KEITH L. MOORE T.V.N. PERSAUD

Transkript

1 KEITH L. MOORE T.V.N. PERSAUD EMBR YOLOJ VE DO UM DEFEKTLER N N TEMELLER ÇEV R ED TÖRLER PROF. DR. SEVDA MÜFTÜO LU DOÇ. DR. PERG N AT LLA DOÇ. DR. F GEN KAYMAZ 7. Bask GÜNEfi TIP K TABEVLER

2 Önsöz Biz Do madan önce tamamiyle yenilenmifl ve yeniden kolay okunabilir yap da düzenlenmifltir. T p ö rencilerine ve sa l k alan ndaki di er ö rencilere, geliflimin normal ve anormal yap lanmas na ait bilgi olana sa lar. Bu k sa öz çal flma, bizim daha genifl kitab m z nsan Embriyolojisi: Klinik yönleri ile, sekizinci bask n n özet derlemesidir ve tek sömestirlik e itim ve bilgiyi gözden geçirmek için uygundur. Bu kitab n önemli bir özelli i her bölümün sonunda yer alan klinik ba lant l sorular bafll kl k s md r. Ayr ca, aç klamalara, yeni klinik olgulara, cevaplar yla sorulara Elsevier in studentconsult.com web adresinden ulafl labilmesidir. Bunlar USMLE step I e veya benzer s navlara haz rlanan ö rencilere yararl olacakt r. Biz do madan öncesi nin bu bask s, renkli animasyonlar ile dolu yenilik yap lm fl bir setdir ve ö rencilere embriyolojik geliflimin karmafl kl n anlamaya yard mc olacakt r. Ayn zamanda kitaptaki birçok illustrasyonlar; 3 boyutlu, aç klamal ve vurgulay c etkili renklerle gelifltirilmifltir. Teratoloji bilgi içeri i yenilenmifltir çünkü anormal geliflimin çal flmalar ; do umsal anomalilerle sonuçlanan nedenlerin ve nas l önlenebilece inin anlafl lmas için gereklidir. Özellikle klinik t bba ve gelecekteki çal flmalara yön verecek geliflim biyolojisinin moleküler yap s kitap boyunca dikkati çekmektedir. Her bölüm, yeni araflt rma bulgular ve klinik önemlerini yans tacak flekilde tamamen gözden geçirilmifltir. Bölümler insan n prenatal geliflimine sistematik ve mant kl yaklafl mlar için organize edilmifltir. Keith L Moore Vid Persaud VI

3

4 Çeviri Editörlerinin Önsözü nsan n do umdan önceki geliflimine yönelik olarak embriyolojinin moleküler temelleri ile birlikte bol soru ile tart fl - larak haz rlanm fl olan bu kitap yurtiçi ve yurtd fl s navlara haz rlanan ö renci ya da asistan için oldukça yararl olaca- n düflündü ümüz bilgi birikimlerinin paylafl ld bir kaynakt r. Birçok çizim, resim ve grafiklerle desteklenmifl olan yaz l metinler ve resim alt yaz lar bilgiyi ayd nlatmaya yönelik haz rlanm fl ve konuyu daha iyi anlafl labilir k lm flt r. ngilizce bask dan dilimize çevrilmesinde yazar ekibinde yer alan tüm Histoloji ve Embriyoloji Anabilim Dal ö retim üyelerimiz büyük özveri ve özenle çal flarak bu kitab haz rlam fllard r. Eserin Türkçe ye kazand r lmas nda destek olan Günefl T p Kitabevleri ne teflekkürlerimizi sunar z. Editor ekibi olarak B Z DO MADAN ÖNCE Embriyoloji ve Do umsal Hatalar n Önemi kitab n n; embriyolojiyi ö renmeye çal - flan tüm ö renci, asistan ve okuyucular na yararl olmas n dileriz. Prof. Dr. Sevda F. Müftüo lu Doç. Dr. Figen Kaymaz Doç. Dr. Pergin Atilla IX

5 çindekiler 1 nsan Embriyolojisine Girifl 1 Embriyolojik Terminoloji 2 Embriyolojinin Önemi ve lerlemesi 2 Tan mlay c Terimler 7 Klini e Yönelik Sorular 8 2 nsan Üreme Sistemi 9 Üreme Organlar 10 Gametogenez 12 Difli Üreme Siklusu 16 Gametlerin Tafl n m 21 Sperm Olgunlaflmas 22 Oosit ve Sperm Canl l 22 Klini e Yönelik Sorular 22 3 nsan Gelifliminin Birinci Haftas 23 Fertilizasyon 24 Zigotun Yar klanmas 27 Blastokist Oluflumu 28 Klini e Yönelik Sorular 29 4 nsan Gelifliminin kinci Haftas 30 Amniyon Bofllu u ve Embriyonik Diskin Oluflumu 31 Koryon Kesesinin Geliflimi 33 Blastokistin mplantasyon Bölgeleri 33 Klini e Yönelik Sorular 35 5 nsan Gelifliminin Üçüncü Haftas 36 Gastrulasyon: Germ Tabakalar n n Oluflumu 37 Nörulasyon: Nöral Tüpün Oluflumu 40 Somitlerin Geliflimi 42 ntraembriyonik Kölomun Geliflimi 45 Kardiyovasküler Sistemin Erken Dönem Geliflimi 46 Koryon Villuslar n n Geliflimi 48 Klini e Yönelik Sorular 48 XI Haftalar S ras nda nsan Geliflimi 49 Embriyonun K vr lmas 50 Germ Tabakas Oluflumlar 50 Embriyo Gelifliminin Kontrolü Haftalar Aras nda Geliflime Bak fl 54 Embriyonik Yafl Tayini 60 Klini e Yönelik Sorular 61 7 Fetal Dönem: Dokuzuncu Haftadan Do uma Kadar 62 Fetal Yafl Saptanmas 63 Fetal Dönemin Dikkati Çeken Özellikleri 64 Fetal Büyümeyi Etkileyen Faktörler 68 Fetal Durumun De erlendirilmesinde Kullan lan Yöntemler 68 Klini e Yönelik Sorular 70 8 Plasenta ve Fetal Zarlar 71 Plasenta 72 Do um 79 Amniyon ve Amniyon S v s 84 Umblikal Vezikül (Vitellus Kesesi) 86 Allantois 87 Ço ul Gebeliklerde Fetal Zarlar 98 Klini e Yönelik Sorular 91 9 Vücut Boflluklar ve Mezenterler 92 Embriyonik Vücut Bofllu u 93 Diyafram n Geliflimi 95 Klini e Yönelik Sorular Yutak Sistemleri (Faringeyal Aparat) 101 Yutak Yaylar 102 Yutak Cepleri 107 Yutak Yar klar 109 Yutak Membranlar 109

6 XII çindekiler Tiroid Bezinin Geliflmesi 109 Dilin Geliflmesi 113 Tükrük Bezlerinin Geliflmesi 115 Yüzün Geliflimi 117 Burun Boflluklar n n Geliflmesi 121 Dama n Geliflmesi 122 Klini e Yönelik Sorular Solunum Sistemi 129 Larinksin Geliflimi 131 Trakean n Geliflimi 131 Bronfl ve Akci erlerin Geliflimi 131 Klini e Yönelik Sorular Mide-Ba rsak Sistemi ya da Sindirim Sistemi 138 Önba rsak 139 Dala n Geliflimi 145 Ortaba rsak 146 Sonba rsak 148 Klini e Yönelik Sorular Ürogenital Sistem 162 Üriner Sistemin Geliflimi 164 Suprarenal Bezlerin Geliflimi 173 Genital Sistemin Geliflimi 173 nguinal Kanallar n Geliflimi 186 Klini e Yönelik Sorular Kardiyovasküler Sistem 190 Kalp ve Kan Damarlar n n Erken Dönem Geliflimi 191 Kalbin leri Dönem Geliflimi 195 Kalbin ve Büyük Damarlar n Anomalileri 205 Yutak Yay Arterlerinin Türevleri 214 Yutak Yay Arteri Anomalileri 214 Fetüs ve Yenido an Dolafl m 217 Lenf Sisteminin Geliflimi 219 Klini e Yönelik Sorular Kas skelet Sistemi 225 skelet Sistemi 226 Kemik ve K k rda n Geliflimi 227 Eklemlerin Geliflimi 229 Aksiyel skeletin Geliflimi 229 Apendiküler skeletin Geliflimi 236 Kas Sistemi 237 Ekstremitelerin Geliflimi 242 Klini e Yönelik Sorular Sinir Sistemi 253 Sinir Sisteminin Kökeni 254 Medulla Spinalis in Geliflimi 254 Medulla Spinalisin Konjenital Anomalileri 258 Beyin Geliflimi 260 Beynin Konjenital Anomalileri 270 Periferik Sinir Sisteminin Geliflimi 274 Otonomik Sinir Sisteminin Geliflimi 276 Klini e Yönelik Sorular ve Kulak 278 ve Efllik Eden Yap lar n Geliflimi 279 Kulak Geliflimi 287 Klini e Yönelik Sorular Deri ve Ekleri 291 Deri Geliflimi 292 K l Geliflimi 294 T rnak Geliflimi 295 Meme Bezlerinin Geliflimi 295 Difl Geliflimi 296 Klini e Yönelik Sorular nsan Do umsal Defektleri 302 Teratoloji: Anormal Geliflim Bilimi 303 Genetik Faktörlerin Neden Oldu u Anomaliler 303 Çevresel Faktörlerin Neden Oldu u Anomaliler 311 Çok Faktörlü Kal t m n Neden Oldu u Anomaliler 319 Klini e Yönelik Sorular 320 Kaynaklar ve Önerilen Okumalar 321 Klini e Yönelik Sorular n Cevaplar 326 ndeks 335

7 1 NSAN EMBR YOLOJ S NE G R fi Çeviren: Dr. Suna Solmaz Embriyolojik Terminoloji 2 Embriyolojinin Önemi ve lerlemesi 2 Tan mlay c Terimler 7 Klini e Yönelik Sorular 8 1

8 2 Biz Do madan Önce nsan geliflimi bir diflinin oositi (ovum) bir erke in spermi (spermatozoon) ile fertilize oldu u zaman bafllar. Geliflim tek bir hücreyi, zigot, çok hücreli bir insan haline dönüfltüren pekçok de iflikli i kapsar. Embriyoloji bir insan n zigottan do uma kadar olan kökeni ve geliflimi ile ilgilidir. Do um öncesi geliflim dönemleri fiekil 1-1 ve 1-2 de gösterilmifltir. Trimester. Bu dönem 3 takvim ay ndan oluflur. Do um uzmanlar genellikle 9 ayl k gebelik dönemini 3 trimestere bölerler. Geliflimin en kritik evreleri embriyonik ve erken fetal geliflimin gerçekleflti i ilk trimesterde meydana gelir. Düflük. Bu terim bir embriyo veya fetusun canl (yani, uterus d fl nda yaflayabilecek kadar olgun) hale gelmeden önce uterustan d flar at lmas ile ilgilidir. EMBR YOLOJ K TERM NOLOJ Embriyolojik terimlerin pek ço u Latin (L.) veya Yunan (Gr.) kökenlidir. Oosit (L. ovum, yumurta). Bu terim overlerden üretilen difli germ hücrelerine aittir. Olgunlaflt nda bu hücre sekonder oosit olarak isimlendirilir. Sperm (Gr. sperma). Bu terim testislerden üretilen erkek germ hücresine aittir. Ejakülasyon s ras nda erkek uretras ndan çok say da sperm (L. spermatozoa) d flar at l r. Embriyo. Bu terim bütün erken geliflim dönemleri süresince (örn., zigot, morula, blastokist) geliflmekte olan insana aittir. Zigot. Bir oosit ile bir spermin birleflmesi ile flekillenen bu hücre yeni bir insan n bafllang c d r, Fertilize ovum ifadesi bir sperm taraf ndan döllenmifl sekonder ovuma aittir; fertilizasyon tamamlan nca oosit zigot haline gelir. Fertilizasyon Zaman. Fertilizasyonun (gebeli in) kesin olarak ne zaman meydana geldi ini belirlemek zordur zira olay in vivo olarak (canl n n vücudunda) gözlenemez. Hekimler embriyo veya fetusun yafl n son normal menstruasyon döneminin ilk gününden hesaplarlar. Bu, fertilizasyon yafl ndan 2 hafta daha büyük olan gebelik yafl - d r zira oosit bir önceki menstruasyondan 2 hafta sonras - na kadar fertilize olmaz (Bkz. fiekil 1-1). Yar klanma. Mitotik hücre bölünmesi veya zigotun yar klanmas, blastomerler olarak isimlendirilen embriyonik hücreleri flekillendirir. Erken dönemdeki embriyonun boyutu ayn kal r çünkü birbirini izleyen hücre bölünmelerinde blastomerler küçülür. Morula. Yar klanma ile 12 ila 32 blastomer üretildi i zaman, embriyoya morula ad verilir. Böyle isimlendirilmesinin nedeni hücre kümesinin dut ya da bö ürtlen (L.morus) olarak bilinen meyvay and rmas ndan dolay - d r. Morula fertilizasyondan ortalama 3 gün sonra, embriyo uterin tüpten uterusa ulaflt anda flekillenmeye bafllar. Blastokist. Morula uterusa ulaflt ktan sonra morula içerisinde s v -dolu bir kavite -blastokistik kavite- flekillenir. Embriyo art k blastokist olarak adland r l r ve embriyoyu flekillendirecek olan bir iç hücre kitlesi veya embriyoblast içerir. Konseptus (Gebelik ürünleri). Bu terim, fertilizasyondan itibaren (embriyo) bütün gebelik ürünleri ve zarlar na (örn., plasenta) aittir. Primordium. Bu terim, bir organ veya yap n n bafllang c veya ilk tan mlanabilen belirtisidir. Fetus. Embriyonik dönemden sonra (8 hafta), geliflmekte olan insana fetus ad verilir. Fetal dönemde (dokuzuncu hafta ile do um) embriyonik dönemde flekillenen doku ve organlar n farklanmas veya büyümesi gerçekleflir. Organlar n ifllevsel olgunlaflmas ve vucudun geliflim h z özellikle üçüncü ve dördüncü aylarda dikkat çekici (Bkz. fiekil 1-2) ve son aylardaki a rl k art fl ola anüstüdür. EMBR YOLOJ N N ÖNEM VE EMBR YOLOJ DE LERLEMELER Geliflimin prenatal evrelerinin çal fl lmas bizim yetiflkin vucuduna ait yap lar n normal iliflkilerini ve konjenital anomalilerin nedenlerini anlamam za yard m eder. Do- umla ilgili modern uygulamalar n ço unlu u uygulamal veya klinik embriyolojiyi içermektedir. Baz çocuklar n spina bifida ve konjenital kalp hastal gibi hatal geliflimin sonucu olan pekçok rahats zl bulunabilece inden embriyolojinin de eri çocuk hekimleri için çok aç kt r. Cerrahideki ilerlemeler, özellikle prenatal ve pediatrik yafl gruplar n içine alan ifllemlerde insan geliflimi ile ilgili bilgileri klinik olarak daha anlaml hale getirmifltir. Moleküler biyoloji alan ndaki h zl ilerlemeler araflt rma laboratuvarlar nda karmafl k teknolojilerin (örn., rekombinant DNA teknolojisi, kimerik modeller, transjenikler ve kök hücre ifllemleri) kullan m ile morfogenezisin genetik regülasyonu, özel genlerin geçici ve bölgesel yorumu ve hücrelerin embriyonun çeflitli k s mlar n oluflturmak üzere yönlendirilmesine iliflkin mekanizmalar gibi farkl konular n incelenmesine olanak sa lam flt r. lk defa, araflt rmac lar embriyonun normal ve anormal geliflimi s ras nda seçilmifl genlerin nas l, ne zaman ve nerede harekete geçirildi ini ve yorumland n anlamaya bafllam fllard r. Genlerin, sinyal moleküllerinin, reseptörlerin ve di- er erken embriyonik geliflimi düzenleyen moleküler faktörlerin kritik rolleri h zla betimlenmektedir Y l nda, Edward B. Lewis, Christiane Nüsslein-Volhard ve Eric F. Wieschaus embriyonik geliflimi kontrol eden kefliflerinden dolay Fizyoloji veya T pta Nobel Ödülü ile mükafatland r ld lar. Böyle keflifler kendili inden geliflen düflük ve konjenital anomali nedenlerinin daha iyi anlafl lmas na katk sa lamaktad r Y l nda, Ian Wilmut ve arkadafllar ilk kez somatik hücre çekirdek transferi tekni i kullanarak klonlama ile bir memeli (Dolly isimli bir koyun) ürettiler. O tarihten itibaren farklanm fl yetiflkin hücrelerin kültüründen di er hayvanlar da baflar ile klonland lar. nsan klonlanmas na ilgi sosyal, etik ve yasal kar fl kl klar nedeni ile oldukça fazla tart flma yaratt. Ayr ca, klonlaman n do um defektleri ve ciddi hastal klarla do acak çocuklar n say s nda art flla sonuçlanabilece i kayg s vard. nsan embriyonik kök hücreleri çok potansiyelli olup çeflitli hücre tiplerine geliflebilme yetene indedir. nsan embriyonik kök hücrelerinin izolasyonu ve kültürü insan genomunun sekanslanmas sonucunda moleküler tedavilerin geliflmesinde büyük umut vaad edebilir.

9 nsan Embriyolojisine Girifl 3 NSANDA PRENATAL GEL fi M N ZAMAN Ç ZELGES 1-6 HAFTA Primer Folliküller Oosit OVARYAN FOLL KÜLÜN ERKEN GEL fi M MENSTRÜEL EVRE PROL FERAT F EVRE Son normal menstruel siklusun 1. günü Antrum Olgun follikül Oosit Ovulasyon FOLL KÜL GEL fi M N TAMAMLANMASI Oosit Oosit Over MENSTRÜEL S KLUSUN PROL FERAT F EVRES NDE DEVAMLILIK YAfi HAFTALAR 1 1. Evre Zona Pellusida 2 2. Evre bafllang c Evre bafllang c 5 Trofoblast 6 4. Evre 7 mplantasyon bafllar 5. Evre bafllang c 1 Fertilizasyon Zigot bölünür Morula Erken blastokist MENSTRÜEL S KLUSUN SALGILAMA EVRES Geç blastokist ç hücre kitlesi Sitotrofoblast 11 Maternal ikan 12 Ekstraembriyonik Evre bafllang c 14 Sitotrofoblastta Amniyon Afl nan Lakünar a mezoderm lakünalar belirir bez Primer villi Amniyon bofllu u Ba lay c sap Amniyon 2 Bilaminar embriyonik disk Primer umblikal vezikül Kapanan t kaç Primer umbilikal vezikül Embriyonik disk Kölom Embriyonik disk Prekordal plak fiek L 1-1. nsan embriyonik gelifliminde erken evreler. Oosit içeren bir ovariyan follikül geliflimi, ovulasyon ve menstruel siklusun evreleri gösterilmektedir. Geliflim son menstruel dönemin bafllamas ndan ortalama 14 gün sonra fertilizasyonla bafllar. Uterin tüpte zigotun yar klanmas, blastokistin implantasyonu ve embriyonun erken geliflimi gösterilmektedir.

10 4 Biz Do madan Önce Evre bafllang c 17 Trilaminar embriyo Evre bafllang c Evre bafllang c 21 lk gerçekleflmeyen menstruel dönem Amniyon Nöral plak Nöral plak Beyin 22 Primitif çizgi Kalp at fllar bafllar 10. Evre bafllang c Oklar mezenflimal hücrelerin göçünü göstermektedir 23 ve kulak taslaklar mevcut Rostralnöropor 24 Primitif çizgiden hücrelerin göçü 11. Evre bafllang c Kalp ç k nt s Rostral nöropor kapan r 25 Primitif çizgi Uzunluk 1.5 mm Otik çukur 26 Nöral oluk Nöral oluk Somit Somit Primitif dü üm Primitif çizgi 12. Evre bafllang c Üst ekstremite tomurcu u Tiroid geliflmeye bafllar 27 Otik (kulak) çukuru 28 bölgesi Ön beyin Yutak yaylar Nöral oluk lk somit çiftleri Primitif çizgi Ba lay c sap 13. Evre bafllang c Nöral katlant lar kaynaflmaktad r Kaudal nöropor 2 çift yutak yay 3 çift yutak yay Gerçek boyutu gösterir CRL=tepe-topuk uzunlu u Evre bafllang c Evre bafllang c 34 Serebral veziküller 35 Geliflen göz belirgin Kol tomurcu u CRL: 4.0 mm 36 CRL: 5.0 mm Oral ve nazal kavitelerde devaml l k 37 Lens çukurlar, optik kupalar, nazal çukurlar flekillenmektedir Ayak pla 16. Evre bafllang c CRL: 9.0 mm Kulak Nazal çukur 38 lkel a z Genifl kafa Üst dudak ve burun geliflmifl Heart 39 CRL: 10.0 mm Bacak tomurcu u 40 Ayak pla CRL: 7.0 mm D fl kulak yolu El pla Ifl nsal parmaklar Ayak pla mevcut Evre bafllang c Ifl nsal parmaklar Ventral görünüm Kordon 42 CRL: 8.0 mm CRL: 13.0 mm Kulak fiek L 1-1. devam

11 nsan Embriyolojisine Girifl 5 YAfi (haftalar ) NSANDA PRENATAL GEL fi M N ZAMAN Ç ZELGES (7-38 hafta) Gerçek boyut CRL: 16 mm 20. Evre bafllang c Üst ekstremite daha uzun ve dirsekten bükülü Parmaklar belirgin fakat perdeli Evre bafllang c Genital tüberkül Evre bafllang c 49 Amniotik kese kapaklar gelifliyor 51 Burun Parmaklar Ayak parmaklar Kulak 52 Kafa büyük fakat çene az geliflmifl. Parmaklara ait fl nsal izler aras ndaki oluklar parmaklar belirler. 21. Evre bafllang c Genifl al n Uterus duvar Uterin kavite Düzgün koryon 53 D fl genitaller farklanmaya bafllam fl Urogenital zar Plasenta 60 Genitaller Genitaller 63 Kulak Fallus Fallus Urogenital Fetal Uragenital dönemin El bile i katlant katlant bafllang c Labioskrotal Diz Labiosakral katlant katlant Ayak parmaklar Dirsek Perine Perine CRL: 45 mm 54 Anal zar 22. Evre bafllang c Genital tüberkül Uretral oluk Anus or 55 kapa D fl kulak Bilek kaynaflm fl parmaklar Bilek Diz Ayak parmaklar Ear Dirsek Yüz insan profiline sahip 44. güne k yasla çene geliflimine dikkat edin Kulaklar hala normalden düflük 67 Labium minus Urogenital oluk Labium majus Klitoris 68 Genitaller veya özelliklerine sahip fakat hala tam geliflmifl de il 69 Glans penis Uretral oluk Skrotum 70 fiek L 1-1. devam Gerçek boyut CRL: 18 mm 23. Evre CRL: 30 mm CRL: 50 mm CRL: 61 mm

12 6 Biz Do madan Önce Onbirinci Haftadan Miyada Miyad nda fiek L 1-2. Embriyonik dönem sekizinci haftan n sonunda tamamlan r, bu zamana kadar, bafll ca yap lar n bafllang çlar (primordia) art k mevcuttur. Dokuzuncu haftadan do uma kadar süren fetal dönem, yap lar n geliflimi ve detayland r lmas ile karakterizedir. Seks 12. haftada netlikle ay rdedilebilir. Fetuslar fertilzasyondan sonra 22. haftadan itibaren canl d r ancak yaflama flans fetus birkaç hafta daha büyüyünceye kadar yüksek de ildir. 11 ila 38 haftal k iken resmedilen fetuslar gerçek boyutlar n n yar s kadar gösterilmifltir.

13 nsan Embriyolojisine Girifl 7 TANIMLAYICI TER MLER Anatomi ve embriyolojide, vücudun durumu, yönü ve çeflitli düzlemleri için özel terimler kullan l r. Yetiflkine ait tan mlamalar vücudun dik, üst ekstremitelerin yanlarda ve avuçlar n anteriyora (öne) yönelmifl durumda oldu- u anatomik durum temeline dayand r l r (Bkz. fiekil 1-3A). Embriyolar için kullan lan durum, yön ve düzlemler için kullan lan tan mlay c terimler fiekil 1-3B-E de gösterilmifltir. Süperior Kraniyal Anteriyor Posteriyor Dorsal Ventral Kaudal A nferior B Sagital düzlem Lateral C Median kesit D Transvers kesit E Frontal (koronal) kesit fiek L 1-3. Vucudun konum, yön ve düzlemlerini tan mlayan terimlerin çizimleri. A. Eriflkin insan n anatomik pozisyonunun lateral (yan) görüntüsü. B, 5 haftal k embriyonun lateral (yan) görüntüsü. C ve D, 6 haftal k embriyonun lateral (yan) görüntüsü. Median düzlem, hayali vertikal düzlemden geçen kesitle; gövdeyi sa ve sol yar ya bölen longitudinal düzlemdir. Transvers düzlem frontal ve median düzlemlerin her ikisinede dik aç dad r. E, 7 haftal k embriyonun lateral (yan) görüntüsü. Frontal (koronal düzlem, vucudu ön (anteriyor veya ventral) ve arka (posteriyor veya dorsal) k s mlara bölmek üzere median düzlemle dik aç da kesiflir. Geliflimi tan mlarken bir yerin di erine göre veya gövdenin konumunu belirtmek gerekir. Örne in kolumna vertebralis (omurga) embriyonun dorsal k sm nda geliflir ve sternum ise embriyonun ventralinde geliflir.

14 8 Biz Do madan Önce KL N E YÖNEL K SORULAR 1. Gebelik ürünleri ve embriyo terimleri aras nda ne fark vard r? Gebelik ürünleri nelerdir? 2. Biz insan embriyolojisini neden çal fl r z? T pta ve di- er sa l k bilimlerinde herhangi bir uygulama de eri var m d r? 3. Daha önce aç kland gibi, hekimler gebelik tarihini son menstruel dönemin ilk gününden itibaren belirlerler, ancak embriyo yaklafl k 2 hafta sonras na kadar geliflmeye bafllamaz. Hekimler neden bu terminolojiyi kullan r? Bu sorular n cevaplar kitab n arkas ndad r.