzakl k cm, toplum içi uzakl cm, kamusal uzakl k 360 cm den büyük olan görsel iliflkiye ba l uzakl klard r. Estetik Gereksinmeler Mekân n uygun biçim, renk ve dokusal özellikleridir. Mekândaki renkler insan psikolojisi üzerinde önemli etkilere sahiptir. Örne in sar ve turuncu tonlar ndaki renkler, ifltah aç c renklerdir, bu nedenle restoran türü yeme-içme mekânlar nda daha yo un olarak kullan l r. Mekânlarda kullan lan malzemelerin yüzey etkileri de önemlidir. Tafl n daha sert ve so uk bir malzeme olmas, ahflab n daha s cak bir malzeme olmas gibi. Toplumsal Gereksinmeler Mekândaki toplumsal (sosyal) iliflkiler, toplumsal yap -kurulufl ve gereklerdir. Sosyal bir varl k olan insan n, iç ve d fl mekânlarda sosyalleflmesine olanak sa layacak mekânlar n düflülmesi gerekmektedir. Çocuk oyun alanlar, apartmanlarda sakinlerin bir araya gelebilecekleri ortak mekânlar vb. olanaklar sa lanmal d r. Kullan c gereksinmelerinin tasar mdaki önemi nedir? 3 SIRA S ZDE

22 10 Bina ve Yap m Bilgisi Kültür: Tarihsel, toplumsal geliflme süreci içinde yarat lan bütün maddi ve manevi de erler ile bunlar yaratmada, sonraki nesillere iletmede kullan lan, insan n do al ve toplumsal çevresine egemenli inin ölçüsünü gösteren araçlar n bütünü. Örüntü: Olay veya nesnelerin düzenli bir biçimde birbirini takip ederek geliflmesi, çeflitli alt ögelerin örgütlenmesiyle oluflan ifllevsel birlik. Ortam: Bir olay n içinde olufltu u ve geliflti i durumsal koflullar bütünü. Ekoloji: En genifl çerçevede insan-do a aras ndaki iliflkiyi inceleyen bilim dal olarak tan mlanmaktad r. Ekoloji bir ürünün üretiminden yok olufluna kadar geçen süreçte çevre sistemlerinin olumsuz etkilenmesini en aza indirgeyecek sistemlerin bilimsel olarak araflt r l p uygulanmas n n yollar n aramaktad r. K fllal o lu, M., Berkes, F., 1994, Ekoloji ve Çevre Bilimleri, Remzi Kitabevi, stanbul, sf TASARIMA ETK EDEN F Z KSEL ÇEVRE ÖZELL KLER Çevre sözcü ü, Frans zca environ teriminden kaynaklanmakta, herhangi bir kiflinin etkilendi i ya da içinde bulundu u, yaflad koflullar ya da etkenler olarak tan mlanmaktad r. Erkman a göre Çevre bir organizmay d flar dan etkileyen tüm koflul ve faktörlerdir. (Erkman, U.,1982:40). Çak n a göre ise; Çevre, herhangi bir organizma ya da ekolojik toplulu u etkileyen ve yaflam belirleyici tüm iklimsel ve biyolojik faktörleri içermektedir (Çak n, fi., 1988:2). Dolay s yla, insan ve çevre iliflkisinde, çevreyi oluflturan kabu un bileflenlerinin kimli i, davran fl ve özelliklerinin de biçimlendirici etkisi oldu u kuflkusuzdur. Bu bak fl aç s na göre bir tan mda ise; Çevre, yaflayan varl n duyarl oldu u ve tepkide bulunabildi i tüm nesnelerden, koflullardan, güçlerden ve ayr ca uyar c lar n yo unluk ve yönlerindeki de iflimlerden oluflur (Erkman, U., 1982:41). Wells, insan ve çevre iliflkilerinin gerçek anlamda iki yönlü bir etkileflme niteli i tafl d na dikkat çeker (Wells, C.,1984:57). Her kültür toplulu unun içinde yaflad fiziksel çevre ile bütünleflme gösterece i, uzun belirlemeleri gerektirmeyecek kadar aç k bir olgudur. Buna göre; herhangi bir topluluk ancak fiziksel çevre koflullar yla uyum içinde olan kültür örüntülerini benimseyebilir. Baflka bir deyiflle, çevre koflullar, belli bir yörede yaflayan insanlar n nas l bir toplum ve nas l bir kültür oluflturacaklar n önemli ölçüde belirleyecektir. Ancak, çevrenin kendisi de oluflan etkiyle de iflime u rar. nsan ve çevre iliflkisi, ilk ça larda insan n çevre koflullar na uyma, yaflam na uygun çevre aramas ölçüsünde pasif bir uyumluluktan, sonralar do a üzerinde egemenlik kurma, yönlendirme, biçimlendirme boyutlar na bir egemenlik iliflkisine dönüflmüfltür. nsan n bütün giriflimleri önce çevrede yararl k sa lamay amaçlayan de iflimler gerçeklefltirmek, sonra da daha uygun koflullar içeren yapay çevreler oluflturmakt r. Çevre koflullar n kabullenme yerine, aktif giriflimleri ile o koflullar denetlemeyi, kendi yapt ögeleri ve eme ini de katarak çevresini de ifltirmeyi, düzenlemeyi, yeni ve yapay çevreler oluflturmay amaçlayan davran fl biçimi bütün canl lar içinde yaln zca insana özgüdür ( zgi, U.,1999:26). Yaflam n olufltu u iliflkiler ortam n kapsayan çevre, maddi fiziksel tüm iliflkileri oldu u gibi, toplumsal ve üretim iliflkilerini de içerir. Fiziksel çevre, uzun süreden beri karfl l kl etkileflimler ve insan eylemleri dolay s yla birbirinden kesin çizgilerle ayr lmayacak olan do al ve yapay ortamlar, toplumsal çevre ile yine güçlü neden-sonuç iliflkileriyle birbirine ba l altyap ile (üretim iliflkileri), üst yap dan (örf, adet, kültür, ahlak, hukuk, politika, örgütler...) oluflur (Karabey, H.,1978:11). Ekolojik bak fl aç s na göre de yaflad çevreyi insan kadar etkileyen, de ifltiren baflka canl türü yoktur (Berkes, F., K fllal o lu, M., 1990:16). Wells, bat uygarl n n ortaya koydu u bulufl ve olanaklardan sonra, ça m z topluluklar n n yapay çevreler yaratarak fiziksel çevre koflullar n n k s tlamas ndan kurtulma imkan kazand klar na dikkat çekmektedir (Wells, C., 1984:57). nsan n gelifltirdi i teknoloji, do aya egemen olma, biçimlendirmede en önemli arac d r. Yaflanabilir bir çevre yaratma, do ay biçimlendirme, denetim alt na alma mimarl k eyleminin ilk aflamas olarak yorumlanabilir. Çevre ve insan aras ndaki bu etkileflme, çevrenin de iflmesi aç s ndan her zaman olumlu sonuçlar vermeyebilir. Çevresel düzene müdahale edilmesi, do al düzenin de de iflmesine neden olacakt r.

23 1. Ünite - Bina ve Tasar m le lgili Temel lkeler 11 Braudel e göre, çöllerin zorluklar n aflmak, Akdeniz in ani öfkelerini yenmek, Hind Okyanusu nun düzenli rüzgârlar ndan yararlanmak, bir nehire setler çekmek; insan çabalar ile kazan lm fl avantajlard r (Braudel, F., 1996:35). nsan do a içinde, onun bir parças olarak etkir; çevresi üzerinde çal fl p onu de ifltirirken, kendi do al yap s n da de ifltirir. Böylelikle insan ve do a-çevre iliflkisine iki farkl yönden bakmak gerekmektedir. Bu da çevrenin; 1. do al örüntüsünün kullan lmas, 2. ihtiyaç ve isteklere ba l olarak de ifltirilmesi, Olarak de erlendirilebilir. Karabey, do al ortam ile insan yerleflmeleri ve etkinlikleri incelendi inde ortaya ç kan baz önemli ölçütlere dikkat çekmektedir (Karabey, H.,1978:26). Do al ortam, de iflken ve devingendir, Do al ortam n, esnekli i ve direnci vard r, Tek bafl na belirleyici de ildir, tarihsel geliflme içinde de iflime u rar, nsan, belirleyici ve öznel bir etken olarak ortama ve olaylara kat l r. Do al ortam insan n var olmas yla kültürel de iflime u ram fl ve fiziksel, biyolojik, toplumsal, ekonomik, politik etkilerle devinerek co rafyasal ortam oluflturmufltur. Bu kapsamda; insan-çevre iliflkilerinde tasar mc lar n do aya olan müdahaleleri önem kazan r. Do aya en az zarar ile do al verilerden yararlanmak üzerine kurulu olmas gereken tasar mc n n hedefleri alt bafll klarda irdelenecektir. Arsan n Topo rafik Durumu ve Zemin Yap s Yap lar dünya üzerinde belli bir co rafi konumda, belirlenmifl s n rlar olan bir toprak parças üzerinde infla edilirler. Bina tasar m nda yap n n yer ald toprak parças n n niteli i, katmanlar, topra n topo rafik özellikleri, e imli veya düz oluflu tasar m etkileyen, yönlendiren önemli kriterlerdir. Örne in sa lam zeminin derinlerde oldu u veya zemin suyunun yüzeye yak n oldu u durumlarda yap n n temel sisteminin ve tafl y c sistem tasar m nda farkl kriterlerin etkisi gözlenir. Düz arazide yer alan bir yap n n kesit tasar m n n e imli arazideki yap n n kesit tasar - m ndan farkl l klar gösterece i veya göstermesi gereklili i çok aç kt r. E imli arazide yer alacak bir yap y düz arazideymifl gibi tasarlamak ço u kez yüksek istinat duvarlar, buna ba l olarak da yüksek maliyetlere yol açabilir. Bunun yan s ra istinat duvarlar n n çoklu u, buna yönelecek mekânlar n, mekân kalitesi aç s ndan irdelenmesi, karfl lafl lan ve çözümlenmesi gereken bir problemdir. Bu ba lamda tasar m aflamas nda bafllang çta tasar mc, arsaya ait topo rafik bilgileri toplamal ve de erlendirmeli, tasar m sürecinde bu verileri tasar ma entegre edebilmelidir. Benzer flekilde zemin analizleri ile topra n katmanlar n n tespiti, de erlendirilmesi, yap temel ve tafl y c sistem projesinin ilgili uzmanlar taraf ndan belirlenen analizler do rultusunda yap lmas gerekmektedir (Soygenifl,S.,2006:126). Bina tasarlan rken arsan n (plan ve kesitindeki) verilerini oluflturan e imi, engebeleri, ve diklikleri gibi özellikler bina tasar m n etkileyecektir. fiekil 4 te de görülece i gibi arazinin topo rafyas de ifltikçe, e im artt kça daha az hafriyat ve dolgu yapmak ana amaç olmal d r. E imin çok oldu u arazilerde mekânlar aras ndaki iliflkiler dikeyde kurulmaya bafllan r. E imli arazilerde yap lacak tasar mlarda e im bir avantaj olabilir. Manzaraya yönelme ve dikeyde tüm mekânlar n manzaradan ya da olumlu günefl yönünden faydalanmas sa lanabilir. Ayr ca arsan n zemin yap s, deprem, kayma ve erozyon gibi özelliklerinin bilinmesi binan n yap - laca yerin ve tafl y c özelliklerinin saptanmas nda, hatta binan n biçimleniflinde Hafriyat: Bina yap m öncesinde yap lan kaz.

24 12 Bina ve Yap m Bilgisi etkin bir rol oynayacakt r. Ülkemiz 1., 2., ve 3. derece deprem kuflaklar n oluflturan bir bölgede oldu undan bina tasar m nda biçimlenifl yönünden bu faktörler de göz önünde bulundurulmal d r. fiekil 1.4 Düz, az e imli ve e imli arazide binan n topografya ile iliflkisi Kaynak: (Yeniden yorumlayan B.Üstün) Düz Arazi Az E imli Arazi E imli Arazi Günefl Ifl n m : Günefl'in yayd fl k, s ve her türlü elektromagnetik dalgalar. Arazinin e imli ya da düz olmas yüzeye gelen günefl fl n mlar n da etkileyecektir. Güneye do ru arazi e imi olan bir yerleflim yeriyle kuzeye do ru e imli olan bir yerleflimdeki tasar mlar farkl laflmak zorundad r. klim tasar m iliflkisini aktaraca m z bir sonraki bafll kta bu konu daha kapsaml olarak ele al nacakt r. fiekil 1.5 Düz, az e imli ve e imli arazide bina örnekleri a b Robert Venturi, 1930, architecture.about.com/.../housestylesin dex.htm, c Tadoa Ando, Rokko Housing, Kobe, d ABD Pennsylvania daki fielale Evi ni (Falling Water House) ABD nin gelmifl geçmifl en iyi mimarlar ndan Frank Lloyd Wright tasarlad y l nda Edgar J. Kaufmann için infla edilen yap 1964 y l nda halka aç lm flt r a c b d Arsan n klim Koflullar klim koflullar, insanlar ruhsal ve fiziksel yönden etkiledi i kadar, uyku, dinlenme ve e lencelerini de etkiler. nsan yap s na uygun olmayan bir iklim yaln z bi-

25 1. Ünite - Bina ve Tasar m le lgili Temel lkeler 13 reyleri de il bütün bir toplumda halsizlik, yorgunluk ve tembellik gibi durumlar n oluflmas na neden olabilir. klim koflullar n n insan fizyolojisi üzerinde büyük zorlamalara yol açt, tropik kuflak ve kutuplardaki ülkelerin bir k sm n n ekonomik ve teknolojik bak mdan yavafl ilerleme gösterdi i söylenebilir. nsanlar n ideal de- iflmeyen iklimlerde rahat ve mutlu olabileceklerini de söylemek do ru olmaz. Hatta de iflmelerin insan üzerinde uyar c etki yapt ve sa l k bak mdan da yararl oldu u kabul edilmektedir (Üstün, B., 2005:23). klim klim; atmosferde oluflan ve birbiri ile ilgili birtak m olaylar dizisi olarak tan mlan r (Demir, A., 1986:3). Meteorolojideki kullan m yla iklim; dünya üzerindeki bir bölge veya yerin, o yerin özelliklerini belirtir flekilde, uzun bir dönemde, atmosferik koflullar n ve meteorolojik elemanlar n ekstrem ve ortalamalar n n tamam d r, toplam d r. Bu elemanlar: radyasyonu da içeren s cakl k, ya fl ile bulutlulu u da içeren nem, f rt nalar da içeren rüzgâr, bas nç, buharlaflma ve atmosferde gerçekleflen kimyasal, optik ve elektriksel olaylard r. Bu elemanlar n her birine de iklim eleman ad verilir (Üstün, B., 2005:23-28). klimin etkileri: a) Is b) Nem c) Rüzgâr d) Ya mur e) Radyasyon ve fl k a) Is (s cakl k) Etkisi: S cakl k, iklim etmeninin en önemli bileflenlerinden biridir. S cakl s cak-kuru, s cak-nemli, so uk olarak ele al p incelemek uygun olacakt r. S cak-kurak iklimlerde gece gündüz aras nda büyük s fark görülür. Bu de- iflimin iç hacimlere mümkün oldu unca geç girmesi istenir. Bu amaçla yap larda yüksek s kapasiteli malzeme kullanmak, pencerelerin ölçü ve say lar n düflürmek, s toplanmas n önlemek için mutfa n ayr lmas, d fl sat hlar n s y yans tacak aç k renklere boyanmas, havaland rman n minimuma indirilmesi al nacak belirgin önlemlerdir. Ayr ca; duvarlar n, pencere ve kap lar n iyi gölgelendirilmesi faydal olacakt r. Kompakt bir biçim kullan larak maksimum hacim, minimum d fl yüzey elde edilmesi, karfl l kl bina s ralar yap larak hem gölge sa lanmas hem de minimum aç k yüzey b rak lmas iyi sonuç verir. S cak-nemli iklimin özellikleri yo un ya fl; yüksek nem, yüksek radyasyondur. Genellikle aç k ve düflük s kapasiteli, maksimum havaland rmas olan, uzun ve dar, duvarlar minimuma indirilmifl yap lar bu iklim için elveriflli olacakt r. Yap içi konforu, hava ak m n n ve yans yarak gelen s n n kontrolü ile ilgilidir. So uk iklimlerde amaç s tma sorununun çözülmesidir. Is kayb na engel olmak için kompakt plan, minimum d fl yüzey, maksimum yal t m sa layan malzeme kullan m ve hava ak m ndan kaç nmak gerekir. b) Nem Etkisi: Düflük ve yüksek olarak de erlendirilen iklimin nem özelli i s ya ba l olarak konfora etkili olur. Nem oran yüksek olan yerlerde konforu sa lamak için do al havaland rma yoluyla vücuda s kaybettirmek faydal olur. Nemin düflük oldu u yerlerde su ve bitkiler havan n nemini artt r c rol oynar. c) Rüzgâr Etkisi: Rüzgâr n direkt olarak esti i yönde kuvvetli bir bas nç bölgesi do mas kaç n lmazd r. Binalar aras nda oluflturulan koridorlar sayesinde bu bas nç miktar n azaltmak veya artt rmak mümkündür. Yap içindeki s n n düflürülmesi, iklim bölgesinin niteliklerine ba l olarak, de iflik tedbirleri gerektirir. Ör- Ekstrem: Afl r, s ra d fl Radyasyon: Bir kaynaktan elektromanyetik dalga veya h zl parçac klar demetinin yay lmas, fl n m.