Selçuk ĠNAÇ 1, Abdullah E. AKAY 2, Hakan DEMĠRBAĞ 3*

Transkript

1 Adıyaman-Kâhta İlçesi Civarı Ormanlarında Yaşayan Oklu Kirpi (Hystrix indica Kerr, 1792) nin ve Porsuk (Meles meles Linnaeus, 1758) un Ekolojisi ve Yayılışının Coğrafi Bilgi Sistemleri Yardımıyla Belirlenmesi Selçuk ĠNAÇ 1, Abdullah E. AKAY 2, Hakan DEMĠRBAĞ 3* 1 K.S.Ü. Orman Fakültesi, sinac@ksu.edu.tr 2 K.S.Ü. Orman Fakültesi, akay@ksu.edu.tr 3 Adıyaman AGM-ORKÖY ġube Müdürlüğü, hakandemirbag@cevreorman.gov.tr Özet Bu çalıģmada, Türkiye de sayıları azalma eğiliminde olan Adıyaman yöresindeki oklu kirpi ve (Hystrix indica) ve porsuk (Meles meles) ların ekolojisinin yerel ölçekte yaģam alanlarına dayalı araģtırılması ve türleri baskı altına tehdit unsurlarına yönelik çözümlerin önerilmesi amaçlanmıģtır. ÇalıĢma alanı olarak ayrılan bölgelerde, oklu kirpi (Hystrix indica) nin ve porsuk (Meles meles) un yaģam belirtileri doğrudan veya dolaylı gözlem teknikleriyle, Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS), (ArcGIS 9.2 programı) kullanılarak belirlenmiģtir. Ayrıca istatistiksel analizlerde SPSS 15.0 programı kullanılmıģtır. Sonuçlar, her iki tür arasında yaģam habitatı açısından istatistiksel olarak önemli farklar bulunmadığını göstermektedir. Sonuç olarak yöre insanlarına karģı, oklu kirpi (Hystrix indica) ve porsuk (Meles meles) türünün korunması için bazı koruyucu tedbirler önerilmiģtir. Anahtar kelimeler: Adıyaman-Kâhta, Oklu kirpi, Porsuk, Ekoloji, CBS Abstract In this study, the investigation of the ecology of porcupines (Hystrix indica) and badgers (Meles meles) whose number has been decreased in Adıyaman Kahta district (Located in the southeastern of Turkey) on the basis of distribution of living habitat areas in local scale and the recommendation of solution for threats factors which suppress the species were aimed. The life indication of porcupines (Hystrix indica) and badgers (Meles meles) obtained by direct and indirect observation technic methods in specific region in the study were determined by using Geographical Introduction Systems (GIS) (by using ArcGIS 9.2 software). Also the data obtained were statistically evaluated by using SPSS 15.0 software. The results indicated that there were no statistically significant differences between the species studied here in living habitat. Finally, some recommendations were given in order the protect porcupines (Hystrix indica) and badgers (Meles meles) against the people living around. Keywords: Adıyaman-Kahta, Porcupine, Badger, Ecology, GIS, ArcGIS Giriş yılları arasında yapılan bu çalıģmada, Türkiye de sayıları azalma eğiliminde olan Adıyaman yöresindeki oklu kirpi(hystrix indica Kerr.) ve porsukların(meles meles L.) ekolojileri incelenmiģtir. Her iki türün yöredeki yayılıģları; coğrafi bilgi sistemleri yardımı ile belirlenmiģtir. Söz konusu türlerin var olabileceği alanlar hakkında gerekli incelemeler yapılıp çeģitli bilgiler toplanarak bir çalıģma alanı belirlenmiģtir. Dolayısıyla bu çalıģma, önceden yapılan araģtırma ve mülakatlar ile çalıģma alanı olarak seçilen yerlerin civarında bulunan 26

2 ormanlık alanlarda yaģadığı tespit edilen oklu kirpi ve porsukların ekolojik yaģamları hakkında çeģitli bilgiler vermek amacıyla yapılmıģtır. Ayrıca çalıģma, söz konusu türlerin yaģantısı, beslenmesi, yaģadığı ortamı, avı, ekonomik olarak katkıları vb. özellikleri araģtırılmak sureti ile yapılan bir çalıģma niteliği taģımaktadır. ÇalıĢma alanı; Adıyaman ın Kâhta Ġlçesi civarında yer alan ve yaban hayatı bakımından oldukça aktif durumdaki Adıyaman Kâhta ilçesi- Boğazözü Köyü sınırları içerisinde olup, Adıyaman ilinin kuzeydoğusunda bulunmaktadır. Adıyaman Ģehir merkezine yaklaģık 25 km,. Kâhta ya ise 20 km. uzaklıktadır. ÇalıĢma sahasının seçiminde bölgedeki yaban hayatı baskısı ile beraber bu iki önemli türün varlığı ve tehdit faktörleri etkili olmuģtur. Yapılan ön araģtırmada çalıģma alanı olarak seçilen yerde bugüne kadar, oklu kirpi (Hystrix indica) ve porsuk (Meles meles) üzerine herhangi bir çalıģma yapılmadığı da görülmüģtür. Ayrıca, bu türler için yerel ekolojilerinin coğrafi bilgi sistemleri kullanılarak araģtırıldığı ilk çalıģmalardan olması da ayrı bir önem taģımaktadır Türlerin Özet OlarakTanıtımı Hint oklu kirpisi (Hystrix indica Kerr 1792). Oklu kirpigiller (Hystricidae), Eski Dünya oklu kirpileri olarak da bilinen Kemiriciler (Rodentia) takımına ait bir familyadır. Dikenlerinden dolayı "kirpi" olarak adlandırılsalar da, asıl kirpigiller ile akrabalıkları yoktur. Familyanın Türkiye'de bulunan tek temsilcisi Hint oklu kirpisi diğer ismi ile Oklu kirpi (Hystrix indica) dir. Boyları cm. civarında olup kuyruk uzunluğu cm. dir kg. kadar olurlar. BaĢları açık, diğer tarafları oldukça koyu boz veya kahverengidir. Boyunları kalın, kulaklar ve gözler küçüktür. Sırt, omuz ve ense kalın ve sivri ok gibi dikenlerle (3-8 mm. kalınlık ve cm. boyunda) kaplıdır. Vücutlarının diğer kısımları ise sert kıllarla kaplıdır. Kuyrukları, adet, 8-12 mm. kalınlıkta, uçları koyu renkli, içi boģ dikenler taģır. Ön bacakları arka bacaklarına nazaran daha kısadır. Ayak izi küçük bir çocuk ayak izini anımsatır. Genellikle yalnız yaģar. Gececildirler. Gündüzleri ininde ya da fundalıklar arasında gizlenerek dinlenirler. Çok su içerler ve iyi yüzerler. Tehlike anında oklarını kabartır, kuyruk dikenlerini birbirine çarparak hıģırtılı bir ses çıkarırlar. Ortalama ömrü, yıldır.yağıģı az, insan ayağından uzak, Akdeniz ikliminin hâkim olduğu ıssız yamaçlarda yaģar. MeĢelik, fundalık gibi bitki örtülerinin bulunduğu, bazı kaynaklara göre de su kanallarının civarındaki otluk ve sulak yerleri tercih ederler. Dünya genelinde Afrika ve Asya'nın tropik ve subtropik bölgelerinde yaygınlardır. Türkiye de oklu kirpiler daha çok Ġskenderun çevresinde, KahramanmaraĢ, Adana, Adıyaman, Mersin, Antalya, Muğla, Aydın, Ġzmir de görülür. Bursa, Balıkesir, Kütahya ve Kocaeli nden de kayıtlar vardır.bu yaban hayvanı türleri nisan ayında çiftleģirler. Erkek ve diģi uzun süre birlikte kalır ve yuvalarında çiftleģirler gün (dokuz hafta) süren gebelikten sonra, diģi kendi yuvasında gözleri açık ve yumuģak dikenli 2-4 yavru doğurur. ErginleĢmeleri 1 yılı bulur. Üzüm, bağ-bahçe gibi tarım alanlarına zararlıdır. Ekonomik değeri yoktur. Bazı kesimler tarafından çok sevilerek yenilirler. Türkiye de avlanmaları yasaktır. 27

3 Porsuk (Meles meles Linnaeus 1758). Porsukların boyu cm., kuyruğu 14-24cm., cidago yüksekliği (ön bacakların en tepe noktasından, yani sırtın ön tarafından yere kadar olan mesafe.) 30 cm., ağırlığı, yazın 5-6 kg., kıģın ise kg. kadardır. Arka kısmı öne nazaran daha dolgun olan tıknaz vücutlu ve kısa bacaklı bir hayvandır. Vücudunun üst kısmı uzun ve kaba yapılı kıllarla örtülüdür. Kısa ve ucu sivri olmayan bir kuyruğu vardır. Pençeleri beģ parmaklıdır. Ön ayakların pençelerinin tırnakları, arka ayaktakilerin üç misli boydadır. Ön ayaklar arkadakilerden daha geniģ ve güçlüdür. Arka bacakları arasında fena koku salan bezler vardır. Bu bezlerden koyu sarı renkli bir sıvı salgılarlar. Gelincik (Mustela nivalis) kadar yırtıcı olmayan porsuk, tırnaklarını sadece toprağı kazmakta kullanmayı tercih eder. Bu çekingen ve tedbirli hayvan, günün aydınlık saatlerini yerin altında kendine kazdığı yuvada geçirir. Ġni çoğu zaman ormanlık bir yamaçta toprağın içinde uzanan delikli tünellerin sonundadır. Yuvasından geceleri çıkarak beslenme ihtiyaçlarını bu Ģekilde giderirler Porsuklar, larva, pupa, ergin böcekler, solucan, salyangoz gibi küçük hayvanlar ile kurbağa, çeģitli sürüngenler, fareler, tavģanların yavruları gibi daha büyük hayvanları da avlarlar. Ayrıca yazın üzümsü bitkilerin meyvelerini, bağlardaki üzümleri, mısır tarlalarındaki taze mısırları yerler. Kökleri keser, kümeslere dadanarak önemli zararlar yaparlar. Yerde yuva yapan kuģların yumurtalarını da yerler. Kötü kokmasına rağmen son derece temiz bir hayvandır. Yuvasında kullandığı ot ve yaprakları her gece dıģarı çıkararak havalandırır. Sabah olmadan tekrar yuvaya taģır. DıĢkılarını özel çukurlara yaparlar. Aile fertlerinden biri ölünce onu gömerek örterler. Çayır ve tarlaların kenar kısımlarını çok severler. Bundan baģka ağaçlık ve ormanlık yerleri de sevmekle birlikte sık meģçerelerin içinden ziyade açıklık kenarlarını tercih ederler. Ayrıca stepler, yarı stepler ve dağlık alanlarda da yaģarlar. Toprağı kazarak yuva yaparsa da en çok tilkilerin yuvalarına yerleģir ve kokusu dolayısıyla tilkileri yuvalarından kaçırır. Dünya genelinde, Asya da Japonya dan Çin, Doğu Sibirya ve Orta Asya dan Kafkasya ya kadar yayılıģ gösterirler. Bundan baģka Kuzey Ġskandinav ülkeleri; Ġzlanda, Korsika, Sardunya ve Sicilya adaları dıģında tüm Avrupa da görülürler. Ülkemizde de hemen her bölgede yayılıģ gösteren porsuklar, bilhassa Karadeniz ve Doğu Anadolu bölgelerimizde bulunmaktadır. Ayrıca Trakya dan Doğu Anadolu ya kadar sahillerde 2000 m. yüksekliklere kadar yayılıģ gösterirler. Porsuklar genellikle ilkbahar ve yaz aylarında eģleģir. Birçok porsuk ailelerinin ağustos ve eylülde aynı ini paylaģtıkları çok görülmüģtür, fakat kıģ gelmeden ayrılırlar. Porsukların çiftleģme mevsimi temmuzdan kasım ortalarına kadar devam eder. DiĢi 5 6 ay sonra yeraltı ininde 3 5 yavru dünyaya getirir. Ülkemizde, porsuk zararlı bir hayvan olarak tanındığından acımasızca avlanır. Köpeklerle takip edilerek ininde kıstırılır. Yuvasına duman gönderilerek çıkmaya mecbur edilir. 28

4 2. Materyal ve Yöntem Bu çalıģmada literatür araģtırmaları ve arazi çalıģmaları olmak üzere iki yöntem uygulanmıģtır. ÇalıĢmanın ilk aģamasında, her iki tür için literatür taraması yapılmıģtır. Arazi çalıģmaları safhasında ise 2 yöntem uygulanmıģtır. Bunlardan birincisi, oklu kirpi ve porsuğun saha çalıģmaları esnasında canlı olarak görülmesine dayanan doğrudan gözlemlerdir. Ġkincisi, çalıģma konusu türlerin yuvaları, barınakları, bıraktıkları ayak izleri, yenik izleri, kıl, dıģkı, ok vb. emarelerinin çalıģma arazisi üzerinde tespit edilmesine dayanan dolaylı gözlemlerdir. Dolaylı gözlem metodu kapsamında ayrıca yöreyi tanıyan kimselerle mülakatlar yapılarak türler hakkında bilgiler edinilmiģtir. Yöre insanları ile yapılan mülakatlar sonucunda çalıģma alanında bu iki türün var olduğuna ancak varlıklarının da tehdit altında olduğuna dair ifadeler alınması neticesinde, alanın, bu türlere yönelik bir yaban hayatı çalıģmasının yürütülebileceği potansiyel bir saha olduğu görülmüģtür. Mülakat yapılan kimselere tez konusu türlerin tanınıp tanınmadığı, yayılıģı, yaģam ortamları, gözlemler, beslenme alıģkanlıkları, türleri baskı altına alan tehdit unsurları, bolluğu, alınabilecek önlemler, diğer hayvan varlığı, halkın geçim kaynakları ve sosyal durumu, alan üzerindeki ilgi grupları ve talepleri, evcil hayvan sayısı, su kaynaklarının miktarı ve dağılımı, avcılık, tarım, otlatma, habitat tahribatı ve kaynak yetersizliğine dair bazı sorular yöneltilerek bilgi ve düģüncüleri alınmıģtır. Ayrıca çalıģmanın arazi safhasında, türlere dair bulunan her türlü yaģam belirtisi (ayak izleri, kıl, dıģkı vb. örnekler) in bulunduğu noktalar GPS kullanılarak koordinatlandırılmıģtır. Doğrudan ve dolaylı gözlemler neticesinde elde edilen koordinat verileri büro çalıģmaları esnasında ArcGIS 9.2 programında haritalar üzerine iģlenmiģ ve bu sayede türün çalıģma sahasındaki yayılıģı ve habitat tercihleri ile ilgili görsel yorumlamalar elde edilmiģtir. Bunun yanı sıra SPSS 15.0 programı kullanılmak sureti ile bu iki türe yönelik ekolojik bilgiler üzerine istatistiki bilgiler elde edilmiģtir. 3. Bulgular ve Tartışma 3.1. Çalışma Alanının Tanıtımı Tez konusu çalıģma alanı, merkeze bağlı Boğazözü Köyü sınırları içerisinde ve Ganikürk adı verilen mevkide bulunmaktadır. AraĢtırma alanı, Adıyaman ilinin kuzeydoğusunda bulunmaktadır. Alan, Adıyaman Ģehir merkezine yaklaģık 25 km. kadar uzaklıktadır. Kâhta nın ise kuģbakıģı mesafe ile yaklaģık 20 km. uzağında ve kuzeybatısında yer almaktadır. Adıyaman ın kuzey kısmındaki dağlık bölgede kalan çalıģma sahası yer yer çalılıklarla birlikte genel itibarla meģelik alanlar içerisinde yer almaktadır. ÇalıĢma alanı büyüklüğünün, yapılan bilgisayar çalıģmaları sonucu ArcGIS 9.2 yardımı ile yaklaģık olarak 1200 ha. yani 12 km² olduğu tespit edilmiģtir. Bu büyüklük, çalıģma alanı kapsamında yaban hayatı çalıģmaları açısından doğal sınır kabul edilen yerlerden ve arazinin etrafını kuģatmıģ olan dağların tepe noktalarından alınmıģ olan koordinatlar neticesinde oluģturulmuģ ve çalıģma sahası sınırları da buna göre ortaya çıkmıģtır. ÇalıĢma sahası kapsamında, kartal, puhu, doğan, Ģahin ve baykuģ, keklik gibi kuģ türleri yanında tavģan, tilki, çakal, sincap, yılan türleri, yaban keçisi, yaban domuzu, kurt, sırtlan gibi memeli 29

5 yaban hayvanları barınmaktadır. Ayrıca araģtırma konusu olan oklu kirpi (Hystrix indica) ve porsuk (Meles meles) larında bulunduğu, türlerin bırakmıģ olduğu iz ve belirtilerden anlaģılmaktadır. ÇalıĢma alnındaki toprak yapısını, genel itibari ile killi yapıda ve yer yer kalın ve ince strüktürlü, ayrıca dere kenarlarına yakın yerlerde ise kısmen kumlu olan topraklar teģkil etmektedir. Genel olarak kahverengi topraklar ve kahverengi orman toprakları cinsleri görülmekle birlikte kısmen kireçli toprakları da mevcuttur. Ayrıca çalıģma alanının iklimsel özellikleri, konum olarak kuzeyde bulunduğundan, yazları kurak ancak özellikle geceleri serin ve kıģları ise yağıģlı, sert ve oldukça soğuktur. YaklaĢık 2 yıllık arazi araģtırmaları neticesinde genel olarak en çok yağıģın kıģ dönemlerinde görüldüğü tespit edilmiģtir Mülakatlar Geçim kaynaklarının büyük oranda tarım ve kısmen de küçükbaģ hayvancılığı oluğunu belirten yöre halkı oklu kirpi ve porsuk türlerinin her ikisini de büyük ölçüde tanımakla birlikte oklu kirpiler daha yaygın Ģekilde bilinmektedir. Yöre civarında halk dilinde porsuklar, kurbaģk ve oklu kirpiler ise siğor olarak adlandırılmaktadır. Halk arasında evcil hayvanlara ve insanlara saldırdıklarına dair herhangi bir ifade kaydedilmemiģtir. Alınan bilgilere göre porsukların, domuz gibi toprağı kazdığı ve özellikle oklu kirpilerin bahçelere girip köylülerin ekmiģ olduğu mısır, domates, biber, patlıcan ve karpuz (önemli derecede) gibi yiyeceklerle beslenip civar alanlardaki bu gibi bahçe bitkilerinde aģırı tahribata yol açtıkları bilgilerine ulaģılmıģtır. Oklu kirpilerin mağaralar ve kayalıklardaki inlerde yuvalandıkları, yaz mevsiminde vejetasyondan da yararlanarak gizlendikleri, kıģ aylarında ise mağaraları kullanmayı tercih ettikleri ifade edilmiģtir. Porsukların ise genellikle kazmıģ oldukları çukur veya inlerde barındıklarını belirtilmiģtir. Oklu kirpilerin genellikle sulu dere yatak ve yamaçlarına yakın yerlerde bulunan tarlalarda çeģitli tahribatlara yol açmakta olduğu ve bu bakımdan özellikle köylüleri çok rahatsız ve mağdur ettikleri, yöre sakinlerden öğrenilen bilgiler neticesinde tespit edilmiģtir. Bazı köylüler, porsuk ve oklu kirpilerin, beslenme ihtiyaçlarını, kendilerine ait olan tarlalarda yetiģtirdikleri bahçe bitkilerinden sağladıkları ve bu nedenle bu alanlarda, aģırı tahribata ve dolayısı ile maddi zarara yol açmalarından dolayı bu hayvanlara karģı özel önlemler aldıklarını belirtmektedirler. Bunun için porsuk ve oklu kirpileri yakalama amaçlı çeģitli tuzaklar kurma yoluna gittiklerini ve onları arazilerinden uzaklaģtırmak için öldürme amaçlı tuzaklar kurma mecburiyetinde kaldıklarını belirtmektedirler. Yapılan farklı bir mülakatta porsukların, yakalanması çok zor olan bir hayvan olduğunu belirtilmiģ bu bakımdan avının fazla yapılamamakta ve tuzaklarla da çok fazla yakalanamamakta olduğu da elde edilen bilgiler arasındadır. Porsukların avlanmasının oldukça zor olduğunu belirten yöre halkı oklu kirpilerin ise zaman zaman köy civarlarında göçebe hayatı süren insan gruplarının konuģlandığı ve bu insanların bu alanlarda bulunan oklu kirpileri, etinden faydalanmak için avladıklarını ifade etmiģlerdir. Oklu kirpi etinin ekģimsi ancak oldukça lezzetli bir tada sahip olduğunu belirtmiģlerdir. Önceki 30

6 yıllarda oklu kirpilere ve onun bıraktığı en önemli belirti olan oklarına daha fazla rastladıklarını belirten köylüler, Ģimdilerde ise oklu kirpilerin daha az rastlanır olduklarını belirtmiģlerdir. Bunu da etinin yenmesi nedeni ile çok avlanmasına bağlamaktadırlar. Ayrıca yöre insanının inanıģına göre oklu kirpi etinin bazı ağrıları da iyileģtirdiği belirtilmektedir Türlere Ait Ayak İzi, Dışkı, Barınak ve Diğer Belirtilerin Keşif Çalışmaları Daha çok oklu kirpilerin belirtilerine özellikle dıģkı ve oklarına rastlanmıģtır. Porsukların ise kazarak açmıģ oldukları bazı barınaklar tespit edilmiģtir. DıĢkıların tespitinde literatür bilgilerinden yararlanmanın yanı sıra, Ģekil, renk, boyut ve dıģkının bulunduğu ortam dikkate alınarak teģhis yapılmıģtır. Oklu kirpilerin kimi zaman oldukça sarp kimi zamansa çok eğimli olmayan alanlardaki mağaraları barınak olarak kullandığı tespit edilmiģtir. Kullandıkları bu mağaraların giriģ kısımlarındaki kayalarda oklu kirpilerin tırmanırken bırakmıģ olduğu tırnak izleri de tespit edilmiģtir. Ayrıca oklu kirpinin buralarda yaģadığına dair birçok belirtinin bulunduğu in veya mağaraların özellikle çalıģma sahası içerisinden akan dereye yakın yerlerde bulunduğu gözlemlenmiģtir. Porsukların oklu kirpilere oranla daha az bulunan izleri daha az eğimli ve yumuģak topraklarda tespit edilmiģtir. Ancak porsuklarında tıpkı oklu kirpiler gibi su kenarlarına sıkça geldikleri saha içerisinde bulunan dere kenarlarındaki ayak izlerinden anlaģılmıģtır. ÇalıĢma alanı kapsamında porsukların ayak izleri tespit edilmekle birlikte daha çok barınak olarak kullandıkları yuvalara rastlanmıģtır. Yuvalarını toprak kısımlarda delik açmak suretiyle daha çok meyilli arazilerde inler Ģeklinde yaptıkları tespit edilmiģtir Türleri Görüntüleme Amaçlı Gece Çalışmaları 28 Temmuz 2008 tarihinde gece çalıģması esnasında Ganikürk Mevkiinde barınağı etrafında görülen ergin bir oklu kirpi, çoban köpeğinin saldırısına uğramıģtır. Bazı göçebe insan toplulukları tarafından da eti yenmek üzere bu Ģekilde avlandığı öğrenilen oklu kirpi kendisinden daha hızlı, güçlü ve atik olan çoban köpeğinin saldırısı neticesinde boyun kısmından aldığı ısırık nedeni ile ölmüģtür. Saldırı anında oklu kirpilerin, oklarını kabartarak bir savunma içgüdüsüyle köpeği korkutmaya çalıģtığı gözlemlenmiģtir. Çalışma alanında bulunan oklu kirpi ye ait vücut ölçüleri; Boyu: 57 cm. Kuyruk uzunluğu: 10 cm. Ok uzunluğu: cm. arasında değiģen uzunlukta Ok kalınlığı: 3-6 mm. arasında değiģen kalınlıkta Ağırlık: 20 kg. Literatür bilgilerinde verilen oklu kirpi ye ait vücut ölçüleri; Boyu: cm. arasında değiģen uzunlukta Kuyruk uzunluğu: cm. arasında değiģen uzunlukta Ok uzunluğu: cm. arasında değiģen uzunlukta Ok kalınlığı: 3-8 mm. arasında değiģen kalınlıkta Ağırlık: kg. arasında değiģen ağırlıkta 31

7 11 Mayıs 2009 tarihinde, Adıyaman Orman ĠĢletme Müdürlüğü Orman Toplu Koruma Ekibinde görevli muhafaza memurlarından alınan bir ihbar üzerine çalıģma alanına yakın civardaki Kuyucak Köyü ne giden yol kenarında araba çarpması sonucu öldüğü anlaģılan ergin ve yavru olmak üzere iki adet porsuğa rastlanmıģ ve görüntüleri kaydedilmiģtir. Çalışmalar sırasında ölü olarak bulunan ergin porsuğa ait vücut ölçüleri; Boyu: 76 cm. Kuyruk uzunluğu: 18 cm. Cidago yüksekliği: 26 cm. Ağırlık: 16 kg. Literatür bilgilerinde verilen porsuğa ait vücut ölçüleri; Boyu: cm. arasında değiģen uzunlukta, Kuyruk uzunluğu: cm. arasında değiģen uzunlukta Cidago yüksekliği: 30 cm. Ağırlık: kg. arasında değiģen ağırlıkta 3.5. Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) Veri Tabanı Sayısal Yükseklik Modeli Yapılan çalıģmalara göre oklu kirpilerin çalıģma alanının yükseklik değerleri itibarıyla 1252 m. ile 685 m. yüksekliklerde yayılıģ gösterdiği ve daha çok çalıģma sahası kapsamında minimum yükseklik değerlerinin olduğu bölümlerde yoğunlaģtıkları anlaģılmaktadır. Porsukların ise yine 1252 m. ile 685 m. arasında değiģen yükseklik değerlerine sahip olan çalıģma alanı itibarıyla daha çok minimum yükseklik değerlerine yakın (sarı ve kızıl renkli bölgeler) bölümlerde yayılıģ gösterdikleri anlaģılmaktadır. Ayrıntılı bilgiler elde edilmek için alansal olarak belli yükseklik sınıflarına ayrılmıģ olarak elde edilen yükseklik haritası verilerine göre oklu kirpi ve porsukların daha çok hangi yükseklik değerlerinde yaģadığı tespit edilmiģtir. Buna göre oklu kirpilerin, çalıģma sahasının % 9 luk kısmını kapsayan m. ile % 39.3 lük kısmını kapsayan m. yükseklikleri arasında yoğun olarak görüldüğü tespit edilmiģtir. Ayrıca bazı yaģam belirtilerinin ise sahanın % 41.8 lik kısmını kapsayan m. yükseklik sınıfında bulunduğu anlaģılmaktadır. Porsukların ise en fazla, çalıģma sahasının % 39.3 lük kısmını kapsayan m. yükseklik sınıfında görüldüğü tespit edilmiģtir. Ayrıca bazı yaģam belirtilerinin de yine sahanın % 41.8 lik kısmını kapsayan m. yükseklik sınıfında bulunduğu anlaģılmaktadır (ġekil1). 32

8 ġekil 1. Oklu kirpi ve porsuk yaģam belirtileri ile çakıģtırılmıģ olan yükseklik değerlerinin alansal olarak sınıflandırıldığı yükseklik haritaları Eğim Haritası Oklu kirpilerin, çalıģma sahasının % 14 lük kısmını kapsayan orta (% 50-75) sınıf eğim grubunda yoğunlaģtığı görülmektedir. Bundan baģka, oklu kirpilere ait bazı belirtilerin ise sahanın % 2 lik orandaki az bir kısmını kapsayan % 100 ve üzeri, çok yüksek eğim grubu içerisinde kaldığı tespit edilmiģtir. Dolayısıyla oklu kirpilerin, yaģam ortamı olarak genellikle sarp ve yüksek eğimli yapıya sahip arazileri sevdiği anlaģılmaktadır. Porsukların ise genellikle, çalıģma sahasının % 47 sini kapsayan çok düģük (%0-25) eğim sınıfı ile % 33 ünü kapsayan düģük (%25-50) eğim sınıfları arasında yayılıģ gösterdiği tespit edilmiģtir. Ancak az da olsa bazı belirtilerin yüksek eğim sınıflarında bulunan arazilerde bulunduğu anlaģılmaktadır(ġekil 2). ġekil 2. Oklu kirpi ve porsuk yaģam belirtileri ile çakıģtırılmıģ olan eğim haritaları. 33

9 Bakı Haritası Oklu kirpilerin güney (G), güneydoğu (GD) ve güneybatı (GB) bakılarında yoğunlukla görüldüğü tespit edilmiģtir. Az sayıdaki bazı belirtilerin ise kuzey (K) bakı bölümlerinde görüldüğü de anlaģılmaktadır. Porsukların ise genellikle tüm bakılara uğradığı ancak özellikle güney (G) ve güneydoğu (GD) bakılarında veya bu bakıların uç kısımlarında daha fazla yoğunlaģtığı anlaģılmaktadır (ġekil 3). ġekil 3. Oklu kirpi ve porsuk yaģam belirtileri ile çakıģtırılmıģ olan bakı haritaları Türlerin Habitat Tercihi Değerlendirmesi Porsuk ve oklu kirpilerin saha içerisinde Anadolu palamut meģesi (Quercus ithaburensis) ve Pırnal meģe (Quercus ilex) türü ile kaplı arazileri yaģam ortamı (habitat) olarak tercih ettikleri anlaģılmaktadır. Tarımsal alanlarda görülen yaģam belirtilerinden ise türlerin bu alanlardan ihtiyaçlarını giderme amaçlı faydalanmaların söz konusu olduğu söylenebilir (ġekil4 ) İstatistik Analizi SPSS 15.0 istatistik programı yardımı ile tek-yönlü varyans analizi yöntemi uygulanarak belirtiler ile yükseklik ve eğim sınıfları arasında istatistiksel bir iliģkinin varlığı araģtırılmıģtır. Buna göre oklu kirpi ve porsuklar arasında yükseklik ve eğim olarak istatistiksel açıdan anlamlı bir iliģkinin olduğu anlaģılmıģtır(p < 0,001) (Tablo 1, 2). Analizler neticesinde, oklu kirpiler açısından ortalama yükseklik değeri 849,97 m. olarak bulunmuģtur. Ortalama yükseklik değeri porsuklarda da 841,36 m. ile oklu kirpilere yakın yükseklik değerlerinde olduğu tespit edilmiģtir. Buna göre oklu kirpilerle porsukların yayılıģ alanlarının birbirlerine çok yakın yüksekliklerde bulunduğu görülmektedir. 34

10 ġekil 4. Oklu kirpilerin ve porsukların yaģam belirtileri ile çakıģtırılmıģ olan çalıģma alanını kapsayan Adıyaman serisi meģçere (amenajman) haritaları. Tablo 1, 2. Porsuk ve oklu kirpiler arasındaki % 95 güven aralığındaki yükseklik ve eğim iliģkilerini gösteren istatistik veriler. Yine oklu kirpi ve porsuk belirtilerinin eğim değerlerine ait genel istatistikler neticesinde oklu kirpilerin ortalama eğim olarak % 61,58 ile yüksek bir eğim değerinde oldukları bulunmuģtur. Porsukların ise ortalama eğim değeri % 37,85 olarak belirlenmiģtir. Buna göre oklu kirpilerin porsuklara göre yaģam ortamı olarak oldukça sarp, meyilli arazi koģullarını yeğledikleri anlaģılmaktadır. 4. Sonuç ve Öneriler ÇalıĢma sahası kapsamında oklu kirpilerin, yükseklik olarak yoğunlukla m. seviyelerindeki alanları ve eğim olarak ise en çok %50-75 arası arazileri tercih ettikleri anlaģılmıģtır. Buna göre oklu kirpilerin, habitat olarak genellikle fazla yüksek rakıma sahip olmayan, sarp ve fazlaca eğimli yapıya sahip arazileri sevdiği anlaģılmaktadır. Porsukların ise 35

11 yükseklik olarak oklu kirpilere benzer Ģekilde m. yükseklik seviyelerindeki alanları ve eğim olarak ise oklu kirpilerin aksine %0-50 arasında değiģiklik gösteren ve genellikle eğimi az olan yerleri tercih ettikleri anlaģılmıģtır. Buna göre porsuklar habitat olarak fazla eğim ve yüksekliğe sahip olmayan arazi yapılarını tercih ettikleri anlaģılmaktadır. Nitekim arazi gezilerinden de bu sonuçları doğrulayıcı veri ve bulgular elde edilmiģtir. Ancak belirtmek gerekir ki; oklu kirpi ve porsukların dağılımlarının yalnızca çalıģma alanı ile sınırlı olmadığı ve daha geniģ yayılıģ gösterdikleri belirlenmiģtir. Arazi gezileri sırasında oklu kirpi ve porsuklara ait elde edilen bazı belirtilerin dere kenarlarında bulunması onların su ihtiyaçlarını gidermek üzere bu alanlara geldiğini kanıtlar niteliktedir. Haritalardan da anlaģılacağı üzere koordinatların daha çok çalıģma sahasındaki Halya Deresi civarında yoğunlaģması bu durumun en önemli göstergelerindendir. Ayrıca porsuk ve oklu kirpilerin saha içerisinde Anadolu palamut meģesi (Quercus ithaburensis) ve Pırnal meģe (Quercus ilex) türü ile kaplı arazileri habitat olarak tercih ettikleri anlaģılmaktadır. Yaptığımız çalıģmalar neticesinde elde edilen bilgilere göre oklu kirpilerle porsukların yayılıģ alanlarının birbirlerine çok yakın yüksekliklerde bulunduğu ve oklu kirpi ile porsuk türleri birbirlerinin habitatını kullandığı anlaģılmıģtır. Yani bu durumda çalıģma sahasında türler arası bir rekabetin söz konusu olduğu sonucu çıkarılabilmektedir. Bu rekabette, oklu kirpilerden daha hızlı ve atik olan porsukların çalıģma alanı kapsamında yakalanma riskinin daha az olduğu tespitlerine dayanılarak, daha Ģanslı durumda oldukları söylenebilir. Özellikle oklu kirpilerin yöredeki tarlaları gıda ihtiyaçlarını giderme amaçlı ziyaret ediģleri ve ürünlere zarar vermelerinden ötürü köylülerin bu türe karģı bakıģ açılarının negatif yönde olduğu anlaģılmıģtır. Mahsullerinin zarara uğramasını istemeyen yöre insanları bu nedenle oklu kirpiler üzerinde ya tuzaklarla yakalama ya avlama ya da türün barınaklarını bozarak onların yaģama olanaklarını kısıtlama gibi eylemler gerçekleģtirmektedirler. Bu nedenle de bu alanlarda yayılıģ gösteren türlerin nesli tükenme tehlikesi ile karģı karģıya kalacak derecelere gelmiģtir. Yöre insanlarının yanı sıra oklu kirpilerin nesli açısından en büyük tehlike, göçebe insan topluluklarının bu yabani hayvanı avlayarak onun etinden yararlanmasıdır. Oklu kirpinin yaģam alanları ve barınaklarını sürekli olarak takibe alan bu insanlar adeta haftalık et ihtiyaçlarını bu türden karģılarcasına bu hayvanı devamlı suretle avlamakta oldukları görülmüģtür. Bu durum oklu kirpiler için büyük bir sorun oluģturmakta ve onların neslinin gerçek anlamda tükenmesine yol açacak potansiyel bir tehlike olmaktadır. Porsukların ise besin kaynaklarına ulaģma zorunluluğu nedeni ile otoyollar üzerinden geçiģleri sırasında taģıtların çarpması onların ölümlerine neden olduğu tespitler arasındadır. Bu nedenle türün kullanabileceği bazı bölgelerde uyarı levhalarının yerleģtirilmesi türün ölüm tehlikesini önleyici tedbirlerdendir. Oklu kirpi ve porsuk yaban hayvanları üzerine yapılan bu araģtırmalar neticesinde anlaģılmıģtır ki; yetkili kurum, kuruluģ veya Ģahıslarlar tarafından vakit kaybedilmeden bu türlerin varlıklarının devamlılığına yönelik bir takım düzenleme ve iyileģtirmeler yapılması gerekmektedir. Bunların en baģında türler için potansiyel tehlike olan insanları bilinçlendirme faaliyetlerinde bulunulmalıdır. Tüm toplumu ve özellikle de bu türleri adeta canavar gibi gören veya onları öldürmek suretiyle fayda sağlayan bir zihniyetin oluģtuğu toplulukları türler hakkında gerek tanıtıcı ve bilinçlendirici seminerler düzenleyerek onları duyarlı hale getirmek ve 36

12 gerekse de dergi, kitapçık veya broģürlerle bilgilendirme kampanyaları baģlatılmak gerekmektedir. Ayrıca bölgede bir avcılık kontrol merkezi kurularak belirli ve stratejik noktalarda gerek kurum personelleri ve gerekse de gönüllü vatandaģlarla iģbirliği sağlanarak sürekli ve koordineli denetlemelerde bulunulmalıdır. Bu sayede, düģüncesiz ve acımasızca, tatminkârlık uğruna, plansız bir Ģekilde yapılan avlanmaların bir nebze de olsa önüne geçilmesi sağlanabilecektir. Ülkemizde, üzerinde pek fazla araģtırma ve çalıģma yapılmamıģ olan oklu kirpi ve porsuklar hakkında, ülkemiz ve hatta bölgelerimiz olarak yayılıģ, popülasyon durumu, yoğunluk, dağılım gibi ekolojik bilgilerin elde edilmesi, bu iki türün ülkemizdeki neslinin ne durumda olduğunun belirlenmesi ve böylelikle, çıkabilecek herhangi bir olumsuzluk durumunda ne gibi önlemler alınabileceğinin belirlenebilmesi açısından üzerinde önemle durulması gereken bir gerçektir. Kaynaklar Anonim, Orman ve Köy ĠliĢkileri Ön ÇalıĢma Gurubu Raporu 1. Ormancılık ġurası, Ankara. Anonim, T.C. Orman Bakanlığı Milli Parklar ve Av-Yaban Hayatı Genel Müdürlüğü, Türkiye Yaban Hayatı ve Avcılık GeliĢim Raporu (Hazırlayan Cumhur GÜNGÖROĞLU), 2000, Ankara. Anonim, Çevre Orman Bakanlığı, 1.Çevre Orman ġurası Kitabı, ġura Kararları 1.Çevre ve Ormancılık ġurası ÇalıĢma Belgesi, , 7.Bölüm Doğa Koruma, 1. Çevre ve Ormancılık ġurası, Mart 2005, Antalya. Anonim, 2008a. EriĢim Tarihi:13 Ocak Anonim, 2008b. EriĢim Tarihi 13 Ocak Anonim, 2008c. EriĢim Tarihi 17 Nisan Anonim, 2008d. EriĢim Tarihi 22 Ağustos Anonim,2008e. EriĢim Tarihi15 Aralık Anonim, 2008f. EriĢim Tarihi 21 Aralık Anonim,2008g. Adıyaman Çevre ve Orman Ġl Müdürlüğü web sitesi. Anonim, 2009a. Vikipedi, EriĢim Tarihi 20 ġubat Anonim, 2009b. EriĢim Tarihi 20 ġubat Anonim, 2009c. (IUCN RED LIST), EriĢim Tarihi 20 ġubat Anonim, 2009d. Vikipedi, EriĢim Tarihi 22 ġubat Anonim, 2009e. EriĢim Tarihi 22 Mayıs Anonim,2009f. EriĢim Tarihi 18 Eylül Anonim,2009g. EriĢim Tarihi 18 Eylül Anonim, 2009h. EriĢim Tarihi 18 Eylül Anonim, 2009i. EriĢim Tarihi 14 Ekim Anonim, 2009k. EriĢim Tarihi 20 Kasım Anonim, 2009l. EriĢim Tarihi 20 Kasım Anonim, 2009m. (IUCN RED LIST). EriĢim Tarihi 20 Kasım Anonim, 2009n. EriĢim Tarihi 12 Aralık Anonim, 2010a. (WAZA). EriĢim Tarihi 16 Mart Anonim, 2010b. EriĢim Tarihi 16 Mart Anwar, M. A., Newman, C., Macdonald, D.W., Woolhouse, M. E. J, ve Kelly, D.W Coccidiosis in the European badger (Meles meles) from England, An Epidemiological Study. Arslan, A On the Indian Crested Porcupine, Hystrix indica (Kerr, 1792) in Turkey (Mammalia: Rodentia) Pakistan J. Biol. Sci. 11:

13 Balestrıerı, A. ve Remontı, L Reduction of Badger (Meles Meles) Setts Damage to Artificial Elements of The Territory. Balestrıerı, A., Remontı, L. Ve Prıgıonı, C Diet Of The Eurasian Badger (Meles meles) In An Agricultural Riverine Habitat (NW Italy). Bıcık, V., Foldynova, S., Matyáštık, T Distribution and Habitat Selection Of Badger (Meles meles) In Southern Moravia. Çanakçıoğlu, H. Ve Mol, T Yaban Hayvanları Bilgisi Kitabı. Ġstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Orman Entomolojisi ve Koruma Anabilim Dalı. (Ġ.Ü.) 3948-(O.F.) 440, ISBN , Ġstanbul. Demirsoy, A YaĢamın Temel Kuralları, Omurgalılar/Amniota Sürüngenler, KuĢlar ve Memeliler. Hızal, E Kapıdağ Yarımadası Memeli (Mammalia) Faunası. Bartın Orman Fakültesi Dergisi.10 (14). HuĢ, S., Av Hayvanları ve Avcılık, KutulmuĢ Matbaası. Ġstanbul. Kantarlı, M Ülkemizdeki Büyük Memeli Av Hayvanı Popülâsyonlarının Durumları ve Av Turizmi Potansiyeli. Av Tutkusu Dergisi (109). Khan, A.A., Ahmad, S., Hussain, I., Munir, S., Deterioration impact of Indian crested porcupine, Hystrix indica, on forestry and agricultural systems in Pakistan. International Biodeterioration & Biodegradation Kowalczyk, R., Zalewskı, A., Jedrzejewska, B. Ve Jedrzejewskı, W Spatial organization and demography of badgers (Meles meles) in Bialowieza Primeval Forest, Poland, and the influence of earthworms on badger densities in Europe. Kumerloeve, H., Die Saugetiere (Mammalia) der Turkei. Veröff Zool. Staatssamlung. München, 18: Kumerloeve, H., Türkiye nin Memeli Hayvanları. Ġstanbul Üniv. Orman Fak. Derg. 28/B(1): Kurtonur, C., Porsuk (Meles meles ). Doğal Bahçe (Zoo), 1(1): 7-9 Kurtonur, C., Özkan, B., Albayrak, Ġ., Kıvanç, E., Ve Kefelioğlu, H., Memeliler (Mammalia); Türkiye Omurgalılar Tür Listesi. DPT/TBAG-Çev. Sek Marassı, M. Ve Bıancardı, C. M Diet Of The Eurasian Badger (Meles Meles) In An Area Of The Italian Prealps. Mılls, G., H. Hofer Hyaenas: Status Survey and Conservation Action Plan. IUCN/SSC Hyaena Specialist Group. Mol, T., Yaban Hayatı. Ġstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Orman Entomolojisi ve Koruma Anabilim Dalı. (Ġ.Ü.)4643-(O.F.)489, ISBN , Sy. 1, , 283, 284. Ognev, S.I., Mammals of Eastern Europe and Northern Asia.Vol. 2, Carnivora, Fissipeda. Moscow. Oğurlu, Ġ., Av Kaynaklarımızın Azalması Sebepleri ve GeliĢtirilmesi Ġmkanları, 1. Ormancılık ġurası Tebliğler ve Ön ÇalıĢma Grubu Raporları, Ankara. Oğurlu, Ġ., Ormancılık ve Yaban Hayatı Koruma-Üretme ÇalıĢmalarının Koordinasyonu Üzerine Bir Deneme, Karadeniz Ormancılık Kongresi, Trabzon. Oğurlu, Ġ., Yaban Hayatı Kaynaklarımızın Yönetimi Üzerine. Süleyman Demirel Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi. Seri: A, Sayı:2, ISSN: , Sayfa: Özkurt, S., Sözen, M., Yiğit, N. ve Çolak, E., Notes on Distributional Records and Some Characteristics of Five Carnivore Species (Mammalia: Carnivora) In Turkey. Tr. J. of Zoology, 22 (1998): Pamukoğlu, N., Batı Türkiye deki Meles meles (L., 1758) (Mammalia: Carnivora) in Ekoloji, Biyoloji ve Taksonomisi. Ankara Üniversitesi Fen bilimleri Enstitüsü. Biyoloji Anabilim Dalı. Doktora Tezi. Pertoldı, C., Loeschcke, V., Madsen, B. A., Randı, E. Ve Muccı, N Effects Of Habitat Fragmentation On The Eurasian Badger (Meles meles) Subpopulations In Denmark. Hystrix It. J. Mamm. (n.s.) 12 (1) (2001): 1 6. Rosalıo, L. M., Loureıro, F., Macdonald, D. W. Ve Santos-Reıs, M Food Digestibility of An Eurasian badger Meles meles With Special Reference to The Mediterranean Region. Acta Theriologica, 48 (2): Sıddıque, M. M. Ve Arshad, M Relative Density of Porcupine (Hystrix indica) Population in Forest Plantation by Food Station Transect Method. Pakistan Journal of Biological Sciences 7(10): Stopka, P. Ve Johnson, D. P Badger (Meles meles) as a model species for the development of ecological and behavioural research. Teeffelen, A. V., Elmeros, M. Ve Madsen, A. B., Diurnal Resting of European Badger (Mêles meles) in Denmark. Turan. N., Av Zararlıları, Porsuk. Av Dergisi. Ankara, 5-9, Yaman, M., Bayrakdar, A. Ve Atalar, Ö Oklu Kirpilerin (Hystrix Crıstata) Bulbus Olfaktoryusunda Somatostatin Ġmmunoreaktivitesinin incelenmesi. F.Ü. Sağlık Bil. Dergisi, 19(2): Yılmaz, S., Dinç, G. Ve Aydın, A TÜBITAK. Oklu Kirpi (Hystrix cristata) Ġskelet Sistemi Üzerinde Makro- Anatomik AraĢtırmalar II. Ossa Membrini Pelvini. Tr. J. of Veterinary and Animal Sciences,