ÜNİTE PSİKOLOJİK SAĞLAMLIK ACİL DURUM VE AFET PSİKOLOJİSİ İÇİNDEKİLER HEDEFLER. Doç. Dr. İsmail SEÇER

Transkript

1 PSİKOLOJİK SAĞLAMLIK İÇİNDEKİLER Giriş Travmatik Yaşantılar ve Psikolojik Sağlamlık Psikolojik Sağlamlıkla İlgili Risk Faktörleri Psikolojik Sağlamlıkla İlgili Koruyucu Faktörler ACİL DURUM VE AFET PSİKOLOJİSİ Doç. Dr. İsmail SEÇER HEDEFLER Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Psikolojik sağlamlık kavramını açıklayabilecek, Psikolojik sağlamlığın ilişkili olduğu psikolojik faktörleri anlayabilecek, Psikolojik sağlamlığı etkileyen risk faktörlerini ve koruyucu faktörleri kavrayabilecek, Psikolojik sağlamlığı yüksek olan bireylerin özelliklerini öğrenebiceksiniz. ÜNİTE 9

2 GİRİŞ Bireyin sahip olduğu bazı özellikler travmanın etkisini artırırken bazı özellikler başa çıkma becerilerini artırmaktadır. Yaşamının bir kesitinde her insan zorlu yaşam koşullarını içinde barındıran travmatik bir yaşantı geçirebilmektedir. Travma, bireyin fiziksel ve psikolojik varlığına ve bütünlüğüne tehdit oluşturan, inanç ve güven sarsılmasına, kayıp ve zararlara sebep olan, kişinin psikolojik ve sosyal dengesini bozan ve genelde kontrol dışı olarak gerçekleşen olay olarak tanımlanabilir. Travma çok çeşitli yollarla gerçekleşebilmekte ve bireyin psikolojik ve sosyal uyumunu önemli oranda bozmaktadır. Özellikle de travmatik olayın niteliğine ve ağırlığına bağlı olarak ortaya çıkan duygu yoğunluğunun bir sonucu olarak yaşanan suçluluk, kaygı, çaresizlik ve öfke duyguları gibi çeşitli duygular travmanın etkilerinin yaşamın birçok alanına yayılmasına ve çok daha uzun süre bireyin yaşamını etkilemesine sebep olabilmektedir. Sonuç olarak bireyin yaşam kalitesi ve doyumu travmanın bir sonucu olarak ciddi oranda azalmaktadır. Buna ek olarak bireyin günlük yaşam rutinleri de travmanın etkisine bağlı olarak değişim göstermektedir. Travmayı hatırlatan olay ve durumlardan sürekli kaçınma tepkileri gösterme, rüyalar ve kâbuslar görme, belli yerlere ve binalara girmekten veya ulaşım araçlarına binmekten uzak durma ve sürekli olarak tetikte olmak gibi birtakım davranışsal sonuçlarda yine travmanın bireyin günlük yaşamını etkileyen diğer sonuçları olarak görülebilir. Araştırmalar bütün bir yaşam boyunca en az bir defa travmatik bir olay yaşamış olma olasılığının %90 düzeyinde olduğunu göstermiştir. Bu bulgu hemen hemen her bireyin yaşamının bir döneminde mutlaka ciddi bir travmatik yaşantı geçirdiği şeklinde değerlendirilebilir. Bu bulguya karşın her birey travma karşısında aynı veya benzer tepkiler göstermemektedir. Başka bir deyişle aynı travmatik olaya maruz kalan veya tanık olan bireylerde birbirinin aynısı veya benzeri davranışlar ortaya çıkmamaktadır. Hatta birbirinin aynısı şeklinde ortaya çıkan sonuçlar olsa bile davranışın yoğunluğu, görülme süresi ve sıklığı kişiden kişiye değişim gösterebilmektedir TRAVMATİK YAŞANTILAR VE PSİKOLOJİK SAĞLAMLIK İnsanların sahip olduğu bazı nitelikler travmanın olumsuz etkilerinin daha yoğun veya daha az yaşanmasına sebep olabilmektedir.. Başka bir deyişle bireylerin sahip olduğu bazı nitelikler travmaya bağlı olarak ortaya çıkan davranışların veya tepkilerin daha yoğun yaşanmasını kolaylaştırırken kimi özelliklerde bu tepkilerin ortaya çıkmasını engelleyici bir işlev görebilmektedir. Bu durum bireylerin sahip olduğu kimi özelliklerin onları travmatik yaşantılar karşısında güçlü kıldığı ve bu olumsuz süreci daha kolay atlatmalarını sağladığı şeklinde değerlendirilebilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

3 Bireyin travmatik olaylardan daha az etkilenmesini sağlayan psikolojik faktörleri araştırınız. Psikolojik sağlamlık, kendini toparlama gücü ve psikolojik dayanıklılık kavramları ile de birlikte kullanılmaktadır. Buna karşın bireyin sahip olduğu bazı özellikler ise travmanın olumsuz etkilerinin daha fazla yaşanması noktasında bireyi dezavantajlı konuma getirebilmektedir. Birey yaşam süresince çok sayıda örseleyici, yıpratıcı, üzücü stresli yaşam olayıyla karşı karşıya gelmektedir. Bu olumsuz yaşantılarla başa çıkmak için bireylerin ortaya koydukları veya koymaya çalıştıkları tepki biçimleri birbirinden farklılık göstermektedir. Bazı bireyler travmatik yaşantılar karşısında çok çabuk anksiyete ve depresyon gibi belirtiler ortaya koymakta ve bu nedenle daha uzun süre travmanın etkilerini yaşamaktadır. Bazı bireyler ise daha uyum sağlayıcı ve yapıcı tepkileri nedeniyle travmanın etkilerini daha az hissedebilmekte ve daha kısa süre içerisinde normal günlük yaşamlarına dönebilmektedirler. İlgili alan yazına bakıldığında travma ve benzeri olaylar karşısında bireyin etkin uyum sağlama ve etkili başa çıkma süreçlerini içeren durumun karşılığı olarak Psikolojik Sağlamlık kavramının kullanıldığı görülmektedir (Doğan, 2015;Gizir, 2007; Terzi, 2006). Psikolojik dayanıklılık kavramı literatürde değişik şekillerde ele alınmaktadır. En yaygın biçimde psikolojik sağlamlık şeklinde kullanılan kavram bazı kaynaklarda psikolojik dayanıklılık ve kendini toparlama gücü gibi değişik şekillerde de kullanılabilmektedir. Bununla birlikte herkes tarafından kabul gören bir psikolojik sağlamlık tanımı da bulunmamaktadır. Yapılan tanımlara bakıldığında genel olarak aşağıdaki gibi bir açıklamaları görmek mümkündür. Carver (1998) psikolojik sağlamlığı, stresli durumlara uyum sağlama, olumsuzluklara rağmen hasta olmama, stres ve zorluklara rağmen işlevsel olma ve stresli durumlara rağmen kendini toparlayabilme şeklinde tanımlamaktadır. Doğan (2015) psikolojik sağlamlığı, hastalıklardan, psikolojik sorunlardan, olumsuz ve travmatik yaşantılardan ya da stresli durumlardan hızlı bir şekilde kurtulabilme ve iyileşebilme yetisi olarak tanımlamaktadır. Taşgın ve Çetin (2006) ise kişinin olumsuz yaşantılarla etkin olarak başa çıkabilmesi ve yeni durum ve koşullara ayak uydurabilmesini psikolojik sağlamlık olarak nitelemektedirler. Luthar (1991) ise psikolojik sağlamlığı, ciddi travma ve riskli yaşantılara rağmen bireyin göstermiş olduğu uyum becerisi olarak tanımlamıştır. Dolayısıyla tanımdan da anlaşıldığı üzere psikolojik sağlamlık yükseldikçe bireyin zorlu yaşam koşulları ile başa çıkma ve uyum sağlama becerilerinin de yükseleceği söylenebilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

4 Alan yazında psikolojik sağlamlık ile ilişkili olarak ele alınan psikolojik nitelikleri araştırınız. Risk faktörleri ve koruyucu faktörlerin bilinmesi psikolojik sağlamlık bakımından önemli bir yer sahiptir. Sağlam (2012) ve Gizir e (2007) göre birey için psikolojik sağlamlık kavramından bahsedebilmek için öncelikle bireyin zorlu bir yaşam olayıyla veya stresli bir durumla başka bir deyişle travmatik etki yaratan bir durumla karşı karşıya kalması gerekmektedir. Karşı karşıya kalınan bu zorlu yaşam koşullarına yönelik olarak bireyin ortaya koyacağı tepkiler psikolojik sağlamlığa işaret edebilmektedir. Bireyin travmatik yaşantının stresli sonuçlarıyla etkin olarak başa çıkmaya başlaması ve normal yaşamına olabildiğince hızlı bir biçimde dönmesi psikolojik sağlamlığın yüksek olduğuna işaret ederken travmatik olayın etkilerinin her geçen gün artarak devam etmesi ve yaşam kalitesini giderek düşürmesi psikolojik sağlamlığın düşük olduğuna işaret etmektedir. Literatüre bakıldığında psikolojik sağlamlığın üç yönünün bulunduğu görülmektedir. Bunlar; Risk faktörleri Uyum sağlama becerisi ve baş etme yaklaşımları Koruyucu faktörler Psikolojik sağlamlık kavramı tam da bu noktada olumlu uyum sağlama ve başa çıkma becerilerinin sürece katkı sağlayan koruyucu faktörlerin süreçte yer alan risk faktörleri ile etkileşimi sonucunda ortaya çıkan bir özellik olduğu söylenebilir. Çoğu travmatik yaşantı kaçınılmaz bir biçimde bireyi stresli bir yaşam sürecine çekmektedir. Ancak bireyin sahip olduğu bazı özellikler travmanın hem ortaya çıkmasına hem de etkilerinin daha ağır biçimde yaşanmasına sebep olabilmektedir. Bunlara risk faktörleri denilmektedir. Risk faktörleri genel olarak travmanın etkilerini ağırlaştıran faktörler olarak düşünülmektedir. Buna karşın bireyin sahip olduğu bazı nitelikler de hem risk faktörlerinin etkisini azaltmakta hem de travmanın ortaya çıkmasını veya travmanın olumsuz etkilerinin çok hafif biçimde yaşanmasını sağlayabilmektedir. Bunlara da koruyucu faktörler denilmektedir. Koruyucu faktörler genel olarak bireyi travmadan ve travmanın olumsuz etkilerinden koruyan faktörler olarak düşünülebilir. Travmatik yaşantılar karşısında birey açısından koruyucu faktörlerin türlerini ve etkilerini araştırınız. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

5 Günümüzde tek bir psikolojik sağlamlık kavramından bahsedilmemektedir. Bunun yerine değişik süreçleri de kapsayan geniş bir yaklaşım kabul edilmektedir ve akademik sağlamlık, duygusal sağlamlık, davranışsal sağlamlık, sosyal sağlamlık ve ego sağlamlığı gibi psikolojik sağlamlığın türevlerini içeren kavramlarda literatürde kullanılmaktadır (Gizir, 2007). PSİKOLOJİK SAĞLAMLIKLA İLGİLİ RİSK FAKTÖRLERİ Risk faktörleri ailesel, bireysel ve çevresel faktörler olarak üçe ayrılmaktadır. Risk faktörleri psikolojik sağlamlık kavramının ele alınmasında ve anlaşılmasında oldukça önemlidir. Öyle ki psikolojik sağlamlığın değerlendirilebilmesi için öncelikle riskli bir durumun ortaya çıkmış ve bireyin hâlihazırda bu durum ile yüz yüze gelmiş olması gerekmektedir (Masten ve Reed, 2002). Bu bağlamda öncelikle risk kavramının ele alınarak tanımlanmasında yarar bulunmaktadır. Risk kavramı Fergus ve Zimmerman a (2005) göre risk, istenmeyen sonuçları yordayan statik bir durum ve bir stresör olarak tanımlanabilir. Başka bir şekilde ele alınacak olursa eğer risk, risk olumsuz bir durum yani tehlike olarak da değerlendirilebilir. Risk faktörü ise olumsuz veya travmatik bir durumun ortaya çıkma olasılığını artıran veya olası bir problemin devam etmesine zemin hazırlayan herhangi bir etmen olarak tanımlanabilir. Bu bağlamda risk faktörleri hem travmatik yaşantıyı ortaya çıkaran hem bu travmatik yaşantının yaratacağı olumsuz etkileri bireyin derinden hissetmesini sağlayan hem de ortaya çıkan bu istenmeyen duygu ve tepkilerin devam etmesine sebep olan herhangi bir durum olarak görülebilir. Bu yönüyle psikolojik sağlamlığı en fazla yordayan niteliklerden biri olarak karşımıza çıktığını söyleyebiliriz. Başka bir deyişle psikolojik sağlamlığın travmatik olaylar karşısında en önemli yanı risk faktörleri olarak görülebilir. Masten ve Reed (2002) risk faktörlerini, birey ya da grup için gelecekteki bir zamanda ortaya çıkabilecek olumsuz sonuçları yordayan özellik ve koşullar olarak tanımlamaktadırlar. Bu yönüyle risk faktörleri, bireyin yaşantısında ortaya çıkma olasılığı bulunan olumsuz yaşantıların ortaya çıkışını hızlandıran ve etkilerini de ağırlaştıran bir etmen olarak ele alınabilirler. Risk faktörleri genel olarak üç başlık hâlinde ele alınmaktadır. Bunlar; bireysel risk faktörleri, ailesel risk faktörleri ve çevresel risk faktörleridir (Gizir, 2007; Karaırmak ve Bugay, 2014). Genel olarak üç başlık hâlinde düşünülen risk faktörleri tarafından aşağıdaki şekilde özetlenmiştir. Bireysel Risk Faktörleri Bireysel risk faktörleri denilince daha çok erken doğum, olumsuz yaşam olayları ve kronik hastalıklar akla gelmektedir. Erken doğum özellikle bebeklik döneminde görülen ve bu duruma bağlı olarak ortaya çıkan gelişim sorunlarının bireyin sonraki yaşam dönemleri üzerinde de belirgin bir olumsuz etki yaratması olarak tanımlanabilir. Olumsuz yaşam olayları ise çocukluk yıllarından itibaren riskli yaşam olaylarına maruz kalınması şeklinde düşünülebilir. Kronik hastalıklar ise bireyin hangi yaşta olursa olsun süreklilik arz eden ve vücudun savunma Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

6 sistemini sekteye uğratan herhangi bir hastalık olarak değerlendirilebilir. Bu gibi durumlar bireyin bağışıklığını düşürebildiği gibi bireyin zorlu yaşam olayları karşısındaki direncini zayıflatabilmekte ve bireyin bu olaylarla başa çıkma becerilerini de düşürmektedir. Psikolojik sağlamlığı zayıflatabilecek kronik rahatsızlıkarı ve etkilerini araştırınız. Bu yönüyle bireysel risk faktörleri, psikolojik sağlamlık açısından önemli birer olumsuzluk kaynağı olabilmekte ve bireyin travmatik olaylar karşısında elini zayıflatabilmektedir. Bununla birlikte bireysel risk faktörlerinin önemli oranda bireyin kendi kontrolünün dışında gerçekleşen özellikler olduğu da söylenebilir. Örneğin, kronik rahatsızlıkların olması bireyin isteyerek sahip olduğu bir nitelik olarak düşünülemez. Ailesel Risk Faktörleri Bireylerde özellikle çocuk ve ergenlerde psikolojik sağlamlığı etkileyen bir diğer ailesel risk faktörü ise anne babanın boşanması, ayrılması veya ölümü şeklinde gerçekleşen ailesel süreçtir. Psikolojik dayanıklılığı etkileyen ailesel faktörler üç başlık hâlinde ele alınabilir. Bunlar; ebeveynlerin sahip olduğu hastalık ve davranış bozuklukları, ebeveynlerin ölümü veya ayrılması, ergenlik döneminde erken yaşta anne baba olmak durumunda kalma. Ailesel risk faktörlerinin ilki anne babanın sahip olduğu hastalıklar ve davranış bozukluklarıdır. Birey dünyaya ilk adımını attığı günden başlayarak bir yetişkin olarak kendi ayakları üzerinde durmaya başladığı, kendi yaşamını inşa etmeye ve idare etmeye başladığı güne kadar geçen sürede anne babasının elinde büyümektedir. Bu durum, çocuğun gelişim süreçlerinin tamamında anne babanın damgasının olması anlamına gelmektedir. Özellikle bireyin kişilik yapısı ve hayat felsefesinin oluşumunda anne baba ile kurulan ilişki biçimleri oldukça önemlidir. Bu bağlamda anne babanın çocukla kurmuş olduğu ilişki biçimleri, çocuğa yaklaşım tarzları, sevgi ve ilgi gösterme biçimleri önemli bir yere sahiptir. Buna ek olarak anne babanın sahip olduğu psikolojik rahatsızlıklar çocuklarda risk faktörlerinin ortaya çıkması noktasında en önemli olumsuzluk kaynağı olarak gösterilebilir. Anne babanın psikolojik sağlıklarının yerinde olmaması yine birçok davranış bozukluğunun da ortaya çıkmasına zemin hazırlayabilmektedir. Anne baba kaynaklı bir diğer olumsuzluk ise anne babanın madde kullanıyor olmasıdır. Özellikle alkol ve uyuşturucu madde bağımlılığı gibi davranış bozuklukları çocuklarda psikolojik sağlamlığı etkileyen risk faktörlerinin ortaya çıkması noktasında önemli bir yere sahiptir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

7 Anne babada görülen davranış bozukluklarının çocukların psikolojik sağlamlıklarını etkileme noktasında taşımış olduğu risk faktörlerini araştırınız. Ergen anne babalığı psikolojik sağlamlığı tehdit eden önemli risk faktörleri arasındadır. Bireylerde özellikle çocuk ve ergenlerde psikolojik sağlamlığı etkileyen bir diğer ailesel risk faktörü ise anne babanın ayrılması veya ölümü şeklinde gerçekleşen ailesel süreçtir. Bir çocuk için en ideal aile hiç şüphesiz aile bütünlüğünün sağlanmış olduğu ailedir. Ancak çeşitli nedenlerden dolayı aile bütünlüğü bozulabilmektedir. Ebeveynlerden birinin hayatını kaybetmesi veya eşlerin ayrılması-boşanması nedeniyle aile bütünlüğü bozulabilmekte ve çocuklar aile bütünlüğünün sağlamış olduğu olanaklardan mahrum kalabilmektedir. Ayrılma-boşanma durumunda özellikle çatışmalı bir süreç yaşanmış ise çocuklar genel olarak ebeveynlerden birinin tarafını tutmak ve diğerine cephe almak zorunda bırakılmakta ve bu durumda çocuklar için zaten travmatik bir olay olan ayrılma durumunun etkilerinin daha da ağırlaşması anlamına gelebilmektedir. Buna ek olarak ebeveynlerden birinden mahrum kalma nedeniyle doyurulmayan psikolojik ihtiyaçlarda eklenince durumun çocuklar için risk yaratma olasılığı daha da artmaktadır. Bu bireyler için çocukluk ve ergenlik dönemi olduğu kadar yetişkinlik döneminin de risk faktörleri ile dolu olduğu veya bu bireylerin risk faktörlerine daha açık oldukları söylenebilir. Dolayısıyla aile bütünlüğü bireylerde risk faktörlerini belirginleştiren birer durum olarak karşımıza çıkabilmektedir. Ailesel risk faktörlerinden bir diğeri ise ergenlik döneminde anne ve baba olma sorumluluğu ile karşı karşıya kalma durumuna bağlı olarak ortaya çıkan risk faktörleridir. Ergenlik dönemi bireylerde belli hormonal ve gelişimsel süreçlerin etkisiyle bireylerin cinselliğe yöneldikleri bir dönem olabilmektedir. Bu durum ergen cinselliği denilen bir durumu ortaya çıkarabilmektedir. Kimi ergenler korunmasız ve bilinçsiz cinsel ilişki sonucunda hamile kalabilmekte ve bu durum daha çocuk yaşta iki bireyden birinin anne olmak diğerinin ise baba olmak gibi bir sorumluluğu almasına sebep olabilmektedir. Bu dönemde karşılaşılan bir diğer benzer olay ise özellikle kız çocuklarının henüz psikolojik olgunluklarını tamamlamadan ergenlik dönemi içerisinde evlendirilmeleri, evlilik ve anne olmak gibi birtakım sorumluluklar ile karşı karşıya bırakılmalarıdır. Henüz kendisi çocuk yaşta olan birinin bir çocuğa annelik yapmak gibi sorumluluğu almasını istemek psikolojik olarak birtakım sorunların ortaya çıkışını hızlandırabilmektedir. Özellikle psikolojik olgunluk düzeyine bağlı olarak bu dönemdeki bireyin ortaya koyacağı riskli davranışların yoğunluğunda da artış olacaktır. Bu nedenle erken yaşta anne baba olmak veya evlendirilmek gibi bir problemle karşı karşıya olmak psikolojik sağlamlığı tehdit eden ve bireyin travmatik olaylar karşısındaki risk durumunu artıran birer etmen olabilmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

8 Türkiye'de ergen anne babalığını, bu duruma maruz kalan ve etkilenen birey sayısını ve sonuçlarını araştırınız. Çevresel Risk Faktörleri Bireylerin psikolojik sağlamlıklarını etkileyen bir diğer risk faktörü ise çevresel faktörlerdir. Çevresel faktörler arasında ekonomik zorluklar, yoksulluk ve ekonomik krizler, çocuk ihmali ve istismarı, savaş ve doğal afetler, şiddet olayları, toplumsal felaketler ve evsizlik gibi sorunlar gösterilebilir. Çevresel faktörler tek tek ele alındığında ekonomik zorluklar ve yoksulluk gibi durumların, bireylerin yaşam süreçlerinde maddi olanaklardan önemli oranda yoksun olmalarına bağlı olarak ortaya çıkan sorunlar düşünülebilir. Ekonomik refah düzeyi bireylerin yaşam kalitelerini doğrudan doğruya etkileme gücüne sahip olan durumlardır. Dolayısıyla bu olanaklardan yoksun olmanın bireylerin psikolojik ihtiyaçlarının önemli oranda karşılanamaması gibi birtakım olumsuzlukları ortaya çıkarabilmektedir. Psikolojik ihtiyaçların yeterince doyurulamaması psikolojik sağlamlığın oluşumunda bir olumsuzluk kaynağına dönüşebilmektedir. Bir diğer çevresel problem olarak çocuk ihmali ve istismarı gösterilebilir. Günümüzün önemli ve ciddi problemlerinden biri olan çocuk istismarı Dünya Sağlık Örgütü tarafından çocuğun sağlığını, fiziksel ve psikososyal gelişimini olumsuz etkileyen bir yetişkin, toplum ya da devlet tarafından bilerek ya da bilmeyerek yapılan her türlü kötü muamele olarak tanımlanmaktadır. Çocuğa yönelik istismar fiziksel istismar, cinsel istismar, duygusal istismar ve çocuğun ihmal edilmesi olmak üzere dört grupta ele alınmaktadır. Her birinin çocuk üzerindeki olumsuz etkileri ağır olmakla birlikte cinsel istismar en ağır etkileri olan istismar türü olarak gösterilebilir. İstismar türü her ne olursa olsun, bireyin psikolojik yapısında önemli kırılganlıklar yaratmakta ve psikolojik sağlamlığı doğrudan etkileyebilmektedir. Psikolojik sağlamlığı etkileyen bir diğer çevresel faktör olarak savaşlar ve toplumsal travmalar gösterilebilir. Savaşlar insan yaşamının en yıkıcı sonuçları olan bir felaket olarak tanımlanabilir. Savaşa tanık olan veya bizzat içinde asker vb. görevlerle bulunan bütün kimseler için ağır travmatik etkiler ortaya çıkabilmektedir. Bununla birlikte savaşın dolaylı sonuçları arasında yer alan yaşam alanlarının kaybedilmesi ve göçe zorlanma gibi hususlarda eklenince, savaşın insan psikolojisi üzerinde ki etkisi daha da ağır bir hâl alabilmektedir. Savaş ve toplumsal travmalar, bireyin öznel dünyasında önemli yaralar açmakta, bütün yaşam boyunca devam edebilecek derin kaygı ve korkular yaratabilmektedir. Bu gibi durumlar doğal olarak psikolojik sağlamlığın oluşumunda önemli bir yer tutabilmektedir. Psikolojik sağlamlık düzeyi yüksek olan bireyler için bu gibi Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

9 durumların üstesinden gelmek ve travmanın etkilerinden uzaklaşmak psikolojik sağlamlığı düşük olanlara göre çok daha olası bir durum olarak görülebilir. Psikolojik çevresel faktörlerden bir diğeri olarak da evsizlik gösterilebilir. Sokak, özellikle ekonomik nedenler, sokağa terk edilmiş olma veya evden kaçma gibi nedenlerle çocuk, ergen veya yetişkinlerin sığındığı bir yer olarak düşünülebilir. Hangi sebeple olursa olsun sokakta yaşamak zorunda kalmak ev ortamının sağlamış olduğu psikolojik ve sosyal destekten bireyin mahrum kalması anlamına gelmektedir. Ev ortamının sağlayacağı güven duygusundan bireyin mahrum kalması psikolojik sağlamlığın oluşumuna olumsuz bir etki yapabilmektedir. Risk faktörlerinin psikolojik sağlamlık üzerinde ki etkilerini tartışınız. Sonuç olarak gerek bireysel, gerek ailesel gerekse de çevresel risk faktörlerinin her biri psikolojik sağlamlığın oluşumunda olumsuz bir etki yaratmakta ve bireyin hayatın zorlu yaşam koşulları karşısında başa çıkma ve etkin uyum sağlama becerilerini zayıflatmaktadır. Koruyucu faktörler şeklinde ele alınan kavram risk ya da stres yaratan durumun etkisini azaltan, yumuşatan veya ortadan kaldıran, bireyin uyumunu ve yeterlik algısını artıran durumlar olarak tanımlanmaktadır. PSİKOLOJİK SAĞLAMLIKLA İLGİLİ KORUYUCU FAKTÖRLER Bireyin sahip olduğu kimi özellikler zorlu yaşam olayları, travmalar ve risk faktörleri karşısında başa çıkma becerilerini kolaylaştıran ve bireyin uyum sağlama süreçlerini hızlandıran bir nitelik taşımaktadır. Bireyin bu stres yaratan durumlar karşısında başa çıkma ve uyum becerilerini artıran niteliklerine koruyucu faktörler denilmektedir. Bazı bireylerin zorlu yaşam koşulları, travmalar veya stres durumlar ile daha etkin ve kolay başa çıkabilmesi sahip olduğu koruyucu faktörler ile açıklanabilir. Literatürde koruyucu faktörler şeklinde ele alınan kavram risk ya da stres yaratan durumun etkisini azaltan, yumuşatan veya ortadan kaldıran ve bireyin uyumunu ve yeterlik algısını artıran durumlar olarak tanımlanmaktadır (Masten, 1994). Risk faktörlerinde olduğu gibi koruyucu faktörlerde de bireysel, ailesel ve çevresel faktörler söz konusu olmaktadır. Koruyucu faktörler başlığı altında birçok kavramın ele alındığı ve çokça araştırmaya konu olduğu bilinmektedir. Bu kavramlar sırasıyla aşağıda ele alınmıştır. Bireysel Koruyucu Faktörler Psikolojik sağlamlık bakımından özellikle çocuk ve ergenlerde ön plana çıkan ilk kavram psikolojik sağlamlığı yüksek olan bireylerin zihinsel ve akademik Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

10 yetenek ve becerilerin üst düzeyde bulunmasıdır. Bununla birlikte zihinsel ve akademik yetenek kavramı ile ilişkili olarak zekâ kavramını da ele almakta yarar bulunmaktadır. Yapılan çalışmalar bu üç kavramın psikolojik sağlamlığın önemli yordayıcıları olduğunu göstermektedir (Werner ve Smith, 1992; Cappella ve Rhoba, 2001). Bu araştırmalardan elde edilen bulgular psikolojik sağlamlık düzeyi yüksek olan bireylerin akademik ve zihinsel yetenekleri ile zekâ düzeylerinin de yüksek olduğu şeklindedir. Bireyleri zorlu yaşam koşulları, travmalar ve risk durumlarından koruyan bireysel koruyucu özellikleri araştırınız. Bireysel koruyucu faktörler travmatik olaylar karşısında bireyin uyumunu güçlendiren en önemli niteliklerdir. Psikolojik sağlamlık düzeyi yüksek olan bireylerin sahip olduğu diğer özellikler arasında kolay mizaca sahip olma, iç kontrol odağına sahip olma, yüksek düzeyli benlik saygısına sahip olma, öz yetkinlik, öz farkındalık, özerklik, iyimserlik, etkili problem çözme becerilerine sahip olma ve sosyal yeterlik gösterilebilir (Gizir, 2007; Werner ve Smith, 1992; Benard, 1991;Kumpfer, 1999). Bu özellikler ele alındığında, kolay bir mizaca sahip olmak bireyin çok katı sınırlara sahip olmaması ve esnek bir anlayışa ve hayat felsefesine sahip olması şeklinde sıralanabilir. Bu durum zorlu ve stres yaratan durumlar karşısında bireyin daha etkin ve işevuruk çözümler ve alternatifler üretmesi noktasında önemli bir nitelik olarak görülebilir. Bir diğer özellik olan içten denetimli olma ya da iç kontrol odağına sahip olma, özerk bir birey olma, kendi yaşam süreçlerini kendisinin yönetmesi, kararlarını kendisinin alması ve uygulamaya koyma cesaretini göstermesi anlamına gelmektedir. Bu durumun tersi ise psikolojide bağımlı karakter veya bağımlı kişilik bozukluğu olarak tanımlanan psikolojik rahatsızlıklar grubuna giren bir olumsuzluğa işaret etmektedir. Bağımlı karakterde olan bireylerin ise psikolojik sağlamlık düzeyleri oldukça düşük olmakla birlikte zorlu yaşam koşulları karşısında başkalarına boyun eğme ve onların iradesine kendisini teslim etme gibi davranışlar göstermelerine sebep olabilmektedir. Bu nedenle iç kontrol odağına sahip olmak bireyleri zorlu yaşam koşulları, travmalar ve risk durumlarının olumsuz etkilerine karşı bireyi koruyucu bir rol üstlenebilmektedir. Bir diğer koruyucu faktör olarak benlik saygısı, öz (yetkinlik ve öz) farkındalık kavramları gösterilebilir. Bireyin sadece zorlu yaşam koşulları karşısında değil bütün yaşamı boyunca etkin bir uyum göstermesi ve sağlıklı davranışlar göstermesi benlik saygısı, öz yetkinlik ve öz farkındalık ile yakından ilişkilidir. Benlik saygıları, öz yetkinlik ve öz farkındalık algısı yüksek olan bireyler hayatın her alanında daha etkin çözümler ve uyum süreçleri gösterebilmektedirler. Buna karşın benlik saygısının öz yetkinlik inancının ve öz farkındalığın düşük olmasının ise bireyde birçok patolojik davranışın ortaya çıkmasına sebep olduğu söylenebilir. Bu durum psikolojik sağlamlık açısından bakıldığında da aynı doğrultuda bir sonuç Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

11 ortaya koymaktadır. Dolayısıyla psikolojik sağlamlığın yüksek olmasının bireyin benlik saygısı, öz yetkinlik inancı ve öz farkındalık düzeyi ile yakından ilişkili olduğu ve bireyi riskli durumlara karşı koruduğu söylenebilir. Psikolojik sağlamlık ile ilişkili olan bir diğer koruyucu faktör olarak etkili problem çözme becerileri ve özerklik olarak gösterilebilir. Özerklik, bireyin iç kontrol odaklı olması süreci ile de yakından ilişkili olan ve bireyin kendi yaşam rotasının başında kendisinin bulunması ve hayatıyla ilgili önemli karar süreçlerinde aktif rol alması şeklinde düşünülebilir. Dolayısıyla özerklik düzeyi düşük olan bireylerin başkalarına bağımlı olmak gibi birtakım istenmeyen özellikler göstermeleri söz konusu olabilmektedir. Buna karşın psikolojik sağlamlık düzeyi yüksek olan bireylerin aynı zamanda özerklik düzeyleri oldukça yüksektir ve bu özellik onların zorlu yaşam koşulları karşısında ellerini güçlendiren ve risk faktörlerini azaltan bir etmen olarak işlev görmektedirler. Bireyin sahip olduğu kişilik özellikleri ile psikolojik sağlamlık arasında ki ilişkiyi tartışınız. Bireylerin sahip oldukları iyimserlik ve umut düzeyi de koruyucu faktörler arasında önemli bir yer tutmaktadır. İyimser ve umutlu olmak bireylerin zorlu yaşam koşulları karşısında kaldıklarında bu durumun üstesinden gelebileceklerine yönelik olarak taşımış oldukları pozitif inanç olarak düşünülebilir. Bu yönüyle iyimser düşünebilen ve umudunu yitirmeyen bireylerin zorlu yaşam koşulları ve travmatik yaşantılar karşısında daha sağlıklı davranışlar ve başa çıkma yaklaşımları ortaya koymaları olasıdır. Bu yönüyle iyimserlik ve umut bireyi zorlu yaşam koşullarından koruyan faktörler arasında gösterilebilir. Çevresel Koruyucu Faktörler Çevresel koruyucu faktörler denilince öncelikle sosyal destek sistemleri akla gelmelidir. Bireyi zorlu yaşam koşulları karşısında koruyan ve etkin uyum ve başa çıkma yaklaşımları göstermesini sağlayan bireysel faktörlerin yanında çevresel faktörler de bulunmaktadır. Çevresel faktörler bireyin sahip olduğu bireysel koruyucu özellikler ile etkileşim hâlinde bulunmaktadır ve bireyin riskli durumların yarattığı olumsuzluğu aşmasına yardımcı olmaktadır (Şekil 9,1). Bu kapsamda bireyin zorlu yaşam koşulları ve travmatik yaşantılara karşı uyumunu kolaylaştıran ve başa çıkma becerilerini geliştiren çevresel faktörler arasında sosyal çevrede en az bir yetişkinle yakın ilişki içinde bulunma, akran ve arkadaş desteğine sahip olma ve etkili toplumsal kaynaklara sahip olma gösterilebilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

12 Şekil 9.1. Çevresel destek psikolojik sağlamlıkta önemli bir koruyucu faktördür. Çevresel faktörler ağırlıklı olarak sosyal destek sistemleri olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu kapsamda bireyin aileden, özel bir insandan ve akranlarından sağlamış olduğu sosyal destek düzeyi yükseldikçe kendisini yalnız hissetme olasılığı bir o kadar düşük olacaktır. Dolayısıyla kendilik algısı, öznel iyi oluş ve mutluluk algısı gibi diğer bireysel niteliklerde bu durumdan olumlu etkilenecektir. Tüm bu olumlu sonuçların toplamı olarak sosyal destek sistemlerine sahip olmak, yakın ilişki içinde olunan insanlara sahip olmak ve bu insanlar ile karşılıklı güven ve yakın ilişkinin sağlamış olduğu psikolojik doyuma sahip olmak bireylerin riskli durumlara karşı elini güçlendiren ve bu durumların yaratmış olduğu olumsuzlukları aşmasında ve uyum sağlamasında önemli bir işlev görmekte ve bireyi psikolojik olarak koruyucu bir işlevi yerine getirmektedir. Bireyleri zorlu yaşam koşulları, travmalar ve risk durumlarından koruyan bireysel koruyucu özellikleri araştırınız. Bireyi zorlu yaşam koşulları ve travmatik olaylar karşısında koruyucu işlev gören önemli nitelikler arasında ailesel faktörler gösterilebilir. Çevresel faktörler arasında ayrıca toplumsal organizasyonlar, etkili işleve sahip okullar ve gençlik merkezleri gibi kurum ve kuruluşlarda önemli bir yer tutmaktadır. Bu gibi organizasyonlar bireyin sosyalleşmesine, sosyal çevre edinmesine, kendisini ifade edebilmesine ve yeteneklerini fark ederek kullanabilmesine ve öz yeterlik ve öz farkındalığı daha yüksek olan bir bireye dönüşmesine yardımcı olması nedeniyle dolaylı yollardan bireyin uyumunu güçlendiren ve başa çıkma becerilerini geliştiren bir nitelik olarak ele alınabilirler. Sonuç olarak bu toplumsal organizasyonlar bireyi zorlu yaşam koşullarına karşı koruyucu bir işlev görmektedirler. Ailesel Koruyucu Faktörler Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

13 Bireyi zorlu yaşam koşulları ve travmatik olaylar karşısında koruyucu işlev gören önemli nitelikler arasında ailesel faktörler gösterilebilir. Bu kapsamda en önemli ailesel özellik olarak etkili ebeveynlik, aile bağları, etkili aile içi ilişkiler ve aile içinde bireylere yönelik tutumlar gösterilebilir (Şekil 9.2). Şekil 9.2. Ailesel koruyucu faktörlerin psikolojik sağlamlıktaki rolü Hiç şüphesiz aile her birey için çok önemli bir işleve sahiptir. Bireyin hayata ilk adımını attığı, büyüyüp geliştiği ve birey olduğu yer, kendini bir birey olarak fark ettiği yer ve sosyal ve psikolojik ihtiyaçlarının çok önemli bir kısmının tatmin edildiği ilk ve en önemli yer ailedir. Bu anlamda sağlıklı ailevi ilişkilere sahip olmak, ebeveynler ile sağlıklı iletişim becerilerine sahip olmak, aile içinde önemsenen ve değer verilen bir birey olmak gibi hususlar bireyleri zorlu yaşam koşulları ve travmatik olaylar karşısında koruyan ve uyum süreçlerini güçlendiren birer etmen olarak değerlendirilebilir. Bu yönüyle psikolojik sağlamlığı yüksek olan bireyler yetiştirmenin ilk yolunun iyi ve destekleyici bir aile ortamından geçtiğini söylemek mümkündür. Aile birçok yönden olduğu gibi bireyin zorlu yaşam koşullarıyla da başa çıkması noktasında önemli bir işleve ve yere sahip bir kurumdur. Ailevi süreçlerin bireylerin zorlu yaşam koşullarının üstesinden gelmesi noktasında sağlamış olduğu katkıları tartışınız. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13

14 Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14

15 Özet Araştırmalar bütün bir yaşam boyunca en az bir defa travmatik bir olaya maruz kalma olasılığının oldukça yüksek olduğunu göstermektedir. Bu bulguya karşın her birey travma karşısında aynı veya benzer tepkiler göstermemektedir. Başka bir deyişle aynı travmatik olaya maruz kalan veya tanık olan bireylerde birbirinin aynısı veya benzeri davranışlar ortaya çıkmamaktadır. Hatta birbirinin aynısı şeklinde ortaya çıkan sonuçlar olsa bile davranışın yoğunluğu ve görülme süresi ve sıklığı kişiden kişiye değişim gösterebilmektedir. Bu durum insanların sahip olduğu bazı niteliklerin travmatik yaşantılar karşısında travmanın olumsuz etkilerinin daha yoğun veya daha az yaşanmasına olanak sağladığı şeklinde değerlendirilebilir. Başka bir deyişle bireylerin sahip olduğu bazı nitelikler travmaya bağlı olarak ortaya çıkan davranışların veya tepkilerin daha yoğun yaşanmasını kolaylaştırırken kimi özelliklerde bu tepkilerin ortaya çıkmasını engelleyici bir işlev görebilmektedir. Bunlara risk faktörleri ve koruyucu faktörler denilmektedir. risdk faktörleri psikolojik sağlamlığı tehdit ederken koruyucu faktörler bireyi riskli yaşam olayları karşısında koruyan ve elini güçlendiren bir özellik olarak düşünülebilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15

16 DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Aşağıdakilerden hangisi psikolojik sağlamlığın boyutlarından biri olarak düşünülemez? a) Risk faktörleri b) Etkin başa çıkma yaklaşımları c) Uyum sağlama becerileri d) Olayın etkilerini yok sayma yetisi e) Koruyucu faktörler 2. Aşağıdakilerden hangisi bireysel risk faktörleri arasında yer almaz? a) Erken doğum b) Kronik hastalıklar c) İyimserlik d) Düşük benlik saygısı e) Düşük sosyal beceri 3. Aşağıdakilerden hangisi ailesel risk faktörleri arasında gösterilemez? a) Ebeveynlerin hastalıkları b) Ebeveynlerde davranış bozukluğu c) Ebeveynlerin boşanması d) Ergen anne babalığı e) Ergen cinselliği 4. Aşağıdakilerden hangisi çevresel risk faktörleri arasında gösterilemez? a) Hastalıklar b) Ekonomik krizler c) Çocuk istismarı d) Savaşlar e) Afetler 5. Aşağıdakilerden hangisi bireysel korucu faktörler arasında düşünülemez? a) Zekâ b) Akademik başarı c) Öz yeterlik d) Umutsuzluk e) Sosyal yetkinlik Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16

17 6. Aşağıdakilerden hangisi ailesel koruyucu faktörler arasında gösterilemez? a) Destekleyici ebeveynler b) Etkili anne babalık rolleri c) Çocuğa yönelik olumlu beklentiler d) Akran desteği e) Olumlu aile içi ilişkiler 7. Aşağıdakilerden hangisi çevresel koruyucu faktörler arasında gösterilemez? a) Bir yetişkinle destekleyici ilişki kurabilme b) Akran desteği c) Arkadaş desteği d) Toplumsal organizasyonlar e) Problem çözme becerileri 8. Aşağıdakilerden hangisi bireyleri zorlu yaşam koşullarında koruyucu işlev gören bireysel özellikler arasında gösterilemez? a) Mizaç b) Kişisel farkındalık c) Sosyal destek d) Öz yeterlik e) Benlik saygısı 9. Bireyin diğer insanlar, önem verdiği kişiler ve ailesinden sağladığı sosyal destek, travmatik yaşantıları daha kolay ve daha hızlı bir şekilde atlatabilmesi noktasında elini güçlendirir. Sosyal destek literatürde hangi faktör içerisinde gösterilmektedir? a) Bireysel risk faktörleri b) Bireysel koruyucu faktörler c) Çevresel koruyucu faktörler d) Ailesel koruyucu faktörler e) Çevresel risk faktörleri 10. Çocuğa yönelik olarak gerçekçi beklentilerin olması bireyin sahip olduğu yetenekleri fark etmesi ve bunları gerçekleştirmeye yönelik olarak motive olmasını sağlaması bakımından büyük önem taşımaktadır. Bu kapsamda çocuğun sahip olduğu potansiyele göre değerlendirilmesi ve buna göre tutumların belirlenmesi aşağıdaki koruyucu faktörlerden hangisidir? a) Bireysel koruyucu faktörle b) Ailesel koruyucu faktörler c) Çevresel risk faktörleri d) Çevresel koruyucu faktörler e) Ailesel risk faktörleri Cevap Anahtarı: 1.D, 2.C, 3.E, 4.A,5.D, 6.D, 7.E, 8.C,9.C, 10.B. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17

18 YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Arslan, G. (2015). Ergenlerde psikolojik sağlamlık: Bireysel koruyucu faktörlerin rolü. Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Dergisi, 5 (44), Baltaş.Z,ve Baltaş, A. (2008). Stres ve Başa çıkma Yolları, İstanbul: Remzi Kitabevi Benard, B. (1991). Fosteringresiliency in kids: Protectivefactors in thefamily, school, andcommunity. Portland, OR: Northwest Regional Educational Laboratory. Cappella, E. ve Rhona, W. (2001). Turning around reading achievement predictors of highschool student s academic resilience. Journal of Educational Psychology, 93(4), Carver, C. S. (1998). Resilience and thriving: Issues, models, and linkages. Journal of Social Issues, 54, Doğan, T. (2015).Kısa psikolojik sağlamlık ölçeği nin Türkçe uyarlaması: Geçerlik ve güvenirlik çalışması. TheJournal of Happiness&Well-Being, 3(1), Fergus, S. & Zimmerman, M. A. (2005). Adolescent resilience: a framework forunder standing healthy development in theface of risk. AnnualReviewPublicHealth.26: Gizir, C. A. (2007). Psikolojik sağlamlık, risk faktörleri ve koruyucu faktörler üzerinde bir derleme çalışması. Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Dergisi,3(28), Güney, S.(2012). Travma ve krize ilişkin bir gözden geçirme: yöntemler ve farklılıklar. Therapia Dergisi, 3: 4-17 Herman, J. (2011). Travma ve İyileşme. İstanbul: Literatür Yayıncılık Karaırmak, Ö., Bugay, A. (2014). Sağlıklı psikolojik işlerlik ve travma karşısında uyum sağlama yetisi olarak psikolojik sağlamlık içinde (Ed: Erdur-Baker, Ö., Doğan, T.) Afetler, krizler, travmalar ve psikolojik yardım. Ankara: Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Derneği Yayınları Kumpfer, K. L. (1999). Factors and processes contributing to resilience: the resilience framework. (Ed: M. D. Glantz ve J. L. Johnson) Resilience and development: Positive life adaptations. New York: Kluwer Academic / Plenum Publishers. Luthar, S. (1991). Vulnerability and resilience: A study of high-risk adolescents. Child Development, 62, Masten, A. S. (1994). Resilience in individual development: Successful adaptation despite risk and adversity. (Ed: M.C. Wang ve E.W. Gordon) Educational resilience in inner-city America: Challenges and prospects. Hillsdale, NJ: LawranceErlbaum. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18

19 Masten, A. S., ve Reed, M. G. (2002). Resilience in development. S. R. Snyder ve S. J. Lopez (Eds.) Thehandbook of positivepsychology. England: Oxford University Press. Sağlam, H. (2012). Lösemi tanısıyla izlenen yaş grubu adölesanların psikolojik sağlamlık düzeylerinin incelenmesi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Hacettepe Üniversitesi, Ankara. Terzi, Ş. (2006). Kendini toparlama gücü ölçeği nin uyarlanması: Geçerlik ve güvenirlik çalışmaları. Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Dergisi, 3(26), Werner, E. E. ve Smith, R. S. (1992). Overcoming the odds: High risk children from birtht adulthood. Ithaca, NY: Cornell University Press Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19