Sosyoloji Tarihi. Levent ÜNSALDI

Transkript

1 Sosyoloji Tarihi Levent ÜNSALDI

2 Levent ÜNSALDI Sosyoloji Tarihi ISBN Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarına aittir. 2012, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Ocak 2012 Yayın Proje Yönetmeni: Arzu Doğan Dizgi-Grafik Tasarım: Tuba Avcu Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Ayrıntı Matbaası (Ankara ) Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: YAYINEVİ adakale sokak 4/1 yenişehir-ankara tel: (pbx) belgeç: gsm: e-ileti: pegem@pegem.net DAĞITIM sağlık sokak 17/a yenişehir-ankara tel: belgeç: gsm: e-ileti: siparis@pegem.net YAZIŞMA P.K yenişehir-ankara internet:

3 LEVENT ÜNSALDI 1976 Ankara doğumlu yazar, 1997 yılında Hacettepe Üniversitesi Sosyoloji Bölümü nden mezun oldu. Sosyoloji alanındaki yüksek lisans öğrenimini 2000 yılında Lille Üniversitesi nde (Fransa) tamamlayan Ünsaldı, aynı alandaki doktora derecesini Paris Sorbonne Üniversitesi nden 2004 yılında aldı. Belli bir süre aynı üniversitede post-doktora çalışmalarına devam etmiş yazar, 2010 yılından beri Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Sosyoloji Bölümü nde görevli bulunmaktadır. Sosyoloji tarihi, siyaset sosyolojisi, kalkınma sosyolojisi, bilgi sosyolojisi ve epistemoloji alanlarında lisans ve lisansüstü dersler veren Ünsaldı nın bu alanlarda Türkçe ve Fransızca olarak kaleme aldığı pek çok makale ve kitabı bulunmaktadır.

4 ÖNSÖZ Mühim olan sosyolojinin bir disiplin olarak doğuş ve gelişiminin tarihidir, hikâyesidir. Bu hikâye tek düze, ansiklopedik, kronolojik, bir fikirler veya kurucular tarihine indirgenemez. Buna indirgenirse onun adı sosyal düşünceler veya kurucular tarihi olur. Ama o da başka bir şeydir. Sosyoloji tarihi değildir. Kaldı ki sosyoloji tarihini sosyolojik düşünceler tarihiyle eşlesek dahi, birbiri üzerine katarak ilerleyen ve her zaman yeni gelenin kendisini önceleyenden daha doğru, gerçek olduğu bir sosyolojik düşünceler tarihi yaklaşımı koca bir yanılsamadır. Yapılan iş ölmüş, göçüp gitmiş düşünürlerin veya artık gözden düşmüş akımların, cansız, donuk, arşivci-tarihçi bir okuması da değildir. Aslında yaptığımız sosyolojik geleneğin o devasa mirasıyla dinamik bir diyalog kurmaktır. Ve bu diyalog her sosyolog için fevkalade önemlidir. Zira her sosyolog kendisini bu mirasa göre, farkında olsun ya da olmasın, bir yerlere koyar, tanımlar. Bu mirasın, geleneğin gelişimi tek düze, çizgisel bir süreç göstermemiştir. Geri dönüşlerin, kırılmaların, durmaların, sıçramaların yaşandığı kaotik bir gelişim sürecidir söz konusu olan. Bütün bu devasa tarihi kapsamlı bir şekilde en ince ayrıntısına kadar ele almak elbette bu kitabın snırlarını aşar. Belli bir teorik inşa kapsamında belli tercihlerde bulunmak zorunluluğu, her sorunsalın ele alınışında olduğu gibi, burada da kendisini göstermiştir. Okur ilerleyen sayfalarda bu tercihlere ilişkin genel çerçeveyi kavrama imkânına sahip olacaktır. Dolayısıyla çalışmanın eksik olarak değerlendirilebilecek tarafları elbette vardır ve çeşitli editoryal, pedagojik ve teorik tercihlerden kaynaklanan bu eksikliklerin sorumluluğu tamamıyla yazara aittir. Son olarak bu kitabın gerçekleşme sürecine doğrudan veya dolaylı müdahil olmuş kişilere en derin şükran duygularımı ifade etmek isterim. Özellikle çalışmaya katkılarından ötürü değerli araştırma görevlileri Murat Kıvanç Köroğlu (Koç Üniversitesi), Esra Dabağcı (DTCF) ve Haktan Ural a (DTCF) teşekkürlerimi sunmayı bir borç bilirim. Okurun da en az benim yazarken duyduğum iştahla sayfaları çevirmesi dileğiyle Ankara Ocak 2012

5 Aramis e

6 İÇİNDEKİLER Önsöz...iv Giriş Giriş...1 Ara Kaynakça...6 I. DOĞUŞ Bölüm 1 Sosyoloji Öncesi 18. Yüzyıl Aydınlanma Düşüncesinde Toplum Fikri 1. Sosyoloji Öncesi 18. Yüzyıl Aydınlanma Düşüncesinde Toplum Fikri A. Aklın Belirleyiciliğinin İfadesi Olarak Toplum B. Sözleşmenin Bağlayıcılığının İfadesi Olarak Toplum C. Ekonomik Çıkarların Uyumunun İfadesi Olarak Toplum D. Sınırsız İlerlemenin İfadesi Olarak Tarih-Toplum E. Toplumsala Farklı ve Bütünsel Bir Bakış: Montesquieu Ara Kaynakça (18. yy Aydınlanma Düşüncesinde Toplum Fikri) Bölüm 2 Devrim ve Sosyoloji 2. Devrim ve Sosyoloji A. Sosyal Sorun Kavramının Doğuşu B. Deneysel Araştırma Tekniklerinin Doğuşu Bölüm 3 İdeoloji ve Sosyoloji 3. İdeoloji ve Sosyoloji A. Muhafazakârlık ve Sosyoloji B. Liberalizm ve Sosyoloji C. Sosyalizm ve Sosyoloji Ara Kaynakça (Devrim-İdeoloji ve Sosyoloji)... 67

7 Bölüm 4 Bilim ve Sosyoloji Levent ÜNSALDI 4. Bilim ve Sosyoloji A. Auguste Comte (Pozitivizm) B. Herbert Spencer (Organizmacılık-Evrimcilik) Ara Kaynakça (Bilim ve Sosyoloji) II. KURULUŞ Bölüm Yüzyılın Sonunda Sosyoloji Yüzyılın Sonunda Sosyoloji Bölüm 2 Fransız Ekolü 2. Fransız Ekolü A. Durkheimcı Gelenek B. Geleneğin Yazmadığı İki İsim: René Worms ve Gabriel Tarde Ara Kaynakça (Fransız Ekolü) Bölüm 3 Alman Ekolü 3. Alman Ekolü A. Max Weber ve Sosyal Eylem B. Modernitenin ve Gündelik Hayatın Sosyoloğu: Georg Simmel C. Ferdinand Tönnies: Düaliteler Sosyolojisi Ara Kaynakça (Alman Ekolü) Bölüm Yüzyılın İlk Yarısında Sosyoloji Yüzyılın İlk Yarısında Sosyoloji A. Atipik ve Tartışmalı Bir Sosyoloji: Pareto Sosyolojisi B. Kırılgan ve Ampirist Bir Yorum: İngiliz Sosyolojisi C. Fransa-Almanya: Ortodoksi-Dağınıklık D. Atlantik Ötesindeki Sosyoloji: Amerikan Sosyolojisi Ara Kaynakça (20. yy ın İlk Yarısında Sosyoloji) Sonuç İçindekiler vii

8

9 Levent ÜNSALDI GİRİŞ Sosyolojinin doğuşuna, gelişimine, kısacası tarihine ilişkin değerlendirmelerde bulunmak bir takım güçlükleri beraberinde getirir ve bazı teorik ve metodolojik tercihleri zorunlu kılar. Bu tercihlerin işin doğası gereği göreceli ve dolayısıyla tartışmaya açık olduğu unutulmamalıdır. Bu güçlükler/tercihler 3 ana başlık altında sıralanabilir: 1. İlk olarak objeye ilişkin (sosyoloji tarihi) her biri en az diğeri kadar anlamlı ve meşru birden çok okuma şekli gayet olanaklıdır. Bu okumaların öncüllerin veya kurucuların biyografileri veya başlıca eserleri üzerinden yapılması ne kadar anlamlıysa, 1 temsil ettikleri gelenek veya akımların ön plana çıkarılarak gerçekleştirilmesi de bir o kadar mümkündür. 2 Bir üçüncü yol olarak, sosyolojik geleneğin etrafında şekillendiği birtakım ana kavram ve karşıtlıklar üzerinden bir tarih yazımı da oldukça tutarlı, ilginç ve farklı bir yöntem olarak karşımıza çıkmaktadır. 3 Geniş bir perspektiften bakıldığında, bu üç anlayış için sosyoloji tarihinin en nihayetinde sosyolojik düşünceler tarihi anlamına geldiği haklı olarak düşünülebilir. Oysaki biz, bu tür bir düşünceler veya kurucular tarihinin ancak ve ancak sosyolojik geleneğin doğuş ve gelişim koşullarının tarihsel/kronolojik seyri içerisinde net bir şekilde ortaya konulması halinde artı değer katacağı kanaatindeyiz. 1 Raymond Aron, Sosyolojik Düşüncenin Evreleri, İstanbul, Kırmızı, Alain Swingewood, Sosyolojik Düşüncenin Kısa Tarihi, Ankara, Bilim ve Sanat Yayınları, Robert Nisbet, The Sociological Tradition, Basic Books, New York, 1966.

10 Bir disiplinin doğuşu, gelişimi, bilimler hiyerarşisi içinde söz hakkı edinmesi ve en nihayetinde kurumsallaşması tekdüze bir fikirsel, düşünsel veya teorik gelişimle izah edilemez. Bir disiplin, kendi içindeki tüm ayrışım ve kırılma noktalarını da barındıran, ortak bir teorik (teoriler, ekoller), metodolojik (araştırma metotları, araçları), epistemolojik (sosyolojik sorunsalı inşa ediş şekilleri, sosyolojik düşünme, bakış) ve kurumsal (sosyolojik bilginin üretildiği ve aktarıldığı mekânlar, üniversiteler, bölümler, dergiler, dernekler, vs.) miras üzerinde yükselir. 4 Sosyoloji örneğinde, bu ortak mirasın genel hatlarıyla şekillenişi 19.yy ın tamamına ve 20.yy ın ilk yarısına yayılmıştır. Dönemin Batı Avrupa sının fevkalade hızla değişen entelektüel, siyasi, ekonomik ve toplumsal şartları sosyal sorun kavramını ortaya çıkarmış ve toplumsalın da bilimsel bilginin objesi olabileceği düşüncesini tetiklemiştir. Dolayısıyla bütün bu süreci, sosyolojinin doğuş, gelişme ve özerk bir disiplin olarak kurumsallaşma 5 sürecini, elbette öncülleri/kurucuları unutmadan, hatta onlar üzerinden, ancak, bunu tamamıyla bir büyük adamlarkurucular okumasına da dönüştürmeden ve hepsinden önemlisi, her zaman toplumsal-entelektüel arka planı, koşulları, detaylarıyla vererek betimlemek, sıradan bir düşünceler tarihi anlayışından öte, toplumbilimsel düşünün 6 öyküsünü geniş bir perspektiften ve diakronik bir bağlamda kavrama çabasına işaret eder. 2. Kim ilk sosyolog, kim değil? Kim öncül, kim kurucu? Oldukça basit gibi görünen bu sorulara net bir cevap vermenin oldukça güç olduğunu hemen belirtelim. Sosyoloğun kendisini dâhil hissettiği teorik yaklaşımın bu noktada belirleyici olduğu muhakkaktır. Farklı bir şekilde ifade etmek gerekirse ve biraz da basitleştirirsek, pozitivist tedrisattan geçmiş bir toplumbilimci ile hermenötik çalışan meslektaşının bu 4 Bkz. Tom Bottomore, Robert Nisbet, Sosyolojik Çözümlemenin Tarihi, Ankara, V Yayınları, Burada kurumsallaşma kavramını, dar bürokratik anlamından öte - sosyoloji kürsüleri, dernekler, vs., toplumsala ilişkin bir bilgi üretme şekli olarak sosyolojik geleneğin - kendine özgü araç, yöntem, dil, kavram ve teorileriyle - sosyal bilimler dünyasında özerk ve saygın bir konum elde etmesi anlamında kullanıyoruz. 6 C Wright Mills, Toplumbilimsel Düşün, İstanbul, Derin Yayınları, Sosyoloji Tarihi

11 Levent ÜNSALDI I. DOĞUŞ 1. BÖLÜM SOSYOLOJİ ÖNCESİ 18. YÜZYIL AYDINLANMA DÜŞÜNCESİNDE TOPLUM FİKRİ İnsanoğlunun toplu yaşama geçişinden bugüne durmaksızın sosyal üzerine, içerisinde yaşadığı toplum üzerine düşündüğü, fikirler ürettiği ve bütün bunlar için 19.yy da sosyolojinin doğuşunu beklemediği sabittir. 18. yy Aydınlanmasına (les lumières) veya 19.yy da sosyolojinin doğuşuna gelmeden, Antik Yunan dan, Ortaçağ a oradan Rönesans a uzanan dönemde çağlar boyunca insanoğlunun topluma ilişkin yorumlamalarının oldukça zengin bir düşünceler tarihine malzeme oluşturduğu açıktır. 18.yy Batı Aydınlaması (veya filozoflar çağı) bütün bu sosyoloji öncesi dönemlerin (pré-sociologie) hem son hem de en zengin halkalarından birini oluşturur. 1 Ancak söz konusu olan halen spekülatif/normatif bilgi üretme şekilleridir. Dönemin temel figürü yorumlayan, mutlak cevaplar üreten filozof figürüdür. 2 Kullanılan dil normatif ve siyaset ağırlıklıdır. Çoğunlukla söz konusu olan, toplumsal yapıların (ki kavramın kendisi bile henüz entelektüel dağarcığa girmemiştir) objektif (yani olanı inşa edip, ampirik olarak saptamak anlamında) incelemesinden çok iyi, doğru veya olması gereken yönetim veya ikti- 1 Aydınlanma düşüncesine dair Türkçe literatür oldukça geniştir. Örnek olarak bkz., Ahmet Çiğdem, Aydınlanma Düşüncesi, İstanbul, İletişim Yayınevi, Günümüzün her şeyi bilen bütüncül (total) sorulara bütüncül (total) cevaplar veren, spekülatif-normatif-metafizik bilgi ustası gazeteci-köşe yazarı gibi.

12 dar biçimlerine ilişkin yorumlar yapmaktır. Kısacası toplumsalın felsefe dışında, kendisini normatif mecradan kurtarmış, özgül metodolojik, teorik ve epistemolojik bir çerçevede bilimsel olarak kavranabileceği fikri henüz doğmamıştır. Dolayısıyla 19. yy öncesinde sosyoloji yoktur (bazı nüvelerinin yaklaşım ve sorunsalları anlamında- dağınık bir biçimde çeşitli düşünürlerde gözlemlenebilmelerine rağmen). 19. yy ın sonlarında doğacak olan sosyoloji toplumsala ilişkin insanlığın bu düşün mirasının (özellikle 18. yy Aydınlanma düşüncesinin) hem bir devamı hem de ondan kopuştur. Henüz nüve halinde olan modernite fikri ve durumları akıl, birey ve ilerleme gibi kavramlar etrafında 18. yy da şekillenmeye başlamıştır. Robert Bierstedt bu durumu şu şekilde ifade etmektedir: ( ) Şu dört önerme, dönemin havasını diğerlerinden daha iyi kavratabilir. Bir kere doğaüstünün doğalla, dinin bilimle, tanrısal buyruğun doğa yasasıyla ve din adamlarının filozoflarla yer değiştirmesi söz konusudur. İkinci olarak sosyal, siyasal, hata dinsel bütün sorunların çözümünde bir araç olarak deneyin rehberliğindeki aklın yüceltilmesi geliyordu. Üçüncüsü, insanın ve toplumun mükemmelleştirilebileceğine ve dolayısıyla insan soyunun gelişmesine inanılıyordu. Ve son olarak, Fransız Devrimi nde kanla talep edilen, özellikle yönetimin baskı ve kötülüklerinden uzak tutulma hakkı olarak, insanın haklarına ilişkin insancıl ve insanlaştırıcı saygı söz konusuydu. 3 Bizim akıl (raison) birey (individu) ve ilerleme (progrès) üçlüsü etrafında özetlediğimiz bu gelişmeler esasında daha sonra sosyal bilimler literatürünün üzerinde sıklıkla duracağı gelenekselden-modernliğe geçiş süreçlerine tekabül eder. Bütün bu süreçlerin arka planında kapitalizmin doğuş ve gelişim koşullarının yattığı unutulmamalıdır. Bu noktadan bakıldığında akıl ve bireyin üstünlüğü ilkesi, ilerleme ve bilime duyulan sarsılmaz inanç gibi değerlerin, en azından çıkış noktası itibariyle, burjuvazinin değerleri olduğu kendiliğinden ortaya çıkar. O halde Sanayi ve Fransız Devrimleri nin, kapitalizmin genel gelişme koşullarında, bir üst gerçeklik seviyesine taşıdığı bu gelenekselden modernliğe geçiş süreci 19. yy ın sonlarında ortaya çıkacak olan sosyolojinin de doğuş şartlarını oluşturmuştur. Sosyoloji, kendisinin varlık 3 Robert Bierstedt, 18. Yüzyılda Sosyolojik Düşünce, in Tom Bottomore, Robert Nisbet, Sosyolojik Çözümlemenin Tarihi, Kırmızı, 2010, s Sosyoloji Tarihi