Sanat ve Kuram Dizisi. Ayrıntı Yayınları

Transkript

1 Sanat ve Kuram Dizisi Ayrıntı Yayınları

2 MIHAIL BAHTIN: 1895 yılında doğan Mihail Bahtin in yaşamı üzerine bilinenler bölük pörçüktür. Birinci Dünya Savaşı yıllarında Jakobson, Tinianov, Tomaşevski gibi Rus biçimcilerinden etkilenmiş ve onların yazgılarına ortak olmuştur. Bahtin in ilk önemli yapıtı Dostoyevski Poetikasının Sorunları, söz konusu yazın ve düşün adamlarının Sovyetler Birliği nin 1917 den sonraki kültür politikası ve siyasal tercihine muhalif olmaları nedeniyle gözden düşmelerinden sonra yayımlanmıştır da bir nedenle yargılanan Bahtin in beş yıl toplama kampında kaldığı sanılıyor de sağlık nedeniyle cezası sürgüne çevrilerek küçük bir kasabaya gönderilen Bahtin on beş yıl kadar Saransk Eğitim Enstitüsü nde çalışmıştır da yine sağlık sorunlarına bağlı olarak Moskova ya yerleşen yazar, 1975 yılında bir yaşlılarevinde sessiz sedasız ölmüştür. Yaşamı boyunca kendi imzasıyla ancak iki yapıtı yayımlanabilen Bahtin in, takipçileri Medvedev ile Voloşinov un adlarını da kullandığı öne sürülür; özellikle Voloşinov un Marksizm ve Dil Felsefesi adlı kitabı ona mal edilir. Dil felsefesiyle çok yakından ilgilenen Bahtin, bu yapıtta oldukça geniş kapsamlı bir dilbilimsel çözümlemeye de girişmiş; yaşadığı dönem içinde metodolojik yönden en üst düzeyde bir yetkinliğe erişmiştir. Burada en can alıcı nokta Bahtin in diyalog ve monolog içinde tek bir sözcüğün farklı durumlarını saptamasıdır. Çağdaşları genellikle bir cümlenin sınırları içinde kalırken, onun çözümlemesi söylem kavramını ortaya atar. Bahtin için söylem kadar söylemin oluşum koşulları da önemlidir. Bu saptama dilbilim ve göstergebilim bağlamında sözün gerçekleşim süreciyle, yani sözceleme olgusuyla ilgilidir. Bu süreç anlatım ayrılıklarını bir yana bıraktıktan sonra üç temel veriyi içerir: İki konuşucudan her ikisinin de paylaştığı ve her ikisi için de geçerli olan bir değerlendirme biçimi. Dilsel bildirişimin gerçekleşmesi için bu üç koşulun üçünün de gerekli olduğunu savunanlara göre sözceleme ya da sözce üretme ediminin ayırıcı nitelikleri ile dilsel bildirişimin ayırıcı nitelikleri özdeştir. Bundan da Bahtin e ait olduğuna inanılan Marksizm ve Dil Felsefesi adlı yapıtta belirtilen şu sonuçlar çıkar: Hiçbir sözce, yalnızca söyleyene bağlı kalmaz; söyleyenle dinleyen arasındaki karşılıklı etkileşim sonucunda oluşur. Her söylem, belli bir kültürel çevrede üretilmiş ve üretilmekte olan tüm söylemlerle bağıntılıdır ve bağımsız söyleyen bulunmadığı gibi, bağımsız söylem de olmaz. Bahtin yazınbilim bağlamı içinde tür sorununu da çözümlemeye çalışmıştır. Ona göre sanatçı gerçeği türün gözleriyle görmeyi öğrenmeli, değişik türler arasındaki ayrılıkları belirlemeli ve böylece her türün özgül niteliklerini ortaya çıkarmalıdır. Türler evrimler geçirir; ama her zaman geçmişini anımsar. Evrimin birliğini ve sürekliliğini sağlayan, yaratıcı bellek tir. Türün hem tarihsel hem de toplumsal bir nitelik taşıdığını böylece saptayan Bahtin, edebiyatın karnavallaştırılması kavramını geliştirir. Bahtin e göre, kutsal kitaplarda ve dinsel törenlerde temsil edilen resmi ortaçağ ideolojisi Tanrı nın merkez olarak kabul edildiği iç karartıcı bir eskatologya görüşüne sahipti. Bunun tam karşısında ise popüler törenler ve şenlikler, özellikle karnavallar, panayırlardaki komik gösteriler, yakası açılmadık küfürler ve yeminlerde kendini gösteren halkın mizah evreni vardı. Bütünüyle ele alındığında bu karnaval biçimleri, bazı panayır gösterilerinde İsa ya da Meryem yerine eşek yerleştirmek gibi oyunlarla Hıristiyan ideolojisinin evrenini merkezsizleştiriyorlardı. Böylece halkın mizah duygusu resmi ideolojiden apayrı bir dünya oluşturuyor ve bir anlamda da resmi ideoloji törensel biçimde taçsızlandırılıyordu. Bahtin in başlıca yapıtları şunlardır: Art and Answerability (1919) [Sanat ve Sorumluluk, Çev. Cem Soydemir, Ayrıntı Yay., 2005]; Problemı poetiki Dostoyevskogo (1929) [Dostoyevski Poetikasının Sorunları, Çev. Cem Soydemir, Metis Yay., 2004]; Tvorçĕstvo Fransua Rable i narodnaja kultura srednevekov ja i Renessansa (1965) [Rabelais ve Dünyası, Çev. Çiçek Özten, Ayrıntı Yay., 2005]; Voprosı literaturı i estetiki (1975); Estetika slovesnogo tvorçĕstvo (1979).

3 Karnavaldan Romana Edebiyat Teorisinden Dil Felsefesine Seçme Yazılar Mihail Bahtin

4 Ayrıntı: 330 Sanat ve Kuram Dizisi: 40 Karnavaldan Romana Edebiyat Teorisinden Dil Felsefesine Seçme Yazılar Mihail Bahtin İngilizce den Çeviren Cem Soydemir Yayıma Hazırlayan Mehmet Küçük Son Okuma Sibel Irzık Düzelti Mehmet Celep Bu derleme şu kitaplardan yapılmıştır. The Dialogic Imagination; Speech Genres & Other Late Essays; Rabelais and his World; Problems of Dostoevsky s Poetics Bu kitabın Türkçe yayım hakları Ayrıntı Yayınları na aittir. Kapak İllüstrasyonu Sevinç Altan Kapak Tasarımı Deniz Çelikoğlu Kapak Düzeni Gökçe Alper Dizgi Esin Tapan Yetiş Baskı Kayhan Matbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti. Davutpaşa Cad. Güven San. Sit. C Blok No.:244 Topkapı/İstanbul Tel.: (0212) Sertifika No.: Birinci Basım 2001 İkinci Basım 2014 Baskı Adedi 1000 ISBN Sertifika No.: AYRINTI YAYINLARI Basım Dağıtım Tic. San. ve Ltd. Şti. Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No.:3 Cağaloğlu İstanbul Tel.: (0212) Faks: (0212) & info@ayrintiyayinlari.com.tr

5 Karnavaldan Romana Edebiyat Teorisinden Dil Felsefesine Seçme Yazılar Mihail Bahtin

6 SANAT VE KURAM DİZİSİ POSTMODERN EDEBİYAT KURAMI Niall Lucy KES YAPIŞTIR Kültür, Kimlik ve Karayip Müziği Dick Hebdige ŞEYTAN Yüzü Olmayan Maske Luther Link KUTSAL RUH Michel Tournier BLUES TARİHİ Şeytan ın Müziği Giles Oakley TANGO Tutku nun Ekonomi Politiği Marta E. Savigliano SANATIN İCADI Bir Kültür Tarihi Larry Shin SANAT VE PROPAGANDA Kitle Kültürü Çağında Politik İmge Toby Clark FOTOĞRAF Çerçevedeki Gizem Mary Price MONA LISA KAÇIRILDI Sanatın Bizden Gizledikleri Darian Leader EDEBİYAT KURAMI Giriş/Genişletilmiş 2. basım Terry Eagleton EDEBİYAT VE KÖTÜLÜK Georges Bataille ZAMAN TÜNELİ Denemeler ve Notlar John Fowles KORKUNUN GÜÇLERİ İğrençlik Üzerine Deneme Julia Kristeva KATİLLER, SANATÇILAR VE TERÖRİSTLER Frank Lentricchia & Jody McAuliffe GÜRÜLTÜDEN MÜZİĞE Müziğin EkonomiPolitiği Üzerine Jacques Attali GÜZELLİK SEMPTOMU Francette Pacteau RABELAIS VE DÜNYASI Mihail Bahtin SANAT VE SORUMLULUK İlk Felsefi Denemeler Mihail Bahtin SANAT VE ESTETİK Peter de Bolla FLAMENKO Tutku, Politika ve Popüler Kültür William Washabaugh ARAP DÜNYASINDA MÜZİK Tarab Kültürü ve Sanatçılığı A.J. Racy ATEŞ VE GÜNEŞ Platon Sanatçıları Niçin Dışladı? Iris Murdoch GERÇEĞİN GERİ DÖNÜŞÜ Yüzyılın Sonunda Avangard Hal Foster SANATTA ANLAMIN GÖRÜNTÜSÜ İmgelerin Toplumsal İşlevi Richard Leppert SANATIN SONUNDAN SONRA Çağdaş Sanat ve Tarihin Sınır Çizgisi Arthur C. Danto KURMACA NASIL İŞLER? James Wood GÜLERYÜZLÜ SOHBETLER Mehmet Güleryüz ZORAKİ GÜZELLİK Hal Foster ANALİTİK RESİM ÇÖZÜMLEMELERİ Leyla Varlık Şentürk İNATÇI BİR BAHAR Kürtçe ve Kürtçe Edebiyat Vecdi Erbay SIRADAN OLANIN BAŞKALAŞIMI Arthur C. Danto BUNU BEN DE YAPARIM Christian Saehrendt SANAT DÜNYALARI Howard S. Becker ARABESK Uğur Küçükkaplan ROMAN KURAMINA GİRİŞ Zekiye Antakyalıoğlu YAZMA CESARETİ Nihan Kaya HİÇLİĞİN ÖZGÜRLÜĞÜ Ajansal Sanat Ceren Selmanpakoğlu

7 İçindekiler Önsöz Romanda Söylem Modern Biçembilim ve Roman Şiirde Söylem ve Romanda Söylem Gülmenin Tarihinde Rabelais Epik ve Roman Dostoyevski nin Yapıtlarında Tür ve Olay Örgüsü Kompozisyonunun Karakteristikleri Romanda Zaman ve Kronotop Biçimlerine İlişkin Sonuç Niteliğinde Kanılar Dilbilim, Filoloji ve Beşeri Bilimlerde Metin Sorunu: Bir Felsefi Analiz Deneyi Dizin

8

9 Önsöz Sibel Irzık Mihail Bahtin yazarlığının en erken döneminde, yani 1920 lerin başlarında yazdığı Estetik Etkinlikte Yazar ve Kahraman 1 başlıklı incelemede, insanın başkalarına nasıl göründüğünü görmek için aynaya bakmasının ne denli boş, hatta sahtekârca bir çaba olduğundan söz eder. Hiç kimseye aynada kendimize göründüğümüz gibi görünemeyiz çünkü aynadaki imge bir başkasına bakmayan, bir başkasının bakışını öngörmek ve yanıtlamak durumunda olmayan bir insanın imgesidir. Dışarıdan nasıl göründüğünü anlamaya çalışırken dışarıyı dışlamış 1. Bahtin, Author and Hero in Aesthetic Activity, Art and Answerability: Early Philosophical Essays by M. M. Bakhtin içinde, Çev. Vadim Liapunov (Austin, Texas, 1990). 9

10 birinin görüntüsü. Ne kadar gülümsese, kaş çatsa ya da dil çıkarsa da, dışarıdan bir bakışla etkileşim içinde biçimlenecek her türlü ifadeden yoksun kalmaya mahkûm, eksik bir yüz. Öyleyse yalnızca başkalarına nasıl göründüğünü değil, düpedüz kendini göremeyen biri. Kişinin ancak bir başkası yoluyla kendini bir bütün olarak ortaya koyabildiği, öteki tarafından görülebileceğini bilmenin benliği tanımladığı, öznenin ancak özneler arası bir ilişki biçiminde var olabildiği bu fenomenolojik model Bahtin in uzun ve çalkantılı yazarlık yaşamı boyunca çeşitli değişimlere uğramış, birçok kez farklı terimlerle yeniden yorumlanmış. Ama yine de Bahtin in felsefeden dilbilime, edebiyat tarihi ve eleştiri kuramlarından teolojiye, toplum bilimlerine, psikanalize dek uzanan çalışmalarını gevşek ve çelişkili de olsa bir bütün olarak görmek için çok elverişli bir çıkış noktası oluşturuyor. Nitekim yaklaşık elli yıl sonra, 1970 te bir Sovyet gazetesinde yayımlanan bir söyleşide kültürler arası ilişkilerden ve farklı bir kültürü anlamanın koşullarından söz ederken yine aynı imgeleri kullanmış; yine aynı dışsallık, dışarıdan bir bakışın vazgeçilmez kavrayıcı, yaratıcı gücü üzerinde durmuş: Yabancı bir kültürü daha iyi anlamak için kendi kültürünü unutup bu yabancı kültürün içine girmek, dünyaya onun gözlerinden bakmak gerektiği yolunda çok güçlü ama tek taraflı, bu yüzden de güvenilmez bir düşünce var... Elbette yabancı bir kültürün belli bir anlamda içine girmek, dünyaya onun gözünden bakma olanağına kavuşmak, onu anlama sürecinin gerekli bir parçasıdır; ama söz konusu anlayışın tek boyutu bu olsaydı, bu anlayış yalnızca bir kopyalamadan ibaret olur, yeni ya da zenginleştirici hiçbir şey barındırmazdı. Yaratıcı anlama kendinden, zaman içindeki kendi yerinden, kendi kültüründen feragat etmez ve hiçbir şeyi unutmaz. Anlamak için, anlayan kişinin, yaratıcı anlayışının nesnesinin dışında konumlanmış olması son derece önemlidir. Çünkü insan kendi dış görünümünü bile görüp bir bütün olarak anlayamaz; hiçbir ayna ya da fotoğraf yardımcı olamaz ona bu konuda; gerçek dış görünümümüz yalnızca başkaları tarafından görülüp anlaşılabilir çünkü onlar mekân içinde bizim dışımızda konumlanmışlardır ve onlar başkalarıdır Bahtin, Response to a Question from Novy Mir (Novy Mir in Bir Sorusuna Yanıt), Speech Genres and Other Essays içinde, Çev. Vern McGee, Yay. Haz. Caryl Emerson ve Michael Holquist (Austin, Texas, 1986), s

11 Kendini tanımlamak için gözlerini ötekine çevirmek, yabancı olanı anlamak için kendi konumuna sıkı sıkıya bağlı kalmak olarak özetleyebileceğimiz bu yaklaşım, Bahtin in en erken yazılarında bile yalnızca insanlar arasındaki ilişkilere ya da mutlak öteki olarak tanrıyla insan arasındaki ilişkiye dair ahlaki bir ilke değildir. Her türlü bilmenin önkoşulu olarak ortaya koyulduğu için epistemolojik bir varsayımdır. Farklı kavramlar ve soyutlama düzeyleri, bilmenin bütün nesneleri, insanların farklı deneyim ve etkinlik alanları arasında da aynı karşılıklı dışsallık ve ötekilik ilişkileri geçerli olduğu için, bu anlayış aynı zamanda bir çözümleme yöntemidir. Estetik Etkinlikte Yazar ve Kahraman da, insanın varoluşuna ve yaşamın anlamlandırılabilirliğine ilişkin en temel sorunların bir yazarla kahramanı arasındaki ilişki bağlamında ele alınmış olması bir rastlantı değil, tam da bu yöntemin bir uygulamasıdır. Yaşama ilişkin ve evrensel olan, farklı bir düzeye, kurmacanın aykırı alanına taşınıp onun son derece kendine özgü yapısal bütünlüğü ve işleyişi içinde ete kemiğe büründürülerek irdelenir. Edebiyatı bir yansıma olarak ele almaktan, bazı felsefi sorunları edebi metinler aracılığıyla irdelemekten, bu metinlere tematik yorumlar getirmekten farklı bir yöntemdir bu. Metnin dışında varolan bir soru metnin terimleriyle, onun iç yasalarına tabi kılınarak yeniden sorulur; çünkü bu anlayışa göre, her düşünce, her gerçek, kendisi olmayanla karşılaşma, onun anlam dünyasında ifade edilme anında kendisini en doğru ve tam olarak ele verir. Bahtin in daha sonraki bütün yapıtlarında, bir yazarın özgünlüğünü bağlı olduğu gelenek, zamanı mekân, sanata özgü olanı gündelik yaşam, bireysel olanı toplumsal ilişkiler cinsinden anlayışında, bu ilk döneme özgü ben ve öteki diyalektiğinin uzantılarını bulmak mümkün. Örneğin Romanda Söylem başlıklı incelemesinin ilk cümlesinde amacının soyut biçimsel yaklaşımla aynı derecede soyut ideolojik yaklaşım arasındaki kopukluğu gidermek olduğunu belirttikten sonra Bahtin in yaptığı, içerikle biçimi birbiriyle ilişkilendirerek iki uç arasında bir orta yol önermek değildir. Bu iki kavram arasındaki ayrımı silip atmadan, sürekli olarak her birini diğeri cinsinden, her birini diğerinin yanıtı olarak ifade etme çabasına girişir. İncelediği her alanda, karşıtların birbirine dokunduğu, iç içe geçtiği, yüz yüze biçimlendiği, 11

12 birbirine dönüşür gibi olup yine de özerk kaldığı maksimum temas noktalarını o alanın özgül dilinde adlandırıp açımlayarak ilerler Bahtin in düşüncesi. Bu derleme için seçilen yazılarda incelenen alan edebiyat, tanımlanan maksimum temas noktaları tür, karnaval ve romandır. Edebiyatta özgün yaratıyla onu mümkün kılan verili anlam dünyası, tek bir söz edimiyle bütün bir dil, şimdiyle geçmiş, tür kavramı içinde birbirine dokunur. Karnaval, edebiyatla edebiyat dışının maksimum temas noktasıdır. Romandaysa tür ve karnaval kavramları kesişir. Edebiyat türleri de edebiyat dışı söz türleri de karnavalımsı bir kural tanımazlıkla roman içinde birbirleriyle haşır neşir olur, çatışır. Bu iç içe geçiş ve kural tanımazlık zorunlu olarak her bir türün kendi bütünlüğünü ve kurallarını sarsar, geleneksel anlamıyla tür kavramının alaşağı edilmesine neden olur. Roman diğer türlerin (tam da tür olarak oynadıkları rolün) parodisidir; biçimlerinin ve dillerinin uzlaşımsallığını açığa çıkarır; bazı türleri sıkıp dışarı atar, bazılarını yeniden formüle ederek, yeniden vurgulandırarak, kendine özgü yapısı içine katar. 3 Bir kısmını bu seçki içine aldığımız Romanda Söylem yazısında, gerek bu kesişmelerin, çatışmaların, yeniden vurgulandırmaların, gerekse baştan beri sözünü ettiğimiz ben ve öteki diyalektiğinin adı olarak diyalog kavramı Bahtin in tüm kuramında tuttuğu merkezi yere oturmuştur bile. Ancak Estetik Etkinlikte Yazar ve Kahraman dan Romanda Söylem e giden yol çok önemli bir duraktan, Dostoyevski Poetikası nın Sorunları nın 1929 da yayımlanan ilk versiyonundan geçer. Bu kitapta diyalog kavramı yine ağırlıklı olarak yazarla yarattığı kişiler arasındaki ilişki bağlamında geliştirilir. Bahtin e göre Dostoyevski nin bir romancı olarak başarısının ve özgünlüğünün kaynağı, romanlarının çoksesli diyaloglar olarak kurulmuş olmasıdır. Dostoyevski nin kahramanlarının her biri birer ideolog dur; yani her birinin dünyaya, yaşama ilişkin özgün bir bakış açısı, hem kendisini hem de dışındaki gerçekliği yorumlayıp değerlendirmesini sağlayan bir duruşu vardır. Bu kahramanlardan bazıları, örneğin Suç ve Ceza daki Sonya ya da Budala daki Mişkin çok az konuşur ama yine de içinde yer aldıkları roman dünyası, bu dünyayı kuran dil, 3. Bahtin, Epic and Novel, The Dialogic Imagination içinde, Çev. Caryl Emerson ve Michael Holquist, Yay. Haz. Michael Holquist (Austin, Texas 1981), s. 5. Epik ve Roman, bu derleme içinde s

13 onların kendi bakış açılarını eksiksiz ve net olarak, ödün vermez bir inatla ortaya koyan benzersiz birer sese sahip olmalarına olanak tanır. Dostoyevski nin yaratıcı dehası, din, kültür, siyaset konularındaki oldukça tutucu görüşlerine baskın çıkar; ama bunun nedeni romanlarında kendi görüşlerini dile getirmemesi, kahramanlarının hepsine aynı uzaklıkta durması, dile getirdikleri düşünceler konusunda tümüyle tarafsız kalması değildir. Bunlardan hiçbirini yapmaz ama anlatıcının sesiyle kahramanların seslerini aynı düzlem üzerinde yan yana getirerek, hiçbirine fazladan bir otorite barındırma olanağı tanımayarak, romanda dile gelen karşıt bakış açılarını daha yüksek bir düzeyde senteze ulaştıran bir anlatı yapısından özenle kaçınarak çoksesli bir özgürlük ortamı yaratır. Dostoyevski için önemli olan kahramanının dünyada nasıl göründüğü değil, her şeyden öncelikli olarak, dünyanın kahramanına nasıl göründüğü ve kahramanının kendisine nasıl göründüğüdür. 4 Yani kahramanın kendisiyle ilgili bilinci romanın düzenleyici ilkesi haline gelir. Kahramanın imgesi, kendisiyle ilgili bazı gerçeklerden değil, bu gerçeklerin kendisi için taşıdığı anlamdan oluşmuştur. Toplumsal konum, alışkanlıklar, yaşam tarzı, hatta fiziksel görünüş gibi nesnel özellikler yazarın oluşturacağı değişmez imgenin malzemeleri olarak kullanılmaz, kahramanın içgörüsünün nesnesi, kendisiyle ilgili bilinçliliğinin işlevleri olarak sunulurlar. Böyle olunca da: Bütün bir nesneler dünyasını kendi içinde eritmiş olan kahramanın özbilinçliliğinin yanında, onunla aynı düzlemde ancak başka bir bilinç var olabilir; onun görüş alanının yanında ancak başka bir görüş alanı, dünyaya bakış açısının yanında dünyaya başka bir bakış açısı. Kahramanın her şeyi yutan bilincinin yanına yazarın yerleştirebileceği yalnızca tek bir nesnel dünya vardır; kahramanla eşit haklara sahip başka bilinçlerin dünyası. 5 Böyle bir yapı içinde yazarın ya da anlatıcının sesi de ancak bir başka bilinçlilik olarak var olabilir; diğer sesleri yukarıdaki bir noktadan dinleyip değerlendirme, dıştan kucaklayıp bütünleştirme yetkisinden yoksundur; onları yanıtlamaktan, onlar tara- 4. Bahtin, Problems of Dostoevsky s Poetics, Çev. ve Yay. Haz. Caryl Emerson (Austin, Texas, 1984), s A.g.e., s

14 fından yanıtlanmaktan kaçınamaz. Bir başka sözü yanıtlamayan, tarafsız bir söz yoktur. Bir bilincin nüfuz etmemiş olduğu, değişik bilinçlerin nesnesi olmuş olmanın izlerini taşımayan, tarafsız nesneler de yoktur. Bahtin in te yazdığı Romanda Söylem de bu diyalog Dostoyevski nin yaratıcı dehasının benzersiz bir ürünü olmaktan çıkmış, bir yandan en genel anlamda dile, bir yandan da edebiyatta türün işlevine ilişkin olarak yeniden tanımlanmıştır. Büyük ölçüde Dostoyevski üzerine yaptığı çalışmalardan çıkardığı sonuçların kuramsallaştırılması olarak düşünülebilecek bu incelemenin arka planında yine 1920 lerin sonlarında, bu kez Bahtin in yakın çalışma arkadaşlarının imzalarıyla yayımlanmış iki kitap daha vardır: Medvedev in Rus biçimcileri üzerine çalışmasıyla Voloşinov un Marksizm ve Dil Felsefesi. 6 Bu iki kitabın gerçekte Bahtin tarafından yazılıp yazılmadığı konusunda 1970 te Sovyetler Birliği nde başlayıp günümüzde birçok Bahtin uzmanı arasında hâlâ sürmekte olan bir tartışma var. Ama bu kitapların kimin tarafından kaleme alınmış oldukları Bahtin in daha sonraki yapıtlarıyla ilişkilendirilmeleri açısından çok da büyük bir önem taşımaz; çünkü Medvedev de Voloşinov da 1918 de toplanmaya başlayıp 1920 lerin sonlarında dağılan ve Bahtin Çevresi olarak anılan bir aydın ve sanatçı topluluğunun üyeleridir. Bu topluluğun etkinliklerinin birer ürünü olarak her iki kitap da, Bahtin in kendi imzasıyla yayımladığı yapıtlarında kullanmaktan kaçındığı türden bir Marksist terminolojiyle ama onunla işbirliği içinde, esas olarak onun görüşleri doğrultusunda biçimlenmişlerdir. Medvedev in Edebiyat İncelemelerinde Biçimsel Yöntem başlıklı kitabında Rus biçimcilerinin edebiyatı edebiyat yapan özgül biçimsel nitelikleri tanımlama çabası olumlanır; ama biçimin anlam taşıyıcısı olma, düşünceye vücut verme, toplumsal olanla bağ kurma işlevlerinin bu yazarlar tarafından göz ardı edilmesi eleştirilir. Bu göz ardı edişin bir yandan yapıtı dilbilimsel kategorilere indirgeyen bir nesnel ampirizme, bir yandan da edebiyatın işlevini perspektif tazelenmesi, yadırgama gibi psişik durumlara indirgeyen bir öznel ampirizme yol açtığı belirtilir. Marksizm ve Dil Felsefesi nde ise benzer iki uç yanılgı dilbilim bağlamında 6. V. N. Voloşinov, Marksizm ve Dil Felsefesi, Çev. Mehmet Küçük, Yay. Haz. lar: Tuncay Birkan ve Nami Başer, Ayrıntı Yay., İstanbul,

15 eleştirilir. Bir uçta en gelişkin biçimiyle Saussure de görülen soyut nesnelcilik vardır. Bu yaklaşım dilin tek tek kullanıcılardan bağımsız, sistematik, toplumsal niteliğini doğru olarak vurgular. Ama bu sistemin işlerlik kazandığı somut bağlamlar olan konuşma edimlerini yalnızca verili durağan öğelerden bir seçme yapıp bir araya getirme olarak gördüğü için dilin toplum ve tarih içinde yaşayan, değişken, sürekli yeni anlamlar üreten niteliğini göz ardı eder. Diğer uçta ise her somut söz ediminde varolan yaratıcılık öğesini, dilin tek tek konuşucular tarafından her seferinde biraz değiştirilip zenginleştirilerek yeniden üretildiğini gösteren ama bu yaratıcılığı yine bireysel psikolojiye bağlı olarak açıklayan bireyci öznelcilik vardır. Romanda Söylem in bu uçlardan kaçınma çabası, başlığında yer alan söylem kavramıyla başlar. Söylem, dilin somut, yaşayan bir bütün olarak anlaşılması demektir. Dilbilimin nesnesi olan dil kavramı somut kullanımları düzenleyen ilkelerden, bunların toplumsal, ideolojik işlevlerinden soyutlanarak oluşturulur. Bu dilin birimleri, sözcüklere, sese, sözdizimine vb ilişkin, sonsuz sayıda tekrarı olanaklı olan, bu olanak yoluyla tanımlanan öğelerdir. Söylemin birimleri ise tek tek sözceler yani dilin sunduğu öğelerin zaman ve mekân içinde, dilbilgisi kurallarına indirgenemeyecek toplumsal sınırlamalar altında, hem bireysel hem toplumsal amaçlar, bakış açıları, niyetler ve çıkarlar doğrultusunda biçimlendirilmesiyle gerçekleşen eylemlerdir. Sözceler benzersiz, tekildir; asla oldukları gibi yinelenemezler, yeni anlamlar kazanmadan, değişime uğramadan yeniden kullanıma sokulamazlar. Bir başkasının sözlerini aynen yineleyebilir, alıntılayabiliriz elbette; ama bu alıntılama, o sözlerin ilk kullanılışından tümüyle farklı bir eylem, yeni bir sözcedir. Başkasının sözlerini yinelerken ses tonumuzla, duraklamalar ya da hızlanmalarla, alt çizmeler, noktalama işaretleriyle hiçbir yorum yapmadığımızı, bu sözleri değerlendirmediğimizi, olumlamaktan, alay etmekten, eleştirmek ya da vurgulamaktan kaçındığımızı varsayalım. Hatta bu alıntılanan sözleri kendi sözlerimizle çevrelemediğimizi, bütün yaptığımızın yineleyip susmak olduğunu düşünelim. Yine de bu alıntılama eyleminde ilk sözcede olmayan bir boyut, yinelemeye yönelik bir seçim, gizli ya da örtük biçimde kendini bir yineleme olarak konumlandırma anlamı vardır. Öyleyse sözcelerin farklı 15

16 bağlamlarda farklı anlamlara gelmesinin nedeni tümüyle dışsal koşullar, farklı dinleyenlerin farklı, hatta yanlış anlamaları değildir. Bağlamsallık sözceyi içten belirleyen, ona biçim veren, yalnızca yorumlanmasının değil, daha baştan gerçekleşmesinin koşullarını oluşturan bir niteliktir. Bir sistem olarak dilin incelenmesi sırasında bir kenara bırakılan bağlamsallık, söylemin incelenmesinde birincil öneme sahiptir. Saussure dilbilimin nesnesini soyut sistem (langue) olarak tanımlayıp tekil söz edimlerini (parole) bir yana bırakmıştı; çünkü bunların sonsuz bir çeşitlilik gösteren, bireysel, tanımı gereği genelleştirmelere dirençli, bu yüzden de sistematik bir incelemenin nesnesi olamayacak olgular olduklarını düşünüyordu. Bahtin in buna yanıtı, sözcelerden oluşan söylemlerin de tek tek sözcelerden bağımsız olmayan; ama yine de onlara indirgenemeyecek kuralları, toplumsal olarak biçimlenen düzenleyici ilkeleri olduğuydu. Toplumsal yaşam içinde hiçbir birey için dil, her türlü kullanıma açık, dilbilgisi kuralları çerçevesinde istenildiği gibi bir araya getirebilecek bir malzemeler yığını değildir. Foucault için olduğu gibi Bahtin için de her dönemin, her toplumsal durumun, neyin söyleneceğini değil ama neyin söylenebilir olduğunu belirleme gücü vardır. Söylem, bu gücün tarihsel zaman ve toplumsal olarak biçimlenmiş mekân içinde tek tek sözceler olarak kendini ortaya koymasıdır ve bu sözceleri olanaklı kılan ilkelerin irdelenmesi anlamında bir söylembilim olanaklıdır. Romanda Söylem böyle bir söylembilimi çok-katmanlı bir tür kavramı çerçevesinde uygulamaya geçirir. Özgün yaratıyla onu mümkün kılan verili anlam dünyasının, sözceyle dilin, yaşanan anla tarihin, tür kavramı içinde birbirine dokunduğunu söylemiştik. En alt ve genel düzeyde bu dokunuş söz türleri yoluyla gerçekleşir. Gündelik yaşamda, kullanılan dilin kendi kural ve kalıplarına ek olarak, bunların sözceler oluşturacak biçimde nasıl bir araya getirilebileceğine ilişkin kural ve kalıplar vardır. Bunlar toplumsal farklılık ve ilişkiler doğrultusunda, örneğin farklı sınıflara, kuşaklara, kurumlara, mesleklere özgü biçimler alarak, sürekli bir etkileşim içinde dili katmanlaştırır. İki kişi arasındaki en mahrem konuşma, bir insanın en öznel duygu ve deneyimlerini dile getirişi bile toplumsal değerlendirme ve kısıtlamaların izini taşıyan söz türleri içinde gerçekleşir. 16