AFYON BELEDİYESİ YAYINLARI : 9

Transkript

1 AFYON BELEDİYESİ YAYINLARI : 9... l AFYONKARAHISAR ARAŞTIRMALARI ' SEMPOZYUMU BiLDiRiLERi SEMAZENLER Mevlevi Sikkesi çerçevesi içinde mevlevi dervişlerinin sema ettikleri tasvir edilmiştir Nisan 2000 AFYONKARAHİSAR

2 AFYON BELEDİYESİ YAYINLARI: 9 V. AFYONKARAHİSAR ARAŞTIRMALARI SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ Yayına Hazırlayan Mehmet SARLIK NİSAN 2000 AFYONKARAHİSAR

3 Bu kitapta yayınlanan bildirilerin bilimsel sorumlulugu yazarlarına aıttir. Yazılardaki görüşler Afyon Belediyesi'nin görüşü anlamında yorumlanamaz. Dizgi-Grafik-Mizampaj-Ofseı Ba,ı..ı L.idet AjANs MAThıwllık Lıd. Şri. Oııvuıp:ı ;ı F.mınıaş S:ın Sıt <ı Nn: 103/27R Topl..apı/bl t11hul Tel.: (0212)

4 İÇİN DEKİLER - Prof. Dr. Mustafa KAFALI Tarihi Yapısı İçinde Afyonkarahisar 'ın Yeri Dr. İrfan Ünver NASRAT TINOÔLU 'Türk Dünyası Kavramı ve Türk Dünyasında Afyonkarahisar'ın Yeri Doç. Dr. Muslafa TURAN Afyonkarahisar Tarihi Kaynaklan Prof. Dr. Nesinıi YAZICI Osmanlı'dan Cumhuriyete Bir Afyon'lu Prof. Dr. Kamil Miras Kamil ŞAHİN Afyonkarahisar'da XIX - XX Yüzyılda Hayri ve So">yal Kurumlar Üzerine Bazı Gözlemler Muslafa KARAZEYBEK 1575 Tarihli Vakıf Tahrir Defterine Göre Afyonkarahisar Ticaret Mahalleri _ Mehmet Zahit YILDIRIM Sultan Alaaddin Medresesi Hakkında Tarihi Bilgiler _ Hasan YILMAZ Afyonkarahisar İlçelerinde Medfun Bulunan Alimlere ve Evliyalara Toplu Bakış _ Muharrem BAYAR Arşiv Vesikalarına Göre XYI. Yüzyılda Karahisar-ı Sahib'de Ahilik ve Esnaf Kuruluşlan. - Özer K ÜPELi Tahrir Defterlerine Göre XVI Yüzyılın İlk Yansında Bolvadin Şehri. - Naci ŞAHIN Yallan Arasında Karahisar-ı Sahib Sancağı ne.la Vakıf Kurumları ve İşleyişleri... l 33 - Hayrettin İVGİN Ad Yerme Geleneği Afyonkarahisar'daki Uygulamaları

5 - Yrd. Doç. Dr. Mehmet YARDIMCI Afyonkarahisar Efsanelerindeki Rüya, Gaipten Duyulan Ses. Ta Kesilme Gibi Benzer Motif Taşıyan Efsanelerin Yayılma Alanlan Ercan KAYA YERLİ Çay Halk Efsanelerinin Türk Efsane Kültüründeki Yeri Ömer Faruk YALDIZKAYA Emirdağ'da Lakaplar Üzerine Bir Araştırma Pror. Dr. Gülsün PARLAR Af yonkarahisar ve Çevresine Ait Gleneksel Evlerdeki Süslemeler Üzerine Bir Araştırma Mevlüt ÜY ÜMEZ Antik Dönen1 Afyon Bölgesi Şehir Sikkeleri Alanur MERİÇ Afyonkarahisar Müzesinde Bulunan Tarihi Kıyafetler Üzerine Bir Araştırma. - M. Saffet DEVRİM Afyonkarahisar'da Osmanlı'dan Günümüze Mutfak ve Kiler Kültürü. - Gürsoy ŞAHİN Tanzimat Fermanı Sonrasında Afyonkarahisar'da Günlük Hayat ( ). - Ülkü KÜÇÜKKURT İzmir Etnografya Müzesi'nde Bulunan Afyonkarahisar Kilimlerinden Örnekler Nihal ARSOY Afyonkarahisar Kanaviçe İşlemeleri Üzerine İncelemeler Yn.I. Doç. Dr. Erdoğan BOZ Af yon ve Yöresi Ağızları Ses Bilgisi. - Osman GÖKER Bolvadin Karabağlıları ve Ağızları Doç. Dr. Zeki KAYMAZ Afyonkarahisar Ağzındaki Ölçü Kelimeleri Hakkında Latif DAŞDEMiR Tahrir Defterlerine Göre XVI. Asırda Karahisar-ı Sahip Kazası.. 302

6 TAHRiR DEFTERLERiNE Gf)RE XVI. YlJZYILIN ilk.. YARISINDA BOLVADiN ŞEHRi Ozcr Kl IPELI Ege Bölgesi 'nin iç batı bölürnünde bir ova üzerinde k unı lnnı bulunan ve gününıüzde Afyonkarahisar'a bağlı bir ilçe ınerkezi oltıı Boh ıdııı. kuzeyden Enıirdağ ile Bayat, doğudan Sultandağı. batıdan ise 'oh:ınlar ilçe.kri ile çevrilıni tir. Güneyinde ise Osrnanlı dönenıinde çoğunluklı Bolvadin Kazası sınırları içerisinde yer alan şinıdiki Çay, batısıııda Şuhut ik A!'yonkarahisar Şehri yer almaktadırrn. Ad1111n Menşei : Bolvadin'in bilinen en eski adı Palaeheutüs (Polihotoını dlir. Bıı :ıd "hol ot şehri" anlanıına gelnıektedir. Buradaki çayırlarda yeti L'll ot Lır Roma ordusunun at haralarında kullanıldığı için bu adı aldığı riv: l)'l'l L'dilnıektedirı_,. Bununla hirlikte XVJ. yüzyıl tahrir defterlerinde kaı:tnın adı "Uulı odin" eklinde geçmektediruı. X VI. Yüzyıla kadar Bolvadin'in Tarihi : Coı!,rafi kontunu itibarıyla Bolvadin sehri dliı, ve Vt.'riınl i hir ovad:ı, Emirdağ eteklerine yakın bir yerde ve tarih hoyunca önemli olaylar:ı sahne olmus hir nıcvkide kurulnıustur. Üstelik İlkç ağııı en ()nemli tıctrl l voll;ı-,!> '- C) Tarih Uzmanı. Afyon Kocatepe Üniversitesi. (1) Üniteler Göre İlimiz Afyonkarahisar ve Bölgemiz. (Yusuf İlgar vd.), Afyonkaratıisar 1 993, s. 38, 43; Bolvadin'in coğrafyası hakkında bilgi içın bkz. Muharrem Ba yar. Anada/unun En Eski Şehirlerinden Bolvadin'in Tarihi/. Ankara 1996 s (2) Süleyman Gönçer, Afyon İli Tarihi/, Afyon s (3) 438 Numaralı Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri 1. (937/1530). Kütahycı Kara-hisar-ı Sahib. Sultan-önü. Hamid ve Ankara Liva/an. Ankara s. 194.

7 ''' -A _ F_Y _ O _ N _ K _ A_ R _A_ H _ is _ A _ R rındaıı birisi olan.. Kral Yolu.. Bolvadin üzerinden gec,/yordu' 1'. M.O. yakla ık XV. yüzy ılda şimdiki yerine be kilometre uzaklıkla kunılmu bulunan Bolvadin şehrinin adına ilk defa Frigyalılar döneminde rastl 1111naktadır. Bundan sonra bu havfüiye sırasıyla Lidyalılar. Persler. Makedonyalılar, Selevkoslar, Bergama Krall ığı, Romalılar ve Bizanslılar lı;ıkim olmu tur1)1 Bununla beraber önceleri küçük hir köyden ibaret olan Bolvadin, Romalılar döneminde gelisıne gösternıis 1" i, ancak bölge Bizansı; '-".., \... lıkır zamanında uzun süre Arap orduları ile Bizans ordularının sava larıııa man11. kaldı0,ından lıara11 olınustu{71 L Bol v ıd in havai isine Türklerin gel i i M alazgirt Zaferi sonrasmdad ır. Bu tarihlerde Bolvadin oldukça harap bir durumdaydı ve bu lıavalide c>nemli bir iskan söz konusu değildi. Malazgirt Zaferi ile Anadolu'nun hat ısına doğru Türk fetihlerinin ba lamasıyla beraber Emir Sanduk ınahi YL'l indeki Türk kuvvet!eri 1077 yılında Dazkırı d ı ında Ak dağ a kadar ()l ırı h ıvaliyi fcthctmi ve böylece Bolvadin y<)resi yeııi kurulaıı Türk Devleti (/\nadolu Selçuklu Devleti) sınırları i<.;-erisinde yer alnıı tır's'. Daha soıır;ı Bolvadin havalisi Türk Bizans hududunda yer aln1ası sebebiyle gerl'k Biı.an slılarla ve gerekse Haçlılarla bir yüzyıldan fazla bir süre sava lar;ı sahne olmu tu{>ı_ nihayet 1176 'da Bolvadin ha valisinde Sullandağları Lizerindeki Karamıkbeli'ndecıoı meydana gelen M iryake falon Sa va ı 'ndan "oııra hu yi)re t aınamıyla Türkle miştir. XIll. yüzyılın ikinci yarısında Selçuklu veziri l\1lilneddin Pervane'niıı ho alan makamlara yaptığı tayinler sırasında Sandıklı, Kütahya. Ak ehir ve Bevselıir yöresinin valilikleri de vezir Sahih Ata 'nııı 00,ulları Tfıceddin......;... Vl' Nlisrcddin Hasan'a verilmiştirı111 Bu suretle Bolvadin bir süre Sahib Ala Oğulları 'ııın hakimiyeti altına girmi tir. (4) Gönçer, a.g.e., 1, s. 40. (5) Ömer Fevzi Atabek, Afyon (Vilayeti) Tarihçesi. (Haz. Turan Akkoyun), Afyon 1997, s (6) Gönçer. a.g.e., 1, s (7) Afyonkarahisar bölgesindeki Arap orduları ile Bizans ordularının mücadelelerine dair ayrıntılı bilgi için bkz. Aynı Eser. 1, s : Anadolu'ya Arap ordularının seferleri ve Bizanslılar ile mücadelelerine dair bkz. Şahin Uçar. Anadofu'da İslam-Bizans Mücadelesi. İstanbul (8) Gönçer, a.g.e., 1, s (9) Osman Turan, Selçuklular Zamanmda Türkiye, İstanbul 1996, s (1 O) M. Abdülhaluk Çay, Anadolu'nun Türkleşmesinde Dönüm Noktası Sultan il. Kılıçarslan ve Karamıkbeli (M yriokefalon) Zaferi (17 Eylül 1176). İstanbul 1984, s (11) Turan, a.g.e.. s. 525.

8 - - AFYONKARAHİSAR Bundan sonra Bolvadin' i, Mübarizüddin Mehmed Bev Esre foi:!u l ları ' Heyliği topraklarına katmı tır (XIV. yüzyıl ha ları). Ardından bir de kendi adına ca mii y ııjtırmıstır ( 1320Y'2i. l 326 tarihinde sonra eren Esrero ulları t \ \ '- Beyliği 'nden sonra Bolvadin yöresine Genniyanoğulları hakim olmu lardır. X 1 V. yüzyıl sonlarına kadar Gerıniyanoğul lan hakimiyet inde kalan Bolvadin lıavalisi, Yıldırnn Bayezıd'ın hükümdar olduktan sonra Anadolu Beylikleri üzerine yürümesiyle 1390 senesinde Osnıanlılar 'a gl'\'ll1i tir' 1 _ Ank ıra Sav asının ardından Fetret devrinde Gerıni\ı ano0,ulları tekrar csk i ' J topraklarına sah.ip olınu lardır. Ancak bu esnada Karam moğulları ile o nıanlıl ır arasındaki mücadelelerde Germiyanoğlu Yakup Bey Osmanlılar tarafını tutunca, Karamanoğlu Mehmed Bey, Sultan Mehnıed in Rum e li \le karde i Musa Bey ile uğraşmasını da fırsat bilerek önce Sivrihis ır a elıni, ard ından tüm Germiyan arazisini ba tan ha a geçerek B ursa 'vı muhtısara ctnıist ir. ' Karanıanoğlu Mehmet Bey, Gernıiyan arazisinden gcçt igi sırada K ti - ıahva \'ı ele!2,eı irmis, diqer yandan birı ok Germiyan selırini rnu h :'ısar<ı.,..t "'Ç' \..:...,.,. ederd.;, yakıp yıkmı tır1111 Bunun üzerine Sultan Mehmed Han, Kam<ıım lıı Mclımed Bey üzerine yürümüş, neticede Karamanoğlu özür dikınd-:k kal mayıp ayrıca Osm anlı hakimiyetini tanımı lı ı.11'ı. Bu suretle Osmanlı kontrolüne geçen Bolvadin hav alisi, nihayet Germiyan toprakları111ıı Y ıkup Bcy'in vasiyeti gereği 1429 tarihinde Osmanlı toprakları na katılrnasıyla'ıı.i kesin olarak Osmanlı hakimiyetine girmi tir. X V. yüzyıl ortalarına doğru Osman! ılar ın, Rumeli \le 1 fa1.; I ılarla u - rastıqı hir sırada durumu fırsat bilen Karamanoğlu İhrallim Bcv ' in!.!i)ıhkr-.... ' eliği damadı Turg ut oğlu Hasan Bey kumandasındaki kuvvet kr, ı\nl,.<ılı. Kiitalıya. KaralıisJr-ı Sahih, Bolvadin, Beypazarı, Hamideli tar ı rı arıııa k;ı ( 12) lsmail Hakkı Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Oevf Pt feri, Ankara 1988, s (13) Mehmet Neşri, Kitab-ı Cihan-nüma, Neşri Tarihi, 1, (Haz. Faik Reşit Unat-Mehmet Altay Köymen), Ankara 1987, s (14) Uzunçarşılı, a.g.e.. s. 48; Karamanoğlu'nun Bursa'ya yürüyüşü Osmanlı kroniklerinde ayrıntılı şekilde anlatılmıştır. Bkz. Aşık Paşaoğlu Tarihi. (Haz. Atsız). İstanbul 1992, s. 74; Mustafa Karazeybek, Tarih-i At-i Osman. İstanbul Üniversitesı Sosyal Bili ler Enstitüsü Yeniçağ Tarihi Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Te zi. lstanbul 1994, s ( 15) Aym Tez. s. 99. ( 16) Aşık Paşaoğlu Tarihi, s. 96; Neşri Tarihi. il, s ; Karazeybek. a.g t.. s : Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri. s

9 AFYONKARAHİSAR dar ;ıkıııl:ırda bulunup, hu suretle o yerleri yakıp yıkını l <.trdır. Bunun liı,criıı l Su l1;111 1.!\1u rat kuvvetli bir orduyla Karanıaııoğulları üzerine yürliııı ii. ( )<..,111;111 l ı ordusu kar ısında tutunamayan Karamanoğu 1 L.ırı, Osm<.ınl ı Lır 'daıı ()zlir dileyerek Sultan Murad'ın gazabından kurtulınu lardır' 1-1 Karaınanoğulları ile Osmanlılar arasındaki mücadelelerden olduk a L'I ki leııen Bolvadin ve havai isi, Fatih Sultan Mehrned in Karanıaııoi!,ul la-.... rı ııı ortadan kaldırmasıyla kesin bir ekilde Osmanlı hakinıiyetint.' girmi ıı r. X VI. Yüz 1ılcla Bolvadin'in ()smanlı idari Taksimat111daki Yeri: Bolvad in in, X V 1. yüzyılda Karahisfır-ı Sahih Sancağı 'na bağlı kaza ıı ıcrkc /.leri ııdeıı' 1'1 birisi olduğu görülmektedir' ''l>. B i 1 indiği üzere Osmanlı ta ra teşkilatında.. <'yo/et" ler "sanclk "lar:(11, sancaklar ise her biri bir kadının idaresinde bulunan "ko.:::o" lara h() ILln mü t iir. Ka 1.al arı olu turan köyler ise idari ve coğrafi sınırlara taksim ()lunarak, aynı coğrafya içerisinde benzer hususiyetlere sahip küyle rden hir id ıri ünite tesk il eclilmis, huna da "nclhivc" adı VL'rİ lın i st ir\-'. A nca k.,,..,, n;ıhiyc tabirinin bazen bir sancağı, sancağın bir parçasıın y ı da bir ehriıı ii -dört mahallesini ifade ettiği de görülıııü tü{'''. Bununla birli kte nahiyclcrin ekseriyetinde ''ru'.f:\ " yani bir ehir merkezinin bulunmadığı gt)zl' \ arpınaktadır. Bolvadin Kazası 'nda 11. Beya1.1d döneminde biri Merke/. diğeri 'ay N llıiycsi olmak ü1.cre iki n l.hiye mevcut iken, 1518/ 15.2t) t ırih iııtk ise tek n ılıi yc mevcuttur. Huna göre Bolvad in Kazası'nın XVI. yüzyı ldak i idari ı cşk i 1tıı1 anın ası öyledir: (17) Aşık Paşaoğlu Tarihi, s. 108; Neşri Tarihi, 11, s : Hoca Sadettin Efendı. Tacu't-tevarih, il, (Haz. İsmet Parmaksızoğlu), Eskişehir s ( 18) Karahisar-ı Sahfb Sancağı'nın XVI. yüzyıldaki idari taksimatı için bkz. BOA. TD 147. ( 19) XVI. yüzyılda Anadolu Beylerbeyliği'nin durumu. tabi sancaklar ve kazalar hakkında bkz. Mustafa Çetin Varlık, "XVI. Yüzyılda Anadolu Beylerbeyiliği San cakları ve Kadılıkları Üzerine", Atatürk Üniversitesi"nin Kuruluşunun XX. Yıl Armagam. iv. Ankara s (20) Yaygın olarak "beylerbeyilik" şeklinde kullanılan bu idari tabir hakkında bkz. Tayyip Gökbilgin, "15. ve 16. Yüzyıllarda Eyalet-ı Rum". Vaktflar Dergisı. VI. ( 1965), s ; Ahmet Şimşirgil, "Osmanlı Taşra Teşkilatında Rum Beylerbeyliği". Türklük Araştırma/an Dergisi. nr. 5, ( 1989), s (21) Bazen "Liva" olarak ta zikredilen sancak tabiri için bkz. Metin Kunt Sancaktan Eyalete Arasmda Osmanl! Ümerası.ve İl İdaresi. İstanbul (22) Tayyib Gökbilgin, "Nahiye", İslam Ansiklopedisi. IX. s (23) Feridun M. Emecen, XVI. Yüzyılda Manisa Kazası. Ankara s. 111.

10 AFYONKARAHİSAR ---- Tablo /: Bolvadin Kazası 'nm il. Bayezid Dönemi ile 1528'deki Nahiyelerine Göre Koy ve Mezra Saylfan N ahiyeler 11. Beyazıd r ı 1528 '1" Köy Mezıra. Köy M!ez:ra Bnh :ıılııı ( tvkrj..v:n 34 ') -l4 7 <::" x..., ı ı Tablodan da g()rüldüğü üzere Bolvadin Kazası '11111 il. Baye/.İd di)ıh.' mindl' mevcut iki nahiyesinden biri olan Çay Nahiyesi 152X <.k ortadan kalkmı tır. Bununla birlikte 11. Bayezıd döneminde Çay a tahi olan X karye ( ki)y) ve :?. ınezra, Bolvadin (Merkez) Nahiyesi 'ne dahi 1 cd i lın i t i r. /\11- c1k ll)'t!ulaınada tek nahiyenin varlığına rağmen, bazı k()y \'C llll'/.ral trıll lıfılrı \' ıy'a tahi olarak helirtilınesi dikkat çekicidir. Bu dunın1 lll'rlıaltk ycııi olu turulan idari te kilfüın tam olarak yerle meınesinden kaynaklanını olsa gerektir. Öte yandan Çay Nahiyesi 'nin Bolvadin (Merkez) N alıiy1.. si ne katı lıııı ıyla hu nahiyenin hudut lan genişlemiş, diğer taraftan yeni hirka\= k<)y ve mezranın teşkiliyle mevcut köy ve mezra sayısı daha d:ı arımı. hunun yanı sıra bazı köyler mezraya tahvil eylemi tir. Nahiyelerin coğrafi sahalarına baktığımızda bunların hudutları hugliıı tespit edilebilen köylerle az çok tahmin edilebilmektedir. Bıına gi)rc.. <::ı} Ntıhiyesi. iındiki Çay İlçesi ile çok yakınındaki birkaç küydcn ınlite L'kk ildi. Daha sonr;1 \'ay Nahiyesi. Bol vadin (Merkez) N l1h iy1.. si lll' tuh i 1 olunc:ı ortaya ıkan yeni nühiyenin sınırları heınen hen1en bugünkü Boh ;ıdin iı, si'nin sınırlarına tekabül ediyordu. Söz konusu sınırlar aynı ı;ımamla Bolvadin Kazası'nın da sınırlarıydı. Kabaca coğrali hudutlarını tayin ettiğinıiz Bolvadin Kaı.a\I. hu idari taksiınfitını ancak XVI. yüzyılda ınuhafaza etnıi. sonraki ) liıyılda C.,'a kazaya tahvil olunnıu turi -'1 Böylece Bolvadin ve Çay, Karahi<ır-ı s:ıhih (a) BOA. MAO 230. (b) BOA. TD 147. (24) XVll. Yüzyıl ortalarında Karahisar-ı Sahib ve kazalarını gezmiş olan Evlıya Çelebı Karahisar-ı Sahib Sancağı'ndaki kazaları sayarken Çay Kazası'nı zikreder. Buna karşın Bolvadin'den söz etmez. Bkz. Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyalıatnamesı. IX. (Haz. Mümin Çevik vd.), İstanbul 1984, s. 17.

11 iti l A_Fv_o_N_K_A_R_A_H_İ s_a_r S<111c:ı{!.ı 'n:ı ha0_1ı ayrı ayrı kazalar halinde gelmislerdir<2 '1.._.._ L Bol vad iıı Kazası 'nın idari taksimatı hakkındaki bu kısa bilgi!erden sonra Hovadin ehri üzerindeki tetkiklerimize geçebiliriz. Bolvadin Şehri a-) ehrin Fiziki Yapısı, Mahalleleri ve ve Nüfusu Bolvadin elıri, verim 1 i bir arazide, Emirdağ' ın etek!erine yakın bir YL'rde kurulnıu tur. Evvelce şimdiki yerinin 5 kilometre dı ında kurulmu ohın ehir, MÖ. XV. yüzytlda şimdiki yerine geçmi tir12''1 Roma ve Bizans dönemi boyunca önemli yollar üzerinde bulunınasma r:ı men. Bol vadin' in esas gel işiıni buraya Osman! ılar ın hak im olmasından sonradır. Nitekim XVI. yüzyılda Kanuni döneminde Bolvadin yeniden im;\r edilerek buraya bir çok eser kazandırılını tır1::71 XVI. y(iı.yılda Bolvadin'den bahseden herhangi bir seyyah bulunmadığı gibi. Evliya Çelebi'de de Bolvadin'le ilgili herhangi bir bilgi bulunrnanıaktadır. Lükin "tahrir defterleri" (:_s>, muhtevaları bakımından diğer kaynaklırın eksikliğini hissettirmeyecek şekilde şehrin XVI. yüzyıldaki durumunu ortaya koymamıza iınkan vermektedir. Buna göre şehrin nıahal (25) XVll.yüzyıl sonuna ait mahkeme defterlerine göre Karahisar-ı Sahib'in 9 kazası bulunmaktadır. Bunlar Karahisar-ı Sahib, Sincanlu. Sandıklu. Barçınlu. Nevahi-i Barçınlu, $uhud, Çola-abad, Karamık ile Bolvadin ve Çay'dır (bkz. Afyon Şer'iyye Sicili [A.Ş.S.], ), aynı defterdeki bir başka hükümde ise Bolvadin yerine Oynaş Kazası bulunmaktadır (bkz. Aynı Defter, 250). XVlll. yüzyıl başlarında Karahisar-ı Sahib Sancağı'nın kazaları ise şöyledir: Karahisar-ı Sahib, Bolvadin. Şuhud, Sincanlu, Barçınlu, Nevahi-i Barçınlu. Karamık, Çay ve Bolvadin (bkz. A.Ş.S., ). Bu bilgiler ışığında Karahisar-ı Sahib Sancağı'nda XVll ve XVlll. yüzyıl boyunca idari taksimatın sık sık değiştiği anlaşılmaktadır. (26) Osman Yalçın. Afyon Ege Bölgesi. İstanbul 1984, s. 46. (27) Kanuni'nin vezirlerinden Rüstem Paşa, Bolvadin'de yapımı 1553'te tamamlanan bir camı. bır hamam ve bir de çeşme yaptırmıştır. Bkz. Gönçer, a.g. e.. 1, s (28) Tahrir defterleri hakkında geniş bir literatür mevcuttur. Bunlar için bkz. Ömer Lütfi Barkan. "Türkiye'de İmparatorluk Devirlerinin Büyük Nüfus ve Arazi Tahrlrleri ve Hakana Mahsus İstatistik Defterleri (I)", İktisat Fakültesi Mecmuası ( 1940/1941 ), s ; 11/2, s ; Aynı Yazar, "Tarihi Demografi Araştırmaları ve Osmanlı Tarihi", Türkiyat Mecmuası, X, (1953), s. 1-26; Aynı Yazar "Tahrir Defterlerinin İstatistik Verimleri Hakkında Bir Araştırma", iv Türk Tarih Kongresi. Ankara Kasım iv, Ankara 1952, s ; L. Fekete, "Türk Vergi Tahrirleri", Belleten, X/142, (1947), s ; Halil İnalcık. Hicri 835 Tarihli SıJretı Defter-i Sancak-ı Arvanid, Ankara 1987, s. Xl-XXXVI; Ferudun M. Emecen. "Sosyal Tarih Kaynağı Olarak Osmanlı Tahrir Defterleri", Tarih ve Sosyoloji Semınen. Bildiriler. İstanbul Mayıs İstanbul 1991, s

12 AFYONKARAHİSAR leleri ve denıografik durumları, nüfus ve fiziki yapı ili kisi ile tarihi eserlere dair bilgiler aşağıda ortaya konulmaya çalışılacaktır. a-) Mahalleler ve Demografik Durumları Bolvadin Kazası'nda Bolvadin dışında başka "11( {, " tabiri kullanılan hir kasaba veya şehir mevcut değildir, dolayısıyla kazanın merkezi Bolvadin e hri 'dir. Bilindiği üzere Osmanlı şehirleri, XVI. yüzyıl kaynaklarıncb "11r'.f\ ". "kosaho" ve "şchr" gibi tabirlerle belirtilmiştir. Ancak bu tabirler htilg cden bölgeye farklılıklar gösterebilmektedir. Bu sebeple bu tabirlerden ziyade, o yerin fiziki yapısı, nüfus durumu ve ticari faaliyetlerinin büyüklüğüne bakmak meseleyi daha açık ortaya koymayı sağlayacaktır':"'. Bir Türk-lslfön şehrinin en başta gelen unsurlarından birini mahalleler tqkil etmektedir. Mahalleler, genellikle bir mescidin etrafında teşekkül eden ve hu mescitte ibadet eden cemaatin aileleri ile birlikt e ikamet ettikleri ehir ke simidir. Bir ba ka ifadeyle birbirini tanıyan. birbirinin dav r ını larından sorumlu olan ve aralarında sosyal dayanışmanııı süz konu su olduğu bir topluluğun yaşadığı yerdir<301 Bolvadin ehri mahalleleri ve bu mahallelerin incelediğimiz dönemdeki durumları öyledir : Tablo il: il. Bayezid Döneminde ve 1528'de Bolvadin Mahalleleri ve Nüfus Durumları r-..fa lı ; ti k 1 n 11 aııc Mücı.;rrcd Mu;ıl 11.Bayaid 'iiııkd l;ılifc ' t' sl c ıııc ııd ;-ııi ı\ 1 ;ı ıııcsc id loca Eııırc Mescidi 7 l) 1 laııavlu-mcscid. 3130\ 17 l ylı lky!'vkscidi II.Bayı.;zid [ J ') Baycı.ıd 1 ) "< - 4 :') ı 3 ) ) ') [.) - ı ') - (29) Bu tabirlerle ilgili bir mülahaza için bkz. Emecen, Manisa Kazası. s ; Bir Osmanlı şehri için baz alınacak kıstaslar hakkında bkz. Özer Ergenç, "Osmanlı Şehırlerindeki Yönetim Kurumlarının Niteliği Üzerinde Bazı Dlişünceler''. V/11. Türk Tarih Kongresi. Ankara Ekim 1976, il, Ankara 1981, s (30) Aynı Makale. s. 1270: Aynı Yazar, "Osmanlı Şehirlerinde 'Mahalle'nin İşlev ve Nitelikleri Üzerine", Osmanlı Araştırmaları, (1984), iv, s

13 AFYONKARAHİSAR!\.utlu Mesc id ııd. l lis:ır Ikv ıııescid Mcdn:sL 8[71 1 lıdırlık [ > J -- ") x x -- Topl;111ı 11 Mahalle ()( 1 Yukarıdaki listeden de görüleceği üzere XVI. yüzyılın ilk ya rısınchı Bolvadin \ie on bir mahalle mevcuttur. Bunlar içerisinde 11. B cyazıd döneminde Kutlu-nıescid şeklinde kaydedilen mahalle tarihinde ise Kutlu-mt scid nam-ı di er Hisar seklinde kaydolunmustur. Yine 11. R ıvc1.ıd L. _, düneıninde geçen Medrese Mahallesi, 1528 tarihinde ortadan kalkmı. bu tarihte yeni bir mahalle olarak ise Hıdrrlık Mahallesi ortaya ç ıkmı tı r. Mahallelerin isimlerine baktığımızda, çoğunun bir mescidin c;evresinde kurulduğu açıkça anlaşılmaktadır. Nitekim Ala-mescid. Hanaylu Mescidi, Bey-mescidi, Kutlu-mescid, Şeyh Bey Mescidi ve Hoca Emre Mescidi hir mescit etrafında teşekkül etmiş mahallelerdir. Mahallelerin nüfus durumlarına baktığımızda ise: il. Rayezıd döneminde Bol vadin mahal leleri içerisinde nüfusça en kalaba! ık mahal lenin Ki.iııhed Mahallesi ( kişi) olduğu görülmektedir. Sonra ise Keskmcnd ( O kişi) ve Kutlu-mescid ( kişi) mahalleleri gelmektedir. Nlil'usun en az olduğu mahalle ise Medrese Mahallesi'dir (35-40 ki i ). 11. Bayezıd döneminin en kalabalık mahallesi konumundaki K ünhed Mahallesi'nin hane sayısı 1528'e geldiğinde ise neredeyse yarı yarıya azalmıştır. Buna karşın Kutlu-mescid Mahallesi 1528 tarihinde en kalaba! ık mahalle konumundadır ( ) kişi). Şehrin nüfus yekununu incelediğinıizde. il. Bayezıd dönemi ne gör e 1528 t ırihinde genel bir düşüş söz konusudur. 11. Baye zıd dönemine nispet le 1528 'de hane sayısı % 1 2.3, mücerred sayısı % 83 oramnda a zal ını ı ır. M uafların sayısında ise %J 261 oranında bir art ıs olmust ur. ' ' Bu artlar altında Bolvadin Şehrinin tahmini nüfusu i)yledir1 '1' Tablo l/l:xvi. Yüzyılda Bolvadin şehrinin tahmini nüfusu Tanlı il. Bayczıt'"'' l) K" 1 Um n Talı ııı ı ıı i N lilu s /\rtı -aı.alı nispeti C'/,,( 13.() (-) (31) Tahmini nüfusun hesaplanması sırasında haneye muaflarda dahil edilmiş, ortaya çıkan sonuç 5 ile çarpılarak elde edilen rakama mücerred sayısı eklenmiştir. (a) BOA. MAO 230, s (b) 438 Numaral! Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri. 1, s. 194.

14 AFYONKARAHİSAR " T;ı hlodan da anla ılacağı üzere Bolvadin Şehrinin l<ı h ın i ni nüfusu 11. BaVL'ııd <..Wnem inde :200 L 1528 tarihinde ise 1722 'dir. 8-u sarı lar al l ında - ' ıılihıs rı 1 J_l) oranında azalmışt ır. Nüfustaki bu azalınanın sebebi hakkın da tahri r kayıtlarında herhangi bir bilgi bulunınaınaktadır. Lakin be nzer dunıııılara Karahisar-ı Sahi h Sancağı 'nın diğer kazalarında da rast lanılma sı dikkat çck icidi{1-'i Buna sebep il. Bayezıd devriyle Yavuz Sultan Seliı11 "i11 i lk zaman larında Anadolu ' yu, özellikle de konar-göçer te ekküllcrin \:okça bu lunduğu bölgeler olan İ çel, Haınid, Karahisar-ı S<thib gibi s <tııcıkları,e tkileyen Kızıl ha Fetreti olsa gerektir. h- ) chirdcki lctimai Bünye, Zümreler, Fonksiyon lan Blilliıı Osmanlı kazalarında olduğu gibi Bolvadin Kazası 'nda <..b, eı ı iist diiı.ey heledl-ınülkl amir konumunda kadı bulunmaktaydı. Kadıl;ır, kl'rıd i sal;}h i yet bö l geleri içeri si nde1 11 beledi ın ül ki vazifeleri ııe i 1 a v etc ıı lıukuld-kazfü yetkileri yanında daha bir çok vazifeyi yerine get irirlerdi1 Bunun yanı sıra kadılara görevlerini ifa ederken bir takını mem url arı n '1'. yardımcı olduğu görülm ektedi r. Bunların ba ında asayi in temininden soru mlu sulxı ı ile emrindeki zabıta kuvveti asesler gelmektedir1 '''. Yine bir ıak ıııı be ledi i lerin yerine getiri lınesinde ehir kethüdası gibi örcv 1 i!erin >' ı rdıııı ı sfrı. konusuydu<1tı1 (32) Mesela Sandıklı Şehri'ne ait daha yayınlamadığımız bir araştırmanın neticesine qöre il. Bayezıd döneminde 1528'e göre hane sayısı % 32.29, mücerred sayısı 'Yo 74.6 oranında azalırken, muafların sayısı % 216 oranında artm ıştır. (33) Kadıların salahiyet bölgeleri bir yerde : "Kadılann kaza/hukuk daireleri kad!lık. günümüz tabiri ile kazalardır. Kaza, kadının görev yaptığı yer anlamında olup qünümüzde. idari bakımdan akla gelen anlamı ile bir değildir. Bir başka deyişle. kadılık. bir kadının görev mmtıkası, genellikle Selçuklu devrinde bir sübaşıiığı. günümüz tabiriyle bir vilayeti içine alabiliyordu ", şeklinde ifade edilmiştir. bkz. Tuncer Baykara. Anadolu'nun Ta rih i Coğrafyasına Giriş 1. Anadoıu nun ida n Ta k sımatı. Ankara 1988, s (34) Osmanlılarda kadılık müessesesi ile ilgili olarak bkz. Halil İnalcık. "Mahkeme". IA. Vll. s ; Şinasi Altundağ, "Osmanlılarda Kadıların Salahiyet ve Vazifeleri Hrıkkında". V/. Türk Ta rih Kongresi, Ankara Ekim 1961, 1. Ankara s ; İlber Ortaylı, "Osmanlı Kadısı Ta rihi, Temeli ve Ya rg ı Görevi". Siyasal Bilgiler Fa kültesi Dergisi, XXX/1-4, (1 977), s (35) Subaşılık müessesi hakkında bkz.mücteba İlgürel, Mücteba İlgürel. "XVll. Yüzyıl Balıkesir Şeriyye Sicillerine Göre Subaşılık Müessesesi", V/11. Türk Ta rih Kongresi. Ankara Ekim 1976, il, Ankara 1981, s , Mustafa Akdağ. Türkiye 'nin İktisadi ve İctimai Ta rihi ( ). il, İstanbul 1995, s (36} Akdag. a.g.e.. il. s. 68.

15 il AFYONKARAHİSAR Bolvadin Kadısı: 15 l 3 tarihinde günlük 1O ak<;:e1;,, 1528 ve 15 0 tarihlerinde ise 14 akçe' ıxı ınaaş almaktaydı. Tahrir defterlerinden istifadeyle Bolvadin kadısına yardımcı olan bj1.1 memurları tespit etmek imkanı bulmaktadır. Nitekim bunlardan birisi olan cllir kethüdası, Kutlu-mescid Mahallesi 'nde ikamet etrnekteydi1 \ n. Şehir kethüdaları genellikle ahfılinin isteği ve kadı 'nın arzı gereğince. merkezin onayı alındıktan sonra tayin edilird{ıoı. Bunların görevleri. ehrin dirl ik ve düzenliğinin korunması, devletle halk arasındaki idari ve nı fıll konularda, aracılık etme. ehre gelen mübaşir. ulak vb. görevlilere hiznıet etme ve ilı tiya\:larını temini vs. idi""'. Bu idareci zümrenin dışında şehirde bulunan ve yakla ık olarak 11. Bayezıd devri nde şehir nüfu sunun o/a 5.5 'ini. 1528' de ise %ı l 6.5 ini te ki 1 eden vergi muafiyetine sahip diğer zümrelerin dağılımı ise öy ledir: Muaf Zümreler il. Bayezıd nıfün 8 7 Müezzin / l latlb Hüfız 2..., - M uarri f Müderris Fcrr:l.s ' M u has s ı l Kedhüda-i sehr..,, Salih ' Dervis ; Sahi h-i herftt 1 () (37) Turan Gökçe. "Anadolu Vilayeti'ne Dair 919 (1513) Tarihli Bir Kadı Deferi". Tanlı İncelemeleri Dergisi IX, ( 1994), s (38) Aynı Yazar, "934 (1528) Tarihli Bir Deftere Göre Anadolu Vilayeti Kadılıkları ve Kadıları". 3 Mayıs 1944, 50. Yıl Türkçülük Armağanı. İzmir s. 84: 438 Numaralı Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri, I, s (39) BOA, MAD 230. s. 7; BOA, TD 147, s. 357b. (40) Emecen. Manisa Kazası, s. 57. (41) Mehmet Ali Ünal. XVll. Yüzytlda Harput Sancağı ( ). Ankara s

16 . A_F_v_o_N_K_A_R_A_H_i_s_A_R Sfthib-i vaki' Salıih-i za viye Plr- i fani l layınftne /\ mrı Meremmetçi-i Köprü S i p 'llı i-züde /,:ıviye-i hizınelkftr Ye kun : ].58 Ciürüldüğü üzere, Bolvadin dimi ve mescitlerinde görev yapan imcun. ın li ezı. in ve hafızların sayısmın her iki tarihte de hemen hemen aynı oldu u g<irü l nıekted i r. Bununla birlikte bazı mahallelerde hiç imftm bulunmaıken. hcvılarında 2 imümın bulunduğu dikkati çekmektedir. Bilindiği üzert' imfımlar. bilhassa XVll. yüzyılda mahalle içeresinde büyük önem kazanın ıslar, dini vazifelerinin vanısıra, ahali arasında birlik ve beraberliili sa{!- ') '"' ı.. L lamakl ı. astiyişi temin etmekle mahallelerde bir nev'i kadı 'nın temsilcisi dunıın una l.!; el nı islerdir1 ı ı. Yine bunlara i lftveten sehi rde cuma n am azı nı '- \ -> kıldıran bir hatlh bulunmaktadır. Bundan haşka il. Bayezıd döneminde şehirde. bü yük has geliri ile devlete ait vergilerin toplayıcısı olan bir "muhassil" bulunmasına rağmen, hu işlere hakan herhangi birisinin 1528 'de olmadığı görülrnekted ir. Yine 11. Bayczıd döneminde olmayıp 1528 'de "miiderris.. olarak ı. il-.rcd ikn ki i de herhalde Çay'daki Alaaddin (Ta ) Medresesi 'nin müderrisi ol sa erektir. Bunların dı ında ehirde, 1528 tarihinde birden bire 1 O "elıl-i henlı" ve 2 "sltlilı " ve 1 "derviş" in ortaya çıktığı dikkati çekmektedir. Onceki tarihte olmamasına rağmen 1528 'de bu on üç kişinin neden ve niçin be r 1t sahihi olduklarına dair bir bilgimiz yoktur. Ancak, bu ki iler nı ürtezika sınıfı içerisinde sayıldığından, söz konusu sımfın toplumda yava yava yayılmaya haşladığını söyleyebiliriz'.u1 (42) Ziya Kazıcı. "Osmanlılarda Mahalle İmamlarının Bazı Görevleri". İslam Medeniyeti Dergisi. V/3, (Mart 1982), s (43) Mürtezikalar, topluma hiçbir işgücü katkısı olmayan, sadece padişahın manevi itibarını canlı tutmakta etkili kişilerdi. Bunlar hakkında bkz. Akdağ. a.g.e s

17 ----- AFYONKARAHİSAR l IL'r iki tarihte de dikkat çeken bir husus is göre mez durumdaki hasta, ' '- -. ;ık;ıt VL' ya l ıların sayısının toplam nüfusun il. Bayc1.ıd döneminde yald a- ı k 1/; 0.. 1'Linli 'de ise %J l.3'ünü te kil etmeleridir. Bu da Bolvadin.) chrindc sağl ıklı ve genç bir nüfu sun bulunduğuna i arct etmektedir. Yu karıda bahsedilen zümrelerin dı ında kalan " yelıirli" diye tabir edikıı ahül i ise, kır kesiminde ya ayan ve zirfüıtle uğra aıı. rc/ly/i " dan. ayrı hir stat üye sahip. ziraatle uğra madığı müddetc;e de sadece avftrı1. vergisi iidcıncklc ylikümlü, çoğunlukla kendi mülkleri ohın ve ocukları na intiktll L' tkhilcn evlerde oturmaktaydth 1. Oturdukları ev ler ise p.enclliklc tek veya - i rı oda lı ol up, ort asın da bu odalara açılan kapı!arın bulunduğu hi r sofa )'L'r ıl ırdı. Ciiinlük hayatın büyük kısmı bu sofada geçerdi' 1'". De fterlerde geçen isimlerin tetkiki de ehrin sosyal yapısı hakkında hi1.lcrc fi kir verebilmektedir. Mamafih her iki tarihde de Abdi, Ali, Ahmed. Mehmed. Mahmud, İbrahim. Yunus. Halil, H11.ır. Mürüvvet. Ranıaı. ;ın, Recep. Bah ayi. Süleyman gibi isimlerin oldukça yaygın old uğu gürti lmektcd ir. Lak in bunun yamda özellikle 11. Bayezıd devrinde Adilhan, 1 kvletlıan. Oruçhan. 13cğlerhan, Durahan, Kutluhan. Eynebeği, Beylerbeyi, l lisarheği. Oğulbeği. Erbeği, Yazıbeği, Eyneg5.zi. Budak. Durak. Umur. K li\'.lik, A ık, Aşık Pa a, Bati, Dede, Ece, Emre, Elvan. Em i n i ik. Uğurl u. ( ;undoğd u, Erdoğdu, Aydoğd u, Aydoğmuş, Yağmur. Çavdar. Eğirdir, Arsl;ııı, Hayraınlu, Durmu, Durdu, Tu rg ud, Yolcu, Türkmen, Eynıir, Çencyoraıı. Ay vad, Uyak, Kademardı, Boğa, İmad, Yo lageldi. Ho kadem, Aydın, l vliy:ı. Yaramış. Boslan. Karasakal, Karabölük, Turhan. Duman. Alparslaıı. (iermiyan, Kaplan. Sev indik, Satrlmı, Cömerd. Hüd{ivirdi. Tc nrivirmi. (.'al;ıbvirıniş gibi hir çoğu oı jinal Türkçe isimlere tesadur ed ilııwktedir. Bunuıı yanısıra her iki tarihte de Mü 'min, Nureddin. C'cınfıleddiıı. Ekıne. leddiıı, Alfütddin. Abdülaziz, Abdülkadir, Hoca. Va kk;ıs. Gani.!'vkıld. Nak. İsrail. Mihmad, Hüsam, Mihri, Nasib, Safükı. Te berrük, Soru. Mi'nı<1r. Üveys vh. isimlere de rastlanılmaktadır. Bu hususta dikkat i çeken hir ba ka nokta "J\hdul/o/ı " adlı. ;ılı ısların varl ıi!,ıdır. Bunlardan baba adı Abdullah olanlar il. Bave1.ıd de vrıııde 2 kisi c - ' ikl ıı. 1 Y2 tarihinde baha adı Abdullah olan hcrhan i bir kimse voktur. J K ıl<.l i adı!\ hdullah olanlar ise her iki tarihte de bir ki idir. Bilindiği gibi /\ hdull ıh daha 1.iyJdc ihtidü edip İslfım dinine irenlerl' verilen bir sıfat (44) Emecen. Manisa Kazası. s (45) Suraiya Faroqhi. Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam. Ortacağdan Yirmınci Yüzyıla. (Trc. Elif Kılıç), İstanbul s

18 .. AFYONKARAHİSAR ()lınakla birlikte hunların hepsinin sonradan Müslüman olduğunu si)y ll ıııck yanlı olur. Ancak, hunların hepsi sonradan Mi.islüman olmuş kimsc- lcr hi ll' ol sa toplaın nüfus i erisinde çok çok küçük bir oran teşk il etnıek lt'dirkr. Yine şelı irde 'fedan mu' tak-ı fi lan '' eklinde kaydedi len hir grup hu- 1 unınaktad ır ki, hunlar köle iken sahipleri tarafından azad edilmiş kimselerd ir. Bu zümreye mensup olanların sayısı II. Bayezıd döneminde i k e n 1 )2X tarihinde herhangi bir kimse yoktur. Ay rıca defterlerde özellikle Karaman) gibi kayıtlara tesadüf edilıııekıcdir ki hu da Kara nıanoğullarından bir kısım ahalinin ge lip Bolv td in c ynlc t iği n i güsternıektedir. Ta hrir defterlerinde geçen bir takım sıfatlara baktığımızda ise hunların h:ı ııhlı "//on" lafzı gelmektedir. il. Bayezıd döneminde baba adında Hacı sıfatı olan 20 kişi, kendi adında ise 29 kişi bulunmaktadır. l 52X 'de ise hu say ı lar baha adında 13 ki i, kendi adında ise 22 kişiye dlişmli tlir. YinL' hu sayılara dahil etmediğimiz gerek baba adı. gerekse kendi ad ı 1 bcı olaıılar da hul unm ıktad ır. "/la('{" lakaplı herkesin hacca gittiğini söylcml'k ıniiınklin değilse de bunların büyük kısmı bu görevi iffl etmi kinıseler olmalıdır. Bununla birl ikte Hacı sıfatı kimselerin bu dönemlerde nüfusun <:;. () -7 \ini te kil etmesi ehrin dini temayülünü gösterınesi açısından dikk ı te lk0.erd ir. Bu oranlar, Anadolu 'nun dig er sehirleri ile karsılastırı ldığıııda oll.. \ 't L duk\:a yüksek oldukları dikkati çekmektedir(4r'ı. Bu dönemde hacca gitmek <.;: ok güc,; şart l arda gerçekle tiğinden ve kişilerin maddi açıdan iyi olmasmı gerektirdiğinden hu oran ların yüksek olması Bolvadin elı rindc ya ayanb rııı c k ()nomik durumlarınııı iyi olduğuna i arettir. chrin nüfus yapısına dair dikkat çekici bir ba ka özellik de inceledi µimi1. düneınde ehirde ikfönet eden herhangi bir gayr'inı üslim unsurun hu-!ımınayı ıdır. Bu da Türk iskanının Bolvadin Şehrinde ne derece kuvvetli. eki ide gerçek le tiğinin del ilidir. r- ) Sehirdeki iktisadi Havat ve Ticaret ; 1-) chrin Ekonomik Bünyesi ve Sanayi!\ fyonkarah isar'clan ge lip Konya'ya devam eden yol üzerinde huluııan Holvadin Şehrinde incelediğimiz dönemde ticari hayat hak kında yete- (46) Mesela aynı yüzyılda hacı sıfatlı şahı slar Manisa nüfusunun % 5'ini lüskil ediyor du. Bkz. Emecen. Manisa Kazası, s. 62.

19 ıt =4 A _ F _ YO N _ K _ A _ R _ A _ H _ is _ A _ R rince bilgimiz yoktur. Ancak her iki tarihte şehrin vergi birimlerinin tetkiki hizc hu konuda hir takım fikirler verebilmektedir. 1 l. Baycı.ıd döneminde sehirden alınan vergiler: "" '>.!.!a11 1t-ı nefs-i sehr- i Bolvadin (hı nta ve sa 'ir) L ' ' rcsnı -i c;ift-i şehirlüyan kıst-ı hfu,fır ve meyhane nefs-i Bolvadin ııiy;\bc{-i ehr-i Bolvadin ve bad-ı hava i)sr-i b \!.!rtl- ı sehr-i Bolvadin.. - i) r-i gancın-i şehirlüyan-ı Bolvadin Toplam Ta rihinde şehirden alınan vergiler: hac-ı büzcır ve meyhföıe nefs-i Bolvadin lıar;aıc-ı hağc;e ncfs-i Bolvadin mahscıl-i gal lfü-ı şehirlüyan ma adet-i ağnam ve resın-i kevv \re tı siyjl)-1 ncfs-i Bolvadin c;;aıyır-ı nefs-i Bolvadin niyübet-i nefs-i Bolvadin ve cünn-i cinayet ve yave ve kac; gun ve beylli ' 1-nıftl ve mftl-ı ganeın ve müjcle-i ahd-ı fıhık ve keniı.ek -ki müddeti tamam olunca bey' olunur ()()() Toplam Bu vergi gelirleri; 11. Bayezıd devrinde Bolvadin Suba ısı 'nın zeümet ı ıkcıı, 1528 tarihinde Mehmed Bev 'in zefunetidir. Vcn.?,İ!.!e lirlerine bakacak olursak sehre ait nivühct c lirınin il l3ave-..._ '--.,1...,, zıd devrinde 1600 akçe iken 1528 tarihinde 2900 akçeye yükseldiği görülmektedir. Buna kar ı toplam vergi geliri ise 4660 akc;e azalmı tır. elırin vergi gelirlerine bakıldığında ise herhangi hir sanayi te ekkülti olmadığı dikkati çekmektedir. Buna karşın Çay Karyesi 'nde bir sabunhfme bulunmaktaydı ve burasının 1528 'deki geliri 300 ak çeydi',.,, (47) 438 Numaralı Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu, I, s. 196.

20 AFYONKARAH İSAR 'ı'iııc ver!.!,i!lelirleri i, erisinde ehirlidcn re sm-i cirt VL' ;'ı tkt - i ;1!211;1111 L L vn!2isi a l ındı{i m a dair kavıtlar bulunması. schirde ikjrncı c'den k riıı sı.:hrııı ' '-.,1 t, y;ık ııı \ ev res ind e ıirfıaıle uğra tıkları na ve hayvancı 1 ık la i ı igal L' I tik kri 11c i :ırct tir.!\1 ama fi lı Bolvadin halkı, Kemfılbey-ağ7.ı adlı \'.ayırda otuı d i)n Limc t asarru f ediyor ve hayvanlarını burada otlatıyorlardı. Y i nl ıir:t:ıı y:ıpııı;ık İ\ in ihtiyaç duyduk ları suyu Güre Bey adlı sudan kar ılıyorlardı. (;erek yayl;ık ve gerekse sudan ehir halkı haricinden olan ların kullınımınd:ın cllk' edilen!.!elir ise subasına aittiiısı. Bunlardan hask;ı. 152 tarihindt' clıirlidcn bağ ve hahçe ö rü alınması ehir \e vresinde bağlık. h;ıh\tlik alan l:ırın hulundu 0,unu ve halkın buralarda ba cılıkla u ra s t ı 0. ın ı ort;ı\ ;ı L '- '-., ' k < )Vtıı:ı k t ;ıd ı r. l'lıri n incelediğimiz dönemdeki ekonomik bünyesi l ıa kkmd;ı hiıi :ı, dııılaı:ıhilecek b i r ba ka husus amme vakıfları özellikle ek n a k i t p:ır ı, ;ık ı rı ;ırı İ."i de Karah isjr-ı Sfthib Sancağı 'na ait mevcut tek vak ı r dc l'il'rin iıı '- 1.'17) t arihli olnıasıi1'1ı sebebiyle hu konuda da bi r bilgi sahihi dc ili/. 2-) (.'arşı Pazarlar ve Esnaf ( )sıııanlı eh irle rinin en önemli ünitelerinden birini \ :ır ı vt p;u;ırlır ıe k i 1 L' t ınck tcdir. Şehrin ekonomik hayatının da merkezi olan \ ;ır ı,.l. p;ı- 1.;ırl;ır. bedesten, hanlar ve çe itli dükkanlardan nıüte ekkildir. X V 1. yüzyı 1 ın ilk yarısında Bolvadin Şehrinde herhangi hi r hedesll'n huluııııı;ıdığı g i bi bir hanın mevcudiyetine dair de herh;ın i hir hil iıııiı yoktur. Buna kar ın Bolvadin Şehrine 10 kın. uzaklı kla VL' t arihi İpd.. Y( )lıı Liıcrindc bu lunan (ay\la Sel\uklular döneminden kalına h i r kl'n ;ıııs:ıra\ hu I u nıııak tadır. Bolvadin çar ısına gelince ehirde bir çar ının olduğu VL' hu 1.; ;ır ıllt \'L' İt 1 i so ka k ve paıarların bulunduğu ü ikfırd ır. Ancak ()ı.cl 1 ik k vak ı I lk r ıerkri ve mahkeme sicillerine sirayet eden bu tür bi lgi leri XVI. yiiıyılııı ilk y;ırısı İ<;iıı bu türden kaynak mevcut olmadığı iç in tespit eı nıck iııık:111ı- 11ııı yoktur. Diğer taraftan ehin.fen her iki tarihde de hüc-ı h[11[1 r \'L'r.!2ikriııiıı alıııdı ının bilinmesi burada en azından bir paza rın huluııdu uııtı hiıt. ()stcrıncktcd i r. Bolvadin ar ısında bulunan dükkan adedi hakkında k es in hir t.'y so\ k me ın i ı.e olanak yoksa da vakıf malı dükkanların adet l erini ll'spit etınl'l,.'i urctivk bir fikre varmak mümkündür. Nitekim seh irde 1 )J() t a ri l ı i mk llt.' ", (48} BOA. MAO 230. s (49) TK, KKA, TO 575.

21 A_F_v_o_N_K_A_R _A _H_is_A_R i y ıpt ığı belirtilmeyen 5 adet vakıf dükkanı bulunmaktadır' '11'. Muhakkak sclıinkk i d lik k an sayısı bunlarl a sınırl ı değildi. Ancak daha ()ncc dl sövk-.. L d i ilim iı. l!. i hi v akı r defterleri n i n ki favetsizl iği hu hi h1 iv k vct inıne ın izi!!,el_ L "' '-.-.._..,... "- n.' k ı i rı ne k t cd i r. )e hi rdc bulunan meslekler hakkında yet erince bilgim i1. hu 1 unıııamakı:ıd ı r. l\1 aınafih il. l3 ayezıd dönemine ait tahrir defterinde yer alan Sarra<;, Mcn.:mmcl\İ, Kasap, Delluk gibi mes lek isimleri hu hususu yeterince aydın laımamaktadır. Ancak aynı defterlerde sıkc;a Ahi lafzın a tesadüf edilıııcsi elıirdc etkin hir esnaf ör üt lenmes i n i n bu lundu0.una isaret olabilir. L..._.. el-) Schirdcki Vakıf Müesseseleri ve Va kıflara (;üre Ta rihi Eserler " Türk-lsltmı ehirlerinin kuru l u ve ge l i nıesinde en ()nem 1 i füıı il lerdeıı birisi "ı ak (miicsscselcri"dir. Öy l e ki, devlet yöneticileri bir ehir için old u k \ a ()nem li olan cam i, kervansaray. imaret, han, bedesten gihi y<tpıların i ı ı [ı s ı ve ya atılnıası için vakıflar tahsis etrn i lerd ir. ( )sınanlı dıirleri için olclukc;a önemli olan vakıflardan l3 olv<tdin Şehri ıhk hu I unanl<ır:ı!.!c 1 ince schirdck i vakıf eserler ile i 1ui1 i hi 1 gi lerinı iz söycı ı., "- '-... I L'dir : 1 - ) C ;_ı mi 1 c r İnce led iğimiz dönemde Bolvadin 'de bir cami bul unmaktadır. r arsı C:uıı ii : 1320 tarihinde Esrefoi!,ulları 'ndan l\1 üh;.ıriı.üddin Meh- \ L llll'd Bey tara fından y aptırılnı ı t ı r 1'1ı_ Ta blo iv: Bolvadin Çarşı Camisi'ne 1530 tarihinde tahsis olan gelirler Gelir türleri Ye kun ('(ırsı Ctiın i. ' dekakln 5 hah hail. 1 k ı t ' a. )() bağ\:c 1 kıt 'a (50) 438 Numaralı Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu, ı, s (51 ) Uzunçarşılı. Anadolu Beylikleri, s. 60.

22 1 (. AFYONKARAH İSAR ) Mahalle Mescidleri Mescidler. mahal le aralarında yer alan camiden kü\ ük ın;ıht'dkrdir. l olv;ıdi11'de i nce kdiğ imiı. dönemde kaç nıescicl hulunduğun:ı d;1ir hir hil iıniı yokıur. Ancak hunların hüyük kısmını Bolvadi11 Şehri malı:ılk kriııin isimlerinden tespit etmek mümkündür. Nitekiın ALı-mL'.scid. 1 Lın;ıy ltı tlll'scid. Şeyh Bey Mescidi, Kullu-mescid ve Bey-n1escid bir mesc i d l'i r;ı l'ıııd;ı k u nı l ı1uıs mahal!elerdir. Ne vazık ki bunlarla i 1!.!.i1 i lıerha11 i hi r \' :ıkıl' '.,,t L. k;ıydı nl ın ;ı ınas ı nedeniyle bilgi veremiyoruz. 3- ) z:ı viyckr 1 :130 tarihli mulıfısch -icınal de fterinden Bolvadin Şehrirnk hir ıj\'iyl' hu l u ııduğuııa düir herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Bununla hirliktl' il. lbyc1.ıd dc)ncınine ait derterlerde bir zftviye sühihi. bir de L.,, n e rlı; me z:ıviyesi ne meremmel eden kişiden bahsedilmesi ehin.le en ıı.mdaıı hir 1; 1 - vi\'l' hu l u ndu una isürel etmektedir. Bilindifö üzere z[lvivelcr. sl'11ir. kas:ı- "-.ı, h;ı ''l' küyle rd e bulunan küçük tekkeler için kullanılan hir t;ıhir u!du u i - hi. l'hirlerarası yol lar üzerinde yer alan misafirhaneler i i n de kullaııılııı ısı ı r', Sonul'. XI. vüzyıl sonlarında Türklerin Anadolu'ya gelisinden kısa hir slirl' _,.._ ' soma Bolvadin havalisine kadar olan bölge fe t hedilmi tir. Bu scıretlc Bolvadiıı VL' civarı, <;ok <;abıık bir sürede ve en kesif surette Türkle il'll hiil t!l' k' nkn birisi olmu tur. Selçuklular ve müteak iben Stthih ;\ t;ı o ull :ı rı lıak i ıııiyct i giren hc)lt!c. daha sonra E refoğulları hükiıniyet ine t!irıni ıir. L. 1\' fo ulllırı 'nda11 sonra bir süre Genniyanoğulları hükiıniyctinde kal ın hi>l L' (lnm ı y :ıı1ogul ları'nm ortadan kalkmasıyla hir süre Osm;mlıl;ır ik Kardııı;ırıoi:.ı.ull:ırı arasında münazaalı bir böl e olınus. n i te k im hıtih Sult;ın '... ' :VkhıııL d in Karamanoğulları Beyliği'nc son verınesiyk kcsiıı hir cırl'tk Osııı:ııı l ı e!.!cıncn 1i0.ine girm istir. '-.. \ Osman lı hakimiyetine geçtikten sonra Bolvadin, A nadolu Viltıycti K arahis ür- ı Stthih s ınl'i.lqt'na bağlı bir kaza merkezi olmus \T hu k<l11111l1\l- L ııu Osmanlı Devlcti'nin yıkılı ına kadar devam eltirmi t ir. Tlirki yl Cuın - lıuriyct i kunı ldukta11 sonra yeniden düzenlenen idari taksiınatt ı isl' hu Sl' - in Bo lv :ıd in. Afyonkarahisar İli'ne ba ğlı bir ilçe olmu tur (52) Ahmet Ya şar Ocak. "Zaviyeler". Va klflar Dergisi. Xll. {1978). s. 25.

23 il A_F_v_o_N_K_A_R_A_H_is_A_R. X V 1. yiizyı ld ı 11. Bayezıd devrinde 2, 1528 t;ırilıirnk ise 1 ıı :'\hiyes i huluıı;ın Bolvadin Kazası'nda buna karsın her iki tarih karsılc.ıstırıldı0.ıncb.. '-. l."128 tk ki)y s;ıyısında ufak bir artı gözlenirken mcı.rai.t s ıy ısında i se yük- SL'k hir ;ırtı. olduğu görül mektedir. Bu da yeni ziraat sahaları açıldığına de Lllct eder. Bolvadin Ki.L ası 'nın merkezi Bolvadin Sehridir. XVI. vüzvılda 11 > - - rnahallesi bulunan Bolvadin Şehrinde il. Bayezıd dev rinde 2000'den fazla ııiifus huluıınıasına rafrnıen tarihinde nüfusun 1700 dol;ıvl:ırına chb- -. tliğli d kkat i çekmektedir. Bunun sebebi bu tarihlerde hu lı avaliy i ulduk a vıkikveıı Kı/ılbas fetret i olsa gerektir. Bununla birlikte her iki tarihte mu- -. ;ı l 1. ii mre k r llll vcut nüfusun ry<ı 6-7'sini olu turmaktadırl ar. rvl uaf zümre ı erisindl' 11. Bayez ı d devrinde olmamasına rağmen 'de 11 ehl-i hc ri.aıtlının ortaya c,;ıkı ı mürtezika sınıfının ortaya çıkı ıyla ilgili olmalıdır. dırin ekonomik vaziyetine gelince bu durun1 mevcut kaynakl arla yc IL'rince aydınlatılamamaktadır. Ancak şehirde zirüat ve hayvancılığın yay ın olduğu anla ılmaktadır. Öyle ki ehir halkının zi raa t yapması için su. ()k iiı k ri iı iıı de c avır tahsis edilmistir. Yine. sehir ı evresinde hai:! ve hah- "..; \.. "=' L \' L kriıı yer al dığ ı tespit edilebilınektedir. )elıink vakı f eserl erle ilgili olarak bir tek Esrefo0.ulları ndaıı kalma.... s - hir cimi bulunmaktadır. Buna kar ın Bolvadin'e bağlı (.:\ıy Karycs i'rn.k Scli,;uklular döneminden kalnıa Ebu'l-Mücahid Yusuf Külliyesi bulunmak Lı ve külliye içerisinde bir kervansaray, hamftın. medrese. cüıni yeralmakı ıd ı r. Bu külliyenin 'Et Medrese olarak adlandırılan medresesinin müderrisi isl' Bolvadin \le ikamet etn1ekteydi. Bu babta dikktıt <;ekici bir ba k;ı husus ise Bolvadin 'de 11. Bayezıd ise, döneıninde Medrese isimli bir ıııa Jı;ıl le bulunmasıdı r. Ancak bu tarihte çok az nüfusu bul un an bu mahal le 1:; 2 ı ari hinc gel inceye kadar ortadan kalkmı tı r. Tüm hu bilgiler ı ığında söyleyebiliriz ki; Bolvadin Şehri : XVI. y iiı.y ı lda gözle görülebilecek önemli bir hususiyete sahip olmayan tipik bir ( )sınanlı kasabas ıdır.