ÜNİTE. ACİL YARDIM VE KURTARMA ÇALIŞMASI Dr. İbrahim ÖZLÜ İÇİNDEKİLER HEDEFLER İLAÇ UYGULAMALARI

Transkript

1 HEDEFLER İÇİNDEKİLER İLAÇ UYGULAMALARI Giriş İlaçların Farmasötik Şekilleri İlaçların Uygulama Yolları Lokal Uygulama Yolları Sistemik Uygulama Yolları İlaçların Vücuttaki Etkisi Absorbsiyon ve Biyoyararlanım Dağılım Metabolizma Ekstraksiyon (atılım) İlaçların Etkisini Değiştiren Faktörler Acil İlaç Uygulanması Gereken Durumlar İlaç Uygulamalarındaki Genel İlkeler İlaçların Hazırlanması İlaç Etkileşimleri ACİL YARDIM VE KURTARMA ÇALIŞMASI Dr. İbrahim ÖZLÜ Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Acil ünitelerinde sıklıkla karşılaşılan ilaç uygulaması hatalarını eleştirebilecek, İlaçların vücutta nasıl etkilere sahip olduğunu değerlendirebilecek, Sistemik veya lokal etki nasıl elde edilir değerlendirebileceksiniz. ÜNİTE 7

2 GİRİŞ İlaç; hastalıkların teşhisi, tedavisi, proflaksisi, cerrahi girişimlerin kolaylaştırılması ve bazı fizyolojik olayların değiştirilmesi amacıyla kullanılan kimyasal maddedir. İlaçların uygulanması sırasında ilaç uygulayıcılarına büyük sorumluluklar düşmektedir. Önemli olan hastanın kullanması gereken ilaçları doğru bir biçimde güvenle, doğru doz ve doz aralıklarıyla almasını sağlamaktır. Tedavini başarısı bunların yanında, hastanın tedavi konusunda bilgilendirmesine, verilen ilacın bireydeki cevabını gözlemlemesine ve yorumlamasına bağlıdır. İlaçların uygulanması sırasında ilaç uygulayıcılarına büyük sorumluluklar düşmektedir. Hastaya bir defada verilen ilaç miktarına doz, dozlar arasındaki zamana doz aralığı ve bir gün içerisinde verilmesi tavsiye edilen miktara da günlük doz denir. İLAÇLARIN FARMASÖTİK ŞEKİLLERİ Katı şekilliler: Ağızdan kullanılanlar: Tablet Draje Kapsül Toz Paket Kaşe Pilül Diğer yolla kullanılanlar: Ovül Suppozituvar Transdermal Sıvı şekilliler: Şurup Solüsyonlar Enjeksiyonluk solüsyonlar Lavman Aeresol Damla Posyon Merhem Süspansiyon Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

3 İlaçların Uygulama Yolları İlaçların uygulama yerleri iki grupta toplanmaktadır. Lokal uygulama: İlacın cilt, mukozalar gibi vücut yüzeyinde bir yere veya enjektör iğnesi ile doğrudan ulaşılabilen bir dokuya uygulanmasıdır. Sistemik uygulama: İlacın etkilemesi istenen bölge lokal uygulama yollarıyla ulaşılamayacak bir yerleşimdeyse veya tüm organizma düzeyinde bir etki gerekiyorsa, ilaç sistemik olarak uygulanır. Lokal Uygulama Yolları Ağız içi uygulama ile oral uygulama farklı kavramlardır. Epidermal (cilt üzerine) uygulama: En sık kullanılan lokal uygulama yoludur. Merhem, pomad, krem, losyon, pudra ve solüsyon şekillerdeki ilaçların cilt yüzeyine sürülerek uygulanmaktadır. İntrakütan (cilt içine) uygulama: Kısıtlı kullanımı olan bir uygulama şeklidir. Alerji testleri veya diğer cilt testleri için ilaç çözeltisi veya serumlar cilt içine enjekte edebilmektedirler veya lokal anestezikler bu yolla verilebilmektedir. Verilecek çözeltinin hacmi 0.1ml den fazla olmamalıdır. İntratekal uygulama: Bu uygulama subaraknoid aralığa lomber vertebralar arasındaki aralıktan kalın ve uzun bir iğne ile girilerek yapılmaktadır. İntraplevral uygulama: Plevraya enjeksiyon (torasentez) genellikle 7. interkostal aralıktan girilerek yapılmaktadır. İntraperitoneal uygulama (abdominal parasentez): Göbek pubis mesafesinin üçte bir i kadar göbeğin altından özel bir iğne ile girilerek periton boşluğuna verilmektedir. İntrakardiak uygulama: Kalp cerrahisinde ve acil durumlarda adrenalin gibi bazı stimülan ilaçlar myokard içine veya kalp boşluklarından birisi içine enjekte edilebilmektedir. İntraartiküler uygulama: Bazı eklem iltihaplarında kortikosteroid veya antibakteriyel ilaçların solüsyon ve süspansiyonları eklem içine enjekte edilebilmektedir. İntrauterin uygulama: Uterus kavitesine, myometriyuma, serviks dokusu veya kanalı içine yapılan uygulamadır. İntravajinal uygulama: Vajina içine ilaçlar, genellikle vajinal supozituvar (ovül) veya sıvı preparatları hâlinde uygulanmaktadır. Rektum ve kolon içine uygulama: Rektum veya kolonun bazı yüzeyel hastalıklarında lokal etki sağlamak için ilacın supozituvar, enema, lavman veya merhem şeklinde uygulanmasıdır. Konjonktiva üzerine uygulama: Solüsyon, süspansiyon veya pomad şeklindeki steril preparatlar göz ve göz kapaklarının iltihaplı durumlarında veya miyozis ya da midriyazis oluşturmak amacıyla kullanılmaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

4 İntranazal uygulama: Burun damlası veya pomat şeklindeki ilaçların burun mukozasına uygulanmasıdır. Ağız içine uygulama: Ağız boşluğundaki yangı, iltihaplanma durumlarında ilacın ağız mukozasından emilmesidir. Sistemik Uygulama Yolları Sistemik uygulama yolları kendi içinde 4 e ayrılmaktadır. Enteral Uygulama Parenteral Uygulama Transdermal Uygulama İnhalasyon Yolu ile Uygulama Enteral Uygulama İlacın sindirim kanalına verilerek burada absorbsiyona (emilmeye) bırakılmasıdır. Oral: İlacın ağza konulup yutulması demektir. Bilinci kapalı olan hastalara, yutkunma güçlüğü olan hastalara, yutkunma refleksi olmayan hastalara, bulantı ve kusması olan hastalara, ağır ishali olan hastalara, kasılma nöbeti geçiren hastalara ilaç verilmemelidir. Dil altına uygulamaya özgü ilaçlar, genellikle çabuk çözünen küçük tabletler şeklinde hazırlanır. Şekil6.1: Oral ilaç kullanımı Sublingual: Bazı ilaçlar dilatında (sublingual) tutularak, damardan zengin olan bu bölgeden emilmesi sağlanır; bu bölgeden emilen ilaçlar ilk geçiş etkisine uğramazlar(şekil 3). Dilaltına ilaç uygulamada, ilacın sistemik dolaşıma katılabilmesi için karaciğerden geçmesi gerekmediğinden etkisi çabuk başlar. Emilim kısa sürede tamamlandığından etkisi güçlü olur. Oral verilemeyen az sayıda ilaç bu yoldan verilir. Dil altına uygulamaya özgü ilaçlar, genellikle çabuk çözünen küçük tabletler şeklinde hazırlanır. Bu yoldan kullanılan iaçlardan ikisi nitratlar ve nifedipindir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

5 Şekil6.2: Sublingual ilaç kullanımı Rektal: Suppozituar şeklindeki ilaçlar makata uygulanır. Parenteral Uygulama Sindirim kanalından emilmeyen, sindirim kanalında parçalanarak etki gösterme fırsatı bulamayan veya önemli ölçüde ilk geçiş etkisine maruz kalan ilaçlar damar veya doku içine doğrudan verilirler. Kas içine enjekte edilecek ilaç solüsyonunun hacminin 5ml yi geçmemesi tavsiye edilir. İntravenöz enjeksiyon (IV): Bu yolla yalnız suda eriyen veya su ile karışabilen ilaçlar verilebilir. Bu uygulama çabuk etki istenen durumlarda ve hasta şuursuzsa, ilacı yutamazsa yapılır. Doku içine verildiğinde ağrı ve nekroz oluşturan maddeler de bu yolla uygulanır. İntraarteriyel enjeksiyon: Özel durumlarda başvurulan bir ilaç uyulama yöntemidir. Örneğin; anjiyografi gibi bazı radyolojik muayeneler için radyoopak madde ya da kanser kemoterapisi sırasında ilaç ilgili organa giden arter içine enjekte edilir. Cilt altına enjeksiyon (Subkütan, SC): Genellikle humerus veya femur bölgesinin dış yüzüne uygulanır. İntramusküler enjeksiyon (IM): Genellikle gluteal kasın veya gerektiğinde deltoid kasın ya da vastus leteralis (uyluk dış yüzü) kasının içine injeksiyon yapılır. Kas içine enjekte edilecek ilaç solüsyonunun hacminin 5ml yi geçmemesi tavsiye edilir. Kemik iliği içine enjeksiyon: Bebeklerde venlerin küçük olması nedeniyle, yetişkinlerde venlerin büzülmesi veya kalın bir yağ dokusu içinde gömülmüş olması hâllerinde uygulanır. Transdermal yolla uygulama İlacın özel bir farmasötik şekil içinde ciltten absorbe edilerek dolaşıma girmesini sağlamak amacıyla cilt üzerine uygulanmasıdır. İnhalasyon yoluyla ilaç uygulama İlaçların solunum mukozasına uygulanmasıdır. Solunum sistemi hastalıklarında ve çoğunlukla da genel anestezi yapmak amacıyla bu yola başvurulmaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

6 İLAÇLARIN VÜCUTTAKİ ETKİSİ İlaçların etki mekanizmaları sistem, organ, doku, hücre ve subselüler yapı düzeylerinde incelenebilir. İlaçlar vücuda girdikten sonra emilir, dağılır, biyotransformasyon (metabolize) olur ve itrah (atılma-eliminasyon) edilir. Absorbsiyon ve biyoyararlanım Dağılım Metabolizma Ekstraksiyon (atılım) Absorbsiyon ve biyoyararlanım İlaçların absorbsiyonu (emilmesi), uygulandıkları yerden kan veya lenf dolaşımına geçmeleri demektir. Lokal etki beklenen durumlarda ilacın absorbsiyonu istenmemektedir. Bir ilacın absorbsiyonu ne kadar hızlı ise sistemik etkisi de o kadar çabuk başlamaktadır. İlacın uygulama yerinden absorbe olma oranına biyoyararlanım denilmektedir. Tablo6.1.İlaçların veriliş yollarına göre absorbsiyon hızları Bir ilacın absorpsiyonu ne kadar hızlı ise sistemik etkisi de o kadar çabuk başlamaktadır. Cilt üstü Oral Rektal Ciltaltı İntra muskuler Dilaltı İnhalasyon Solunum Endotrakeal Damar yolu Kalp içine Değişken Dakika 5-30 Dakika Dakika Dakika 3-5 Dakika 3 Dakika 3 Dakika Saniye 15 Saniye İlaçların Absorbsiyonunu Etkileyen Faktörler: Veriliş yolu: Ağız, cilt, inhalasyon ve rektal yolla verilen ilaçların, ince bağırsaklara geçerek emilimin başlaması için belirli bir süre gerekir. Ağızdan ilaç alımlarında, midenin dolu olması da etki süresini geciktirir. Enjeksiyon yolu ile ilacın verilişi absorbsiyonunu hızlandırır. Damar içine verildiğinde, ilaç enjektör iğnesinin ucundan çıktığı anda absorbe edilmiş olur. Diğer parenteral uygulamalarda (IM, SC) ilaç hücreler arası sıvı aralığına verildiğinden ilaç kana karıştıktan sonra hücre içi sıvı aralığına geçer. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

7 İlacın fiziki ve kimyasal özellikleri: Molekül büyüklüğü ne kadar küçük ise ve yağda çözünürlüğü ne kadar fazla ise absorbsiyon o kadar hızlı olur. İlacın farmasötik şekli: Tablet, draje gibi katı farmasötik şekillerde verilen ilacın absorbsiyonundan önce, bu şeklin dağılması (disintegresyan) ve ilacın çözünmesi (dissolüsyon) gerekir. Bu çözünme hızı, absorbsiyon hızını etkiler. İlaç konsantrasyonu (yoğunluğu): İlacın, uygulandığı yerdeki konsantrasyonu yüksek olursa absorbsiyon daha hızlı olur. İlacın farmakolojik özelliği: İlacın farmakolojik özelliği de absorbsiyonu etkiler. Örnek: Vazokonstriktör (damar daraltıcı) ilaçlar uygulandıkları yerde kan akımını azaltarak kendi absorbsiyonlarını yavaşlatır. Oysa vazodilatasyon (damar genişletici) etki yapan ilaçlar absorbsiyonu kolaylaştırır. Absorbsiyon yüzeyinin genişliği: İnhalasyon suretiyle verilen ilaç akciğer alveollerinde çok geniş bir yüzeyden absorbe olur. Örneğin; genel anestezik madde inhale ettirilen hasta çok kısa zamanda anesteziye girer. İlacın uygulandığı yerdeki dokuların vaskülarizasyonu (damar yoğunluğu): İlacın absorbe edildiği bölgede damarlaşma az ise veya kan akımının hızını azaltan şok, hipotansiyon, konjestif kalp yetmezliği gibi durumlar oluşmuşsa absorbsiyon gecikir. İlaçların Vücutta Dağılımı İlacın absorbe edildiği bölgede damarlaşma az ise veya kan akımının hızını azaltan şok, hipotansiyon, konjestif kalp yetmezliği gibi durumlar oluşmuşsa absorbsiyon gecikir. İlaçların vücutta dağılımı, ilacın geriye dönüşümlü olarak kan dolaşımından hücreler arası alana veya hücre içi sıvıya geçmesidir. İlaçların vücutta dağılımı eşit değildir. Bazı ilaçların belli doku ve organlara karşı özel ilgisi vardır. Bazı ilaçlar istenilen yerin dışında kalan doku veya organlarda toplanır. İlaçların bir organda toplanmasına sekestrasyon denir. Örneğin; tetrasiklinler kemikte, kalp glikozidleri myokardda toplanır. İlaçların dağılımı konusunda önemli bir durum da redistribüsyon (yeniden dağılım) olayıdır. Fazla liposolübl ilaçlar organizmaya intravenöz veya inhalasyon suretiyle hızlı bir şekilde verildiklerinde başlangıçta beyin, kalp ve böbrek gibi fazla kanlanan organlarda yüksek konsantrasyonda toplanır. Bir süre sonra ilaç, yağ dokularında toplanır. Böylece ilaç için yeni bir dağılım kalıbı ortaya çıkar. Buna yeniden dağılım (redistribüsyon) adı verilir. Örneğin, genel anestezik gazlar ve tiopental ilk dakikalarda büyük oranda beyinde toplanır. İlaçların Metabolizması (Biyotransformasyon) İlaçların vücutta enzimlerin etkisiyle kimyasal değişikliğe uğramasına metabolizma (biyotransformasyon) adı verilir. Bu olay sonucu ilaçlar genellikle daha az etkili veya etkisiz bileşikler hâline gelirler. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

8 İlaçların Vücuttan Atılımı (Ekstraksiyon) İlaç vücutta kimyasal değişikliklere uğrayarak dışarı atılır. İlaçların vücuttan itrahının büyük çoğunluğu böbrekler, karaciğer ve akciğerlerde gerçekleşir. Daha az olan itrah yolları tükürük, ter ve sütle atılmadır. İlaçların Etkisini Değiştiren Faktörler İlacın Veriliş Yolu ve Şekli; örneğin, oral verilen bir ilaç damar yolu verilene oranla daha az ve geç absorbe edilebilir. Bu nedenle oral yolla alınan ilacın dozu, damar yolu ile verilene göre daha yüksektir. Vücut ağırlığı; ilaçların erişkin dozu, 70 kg. ağırlığındaki bir kişiye verilmesi öngörülen dozdur. 40 kg lık insanla 100 kg lık insanın alacağı ilaç dozu aynı olmaz. Yaş Cinsiyet Genetik Faktörler İlaçları metabolize eden bazı enzimlerin kalıtımsal eksikliği ve fazlalığı da söz konusu olabilmektedir. Eliminasyon Organlarının Hastalıklar; karaciğer ve böbrek fonksiyonu bozulan kişilerde ilaçların metabolizması itrah hız ve derecesi azalır. İlacın Veriliş Zamanı; açlık ve tokluk ve sabah akşam kullanımı ilaç etkisini değiştir. Tolerans; bazı ilaçlar uzun süre devamlı kullanıldıkları zaman, başlangıçtaki dozun etki şiddetinin giderek azaldığı ve etki süresinin kısaldığı görülür. aynı tesiri idame ettirmek için dozu gittikçe arttırmak gerekir. Bu duruma tolerans adı verilir. Diğer Ilaçlarla Etkileşim ACİL İLAÇ UYGULANMASI GEREKEN DURUMLAR Şok Miyokard infarktüsü Anaflaktik reaksiyonlar Angına Travma Solunumsal aciller Yanıklar İntoksikasyonlar Organ yetmezliği vb. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

9 İlaç Uygulamalarındaki Genel İlkeler İlaçlar sulandırılırken kullanılacak sıvı ilacın yapısını bozmamalı. Uygulanacak ilaç sakin bir ortamda/ dikkatli bir şekilde hazırlanmalıdır. Hastanın alerjisi olup olmadığı sorgulanmalı. Etiketi tam olarak okunmayan ilaçlar kullanılmamalıdır. Başkasının hazırladığı ilaç kullanılmamalı. İlaçlar hastanın yanında bırakılmamalıdır. İlaç verildikten sonra mümkün olduğunca erken zamanda kayıt yapılmalıdır. İlaç hasta tarafından reddedilirse not edilmelidir. İlaç Uygulamalarındaki 8 Doğru İlkesi İlaç uygulamalarında güvenli bir şekilde uygulama yapmak ve hataları önlemek için zamanla ortaya çıkmış 8 doğru ilkesi olarak adlandırılan ilkeler söz konusudur. Bunlar: Doğru hasta Doğru ilaç Doğru doz Doğru yol Doğru zaman Doğru ilaç şekli Doğru etki Doğru kayıt Doğru hasta: Hastanın adı soyadı, protokolü, doğum tarihi doğrulanmalı, kimlik tanımlayıcı kontrol edilmeli, ilacın ismi ve verilme nedeni hastaya açıklanmalıdır. Doğru ilaç: İlaç hastanın ilaç dolabındaki gözünden alınıp ilaç kartı ile kontrol edildikten sonra ilacın etiketi okunmalı. Etiketi okunamayan veya olmayan ilaç kullanılmamalı. Doğru doz: İlacın minimum ve maksimum dozu bilinmelidir. Ölçüm göz seviyesinde düz şekilde tutularak yapılmalıdır. Doğru yol: İlaçlardan istenen etkilerin ortaya çıkabilmesi için mutlaka Doğru yol ile uygulanması gerekir. Bazı ilaçlar birkaç yolla verilebilir. Doğru zaman: İlaçlar belirlenen zamanda verilmeli ve ilacın alımı hastaya bırakılmamalıdır. Doğru ilaç şekli: Aynı ilacın birden fazla formu olabilir (kapsül, tablet, iv, im gibi). İlaç formu ilacın etki yerine ve etki süresinde önemlidir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

10 Doğru etki: İlacın beklenen etkisi veya yan etkisi bilinmelidir. İlacın başka ilaçlarla ya da besinlerle etkileşimi olup olmadığına dikkat edilmelidir. Doğru kayıt: Uygulanamayan ya da uygulanması unutulan ilaç kesinlikle yapıldı olarak kaydedilmemelidir. İLAÇLARIN HAZIRLANMASI: Acil serviste mümkünse ilaç hazırlama odası olmalı. Acil serviste mümkünse ilaç hazırlama odası olmalı yok ise dikkatin dağılmaması için hastadan uzak ve aydınlık bir yerde hazırlanmalı. Acil arabası, tepsisi ya da ilaçların konduğu bölüm her gün düzenli şekilde kontrol edilmeli aksaklıklar giderilmelidir. Acil durumda karışıklığı önlemek için ilaçlar hep bir formda olmalı. Örneğin, adrenalinin 0,25 mg/ 0,5 mg / 1 mgr üç formu aynı anda olmamalı. Her zaman 1 mg formunun olması acil durumda karışıklığı ve hatayı önleyecektir. Bazı konsantre ilaçlar sulandırılarak verilmesi gerekmektedir. Sulandırılırken kullanılacak sıvı ilacın yapısını bozmamalı ve hastada allerji yapmadan, tansiyonunu, şeker dengesini, elektrolit dengesini bozmayan yapıda olmalı. İlaçlar hazırlandıktan sonra etiketlenmeli; ilacın içeriği, ilacın hazırlanış tarih ve saati yazılmalı. İlaçlar hazırlanırken doz eşdeğerleri bilinmeli. 1cc = 1ml = 10 dizyem = 100 ünite = 20 damla 3gut = 1 damla 1 gr = 1000 mg İlaç Etkileşimleri İlaçlar aynı anda vücutta bulundukları zaman, birbirlerinin etkilerini kalitatif (nitelik) ve/veya kantitatif (sayısal) olarak değiştirebilir. Hastada belirli bir ilaçla tedaviye başlarken hastanın kullandığı ilaçların soruşturulması gerekir. Bilinçsizce bir arada kullanılan ilaçlar birbirleri ile etkileşerek zararlı sonuçlara neden olabilir veya etkisiz hâle gelirler. Böylece tedavi amacına ulaşmayabilir. Farmakodinamik Etkileşmeler Bir ilacın diğerinin etkisini; onunla etki yeri (reseptör) veya çevresinde etkileşmesi onunkine zıt veya aynı yönde bir etki oluşturması veya onunla kimyasal olarak birleşmesi sonucu ile meydana gelir. Farmakodinamik etkileşmelerde, bir ilacın diğerinin etkisini azaltmasına veya çoğaltmasına göre, antagonizma ve sinerjizma diye adlandırılan iki durum ayırt edilmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

11 Antagonizma: Bir ilaç diğer bir ilacın etkisini önler veya ortadan kaldırırsa bu duruma antagonizma adı verilir. Çeşitli ilaç ve maddelerle meydana gelen zehirlenme olaylarında bu reaksiyondan yararlanılır. Zehrin antagonisti verilerek zararlı etkilerin ortadan kaldırılması veya önlenmesi sağlanır. Bu çeşit antagonist madde için antidot veya panzehir deyimi kullanılır. Sinerjizma: Bir ilacın etkisinin diğer ilaç tarafından arttırılmasıdır. İki türü vardır; İlaçlar daha vücuda girmeden önce, yani vücut dışında iken etkileşebilirler. Sumasyon (aditif etkileşme): Aynı türde etki gösteren iki ilaç bir arada verildiği zaman her birinin ayrı ayrı gösterdikleri etkinin cebirsel toplamı kadar etki oluşturmaları durumudur. 1+1=2 gibi. Potansiyalizasyon: Birlikte kullanılan iki ilacın oluşturdukları etkinin miktarı, onların bireysel etkilerinin toplamından daha fazladır. 1+1=3 gibi. Farmakokinetik Etkileşmeler Bir ilacın diğer ilacın farmokinetiğini yani absorbsiyon, dağılım, metabolizma (biyotransfarmasyon) ve ekskresyonunu değiştirmesi sonucu oluşurlar. Farmokokinetik etkileşmeler genellikle ilacın etki yerinden uzakta oluşurlar ve vücut sıvılarındaki, bu arada etki yerindeki, ilaç konsantrasyonunun değişmesi sonucu etkinin azalmasına veya artmasına yol açarlar. Farmasötik Etkileşmeler İlaçlar daha vücuda girmeden önce, yani vücut dışında iken etkileşebilirler. Buna geçimsizlik de denir. Bu tip ilaçlar birlikte aynı anda uygulanmamalı ve aynı enjektörde iki ilacın karıştırılarak uygulanmasından kaçınılmalıdır. İLAÇ UYGULAMA HATALARININ ÖNLENMESİ İlaç uygulama hatalarının önlenmesi için aşağıdaki hususlara dikkat edilmelidir. İlaçlar uygun ortamlarda saklanmalı, Yüksek riskli ilaçların tanımlanmalı, İlaçların kontrolü eczacılar tarafından yapılmalı, Uygun teknikle ilaç hazırlanmalı, İlaçlar hasta adına paketlenmeli, Tüm hazırlanmış ilaç ve enjeksiyonlara etiket yapıştırılmalı, insülin gibi uzun süreli kullanılacak flakonların üzerine açılma tarihi, saat ve kullanıcının kaydedilmeli, Hastanın önceden kullandığı ilaçlar kontrol edilmeli, 8 doğru uygulamasına dikkat edilmeli, İlaç yan etkilerinin gözlemlenmeli, Taburculuk sonrası kullanılacak ilaçlar konusunda hasta eğitilmelidir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

12 İlaç ancak doğru kullanılırsa etkilidir. Akılcı İlaç Kullanımı Tüm dünyada ilaçların yaklaşık %50 si uygunsuz şekilde kullanılmaktadır. Dünyada yanlış, gereksiz, etkisiz ve yüksek maliyetli ilaç kullanımı çeşitli sorunlara neden olmaktadır. Gereksiz ve yanlış tüketime bağlı sorunların başında antibiyotiklere direnç gelişimi gelmektedir. Diğer boyutu ekonomik sorunlardır. Yüksek ilaç harcamaları sosyal güvenlik kurumlarına ağır bir yük getirmekte, geri ödemede ciddi ödeme sıkıntılarına yol açmaktadır. Bu sebeplerden dolayı dünyada çeşitli çözüm yolları üretilmeye, geliştirilmeye çalışılmıştır. Alınan doğrudan önlemler yanında, dolaylı önlemlerden biri olarak Akılcı İlaç Kullanımı uygulamaları devreye sokulmuştur. Dünya Sağlık Örgütü bu konuda ilk düzenlemeleri 1985 yılında ele almış ve akılcı ilaç kullanımını; kişilerin klinik bulgularına ve bireysel özelliklerine göre uygun ilacı, uygun süre ve dozajda, en düşük fiyata ve kolayca sağlayabilmeleri olarak tanımlamıştır. Bir endikasyon için uygun ilaç, etkililik, güvenlik, uygunluk ve maliyet kriterleri dikkate alınmışsa akılcı olarak seçilebilir. Akılcı ilaç kullanımı, öncelikli olarak halkın sağlığını ve toplumun çıkarını gözetir. Bu hususlar göz önünde bulundurulduğunda: Öncelikle hastanın probleminin tanımlanması, yani hekim tarafından doğru teşhisin konulması gerekmektedir. Buna paralel olarak, ilaçlı veya ilaçsız, etkili ve güvenilir tedavinin tanımlanması, eğer ilaçla tedavi uygulanacaksa, uygun ilaçların seçimi, her bir ilaç için uygun dozun ve uygulama süresinin belirlenmesi ve uygun reçetenin yazılması basamakları izlenmelidir. Bu aşamada onaylanmış, güncel tanı ve tedavi kılavuzları esas alınmalıdır. Kullanılmakta olan ve en son kullanılan ilaçlar, hastanın alerjik durumları sorgulanmalı ve hasta tarafından belirtilmelidir. Hasta/hasta yakını ilacın olası yan etkileri, ilacın besin ve ilaç etkileşimleri konusunda bilgilendirilmelidir. Hamilelik ve emzirme döneminde; çocuklarda, yaşlılarda, böbrek ve karaciğer yetmezliği olan hastalarda, ilaç alerjisi öyküsü olanlarda ilaç kullanımı konusunda daha dikkatli olunmalıdır. Akılcı ilaç kullanımının ilkeleri Doğru tanıya dayanmak, Uygun ilacı seçmek; gereken dozunu, uygun yoldan sunmak ve yeterli süre kullanmak, Tedavi başarısını değerlendirmek, yan etkileri ve hastanın uyumunu izlemek, Birden çok ilaç kullanılacaksa etkileşimlerini değerlendirmek, Tasarlanan tedavinin gerçekleşebilirliğini ve maliyetini dikkate almaktır. İlaçların nasıl, hangi sıklıkta, ne kadar süre kullanılacağı ve hangi koşullarda saklanacağı hastaya tam olarak anlatılmalı ve hasta tarafından eksiksiz olarak uygulanmalıdır. İlaçlar çocukların göremeyeceği, ulaşamayacağı yerlerde ve ambalajında saklanmalıdır. İlaç kullanımı yarıda kesilmemeli, hekime danışmadan doz değişikliğine gidilmemelidir. Kesilmiş veya açılmış ambalajlar satın alınmamalı, son kullanma tarihi geçmiş olan ilaçlar kesinlikle kullanılmamalıdır. Ülkemizde, doğru ilaç kullanımı konusunda farkındalığın oluşturulmasında hekim, eczacı ve bu konuda hizmet veren sektörün Akılcı İlaç Kullanımı konusunda toplum bilincini arttırmaya yönelik desteğinin bulunması önemlidir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

13 Ödev Bireysel Etkinlik İlaç Uygulamaları ilaç uygulamalarında yapılabilecek hataları tartışarak sıkça yaptığınız ve tekrarladığınız eksiklikleri gözden geçiriniz Acil kliniğindeki bir hastanızı seçerek bu hastanın ilaç uygulamalarını inceleyiniz. Doğru ve yanlışlarınızı gözden geçiriniz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13

14 Özet İlaç Uygulamaları Günümüzde yapılan yasal düzenlemelerle sağlık çalışanlarının sorumlulukları her geçen gün artmaktadır. Bu durum sağlık çalışanlarının günlük rutin uygulamalarında yaptıkları işlemler nedeniyle zaman zaman sıkıntı yaşamalarına, hatta hukuksal olarak malpraktis davaları ile yüz yüze kalmalarına neden olmaktadır. sağlık çalışanlarının en sık yaşadığı sıkıntıların başında günlük uygulamalar içinde en sık yapılan uygulamalardan biri olan ilaç uygulamaları gelmektedir. Sağlık çalışanı kullandığı ilaçların etkisi ve etki mekanizmaları hakkında genel bilgi eksikliği gerek kullanırken dikkar etmesi gerektiği noktlara dikkat çekilmesi istendi. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14

15 DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Aşağıdakilerden hangisi lokal ilaç uygulama yollarından biridir? a. Rektal b. İntranazal c. İntravenöz d. Sublingual e. İntramüsküler 2. Aşağıdakilerden hangisi, sistemik ilaç uygulama yollarından biri değildir? a. İntravajinal b. Enteral c. İnhalasyon d. Transdermal e. Parantarel I.Sindirim kanalından emilmeyen, sindirim kanalında parçalanarak etki gösterme fırsatı bulamayan veya önemli ölçüde ilk geçiş etkisine maruz kalan ilaçlar damar veya doku içine doğrudan verilirler. II. İntramusküler enjeksiyon (im) parenteral uygulama yöntemi değildir. III. Parenteral uygulama sistemik uygulama yöntemidir. 3. Parenteral Uygulama yöntemleri için hangisi ya da hangileri dorudur? a. Yalnız I b. Yalnız II c. I ve II d. I ve III e. II ve III 4. Aşağıdakilerin hangisi İlaçların absorbsiyonunu etkileyen faktörler arasında sayılamaz? a. Veriliş yolu b. İlaç konsantrasyonu (yoğunluğu) c. Absorbsiyon yüzeyinin genişliği d. Hastanın cinsiyeti e. İlacın tablet yada draje oluşu Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15

16 5. İlacın uygulama yerinden absorbe olma oranına ne denir? a. Biyoyararlanım b. Dağılım c. Metabolizma d. Ekstraksiyon e. Sekestrasyon 6. Aşağıdakilerden hangisi ilaçların etkisini değiştiren faktörlerden değildir? a. Vücut ağırlığı b. Yaş c. Cinsiyet d. Genetik faktörler e. İlacın katı veya sıvı oluşu I. Anaflaksi II. III. IV. Yanıklar Ürtiker Intoksikasyonlar 7. Acil ilaç uygulaması için hangileri doğrudur? a. I, II ve III b. II, III ve IV c. I, II ve IV d. I, III ve IV e. I, II, III ve IV 8. Aşağıdakilerden hangisi 8 doğru ilkesi olarak adlandırılan ilkelerden değildir? a. Doğru zaman b. Dağru ilaç c. Doğru doz d. Doğru yöntem e. Doğru sonuç Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16

17 9. Aşağıdaki eşleştirmelerden hangisi doğru değildir? a. 1cc=20 damla b. 10 diziem= 1ml c ünite= 10 diziem d. 3 gut=1 damla e. 20 damla=100 ünite I. Taburculuk sonrası ilaç hakkında bilgi vermeli II. İlaçlar uygun ortamlarda saklanmalı III. Yüksek riskli ilaçların tanımlanmalı IV. Tüm hazırlanmış ilaç ve enjeksiyonlara etiket yapıştırılmalı V. Hastanın önceden kullandığı ilaçlar kontrol edilmeli 10. İlaç uygulama hatalarının önlenmesi için aşağıdakilerden hangileri yapılmalıdır? a. I, II ve III b. II, III ve IV c. I, II ve IV d. I, III ve IV e. I, II, III ve IV Cevap Anahtarı 1-B, 2-A, 3-E, 4-D, 5-A, 6-E, 7-C, 8-E, 9-C, 10-E Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17

18 YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR İlaç Uygulamaları" Hemşirelik Milli Eğitim Bakanlığı Ankara 2012, Dural Özalp, Esen A, Farmakoloji. Nobel Tıp Kitapevleri, Ankara 2002 Kayaalp O, Tıbbi Farmakoloji. Hacettepe Taş Kitapçılık, Ankara 2000 Sağlık Bakanlığı Sağlık Eğitimi Genel Müdürlüğü Eğitimciler İçin Eğitim Rehberi "Sağlık ve Sağlığın Korunması Modülleri" Ankara 2008 Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü Sağlıkta Kalite ve Akreditasyon Daire Başkanlığı SKS ve İlaç güvenliği rehberi Ankara 2012, Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18