Mimarlık, Sanallık ve Sanal Mekanların Tasarımı

Transkript

1 Mimarlk, Sanallk ve Sanal Mekanlarn Tasarm Can A. Baykan Mimarlk Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi Giriş Tasarm mimarinin ana etkinliğ idir. Tasarlamak birşeyin kendisini il, gösterimini yapmak demek. Baz dillerdede tasarm demek olan design kelimesi, Latince de signare den geliyor; anlam göstermek, işaret etmek. Tasarlanan objenin gösterimi, çizim, maket gibi iki veya üç boyutlu modellerle olabildiğ i gibi, artk bilgisayarda da modellenebiliyor. Sanal, gerçek olmadğ halde etkisi veya gücü gerçekmi ş gibi olan diye tariflenebilir. Sanal, bilgisayar ortamnda modellenmi ş ; sanal mimarlk, bilgisayar ortamnda sunulan mimarlk anlamnda kullanlyor. Sanallk ve mimarlk konularna baktğ mzda sadece bilgiyasar ortamnda sunulan tasarmlardan bahsetmiyoruz. Eskiden fiziksel mekanlarda yer alan eğ itim, konferans, sosyal iliş kiler gibi bir çok etkinlik artk bilgisayar ortamnda yaplyor. Geleneksel olarak bu etkinliklerin yer aldğ fiziksel çevreleri tasarlayan mimarlğ n sanal ortamn tasarmna da katks olabilir. Modeller Tasarm var olmayan bir objenin modellenmesi demek olduğ una göre kullanlan modelleme yöntemleri çok önemli. Mimaride sadece tasarlanmş yaplar var. Orneğin ş ekil 1 de gösterilen konstruktivist proje inş a edilmek amac ile tasarlanmam ş. Ş ekil 2 de görülenlen mekansa, sv mimarlk, liquid architecture ad verilen soyut bilgisayar mimarisine örnek. Sekil 1. Konstruktivist mimari örneğ i. (Iakov Chernikov) Mimarlkta kullanlan çizim ve maketler ikonik modeller olarak snflanr. İ konik modeller gösterilmek istenen bir özelligi ayni özelligi kullanarak gösterir. Örneğin maketteki dolu ve bo ş yüzeyler binadaki kapal ve açk yüzeyleri gösterir. Çizimdeki çizgiler binadaki çizgileri gösterir. Sonuçta model gösterdigi ş eye benzer fakat ölçek farkl olur. Fotograf da ikonik modeldir, ş ekil 1 de gösterilen resim de. Bir haritada üçüncü boyutu göstermek için renk kullandğmzda bir özelliğ i baska bir özellik göstermek için kullanm ş oluruz. Böyle modellere analog model diyoruz. Zamana karş 1

2 fiyatlarn iş imini gösteren bir grafik analog modeldir. Ayn iliş kiyi matematik formülle ifade ettiğ imiz zaman sembolik model kurmus oluyoruz. Sembolik modeller en soyut ve manipule edilmesi en kolay olanidir (Ackoff). Bilgisayar modelleri semboliktir. Örneğ in bina modellemek için kullandğ mz üc boyutlu geometrik modeller, Kartezyen uzayda koordinatlari verilerek tariflenen noktalar kümesi, noktalari birleş tiren çizgiler, çizgilerin oluşturduğ u yüzeyler ve yüzeylerin tanmladğ kat cisimleri belirten ilişkilerden oluşur. Değiş ik soyutlama düzeylerinde, model 0 ve 1 ler,veya saylar ve ilişkilerden oluşur. Bilgisayar modeli data ve data üzerinde yaplabilecek operasyonlardan oluş ur. Model üzerinde yaplan iş lemler: yeni noktalar, çizgiler, yüzeyler, kat cisimler yaratmak, yerlerini iş tirmek, veya Boolean işlemler yapmaktr. Ş ekil 2 de gösterilen sv mimarlk, bilgisayarda modellenmi ş sanal mimarlk örneğidir. Sekil 2. Sv mimarlk, Liquid architecture. (Marcos Novak. ty/reality.htm) Bilgisayar modelleriyle herhangi bir etkileş ime girmek için arayüzleri kullanrz. Arayüzü bilgisayarn hafzasndaki modeli kullancya çkt olarak veren ekran, yazc, plotter, hatta üc boyutlu çkt verebilen araçlar. Bilgi giriş i için klavye, digitizer, mouse, tarayc, dijital fotoğ raf makinesi gibi araçlar kullanlyor. Bilgisayar program, arayüzü kullanarak sembolik modeli fotogerçeklik düzeyinde realist ikonik modele dönüş türerek sunar. Bilgisayarla etkileş im gerçek zamanda ve tabii hareketlerle olursa, ve bilgisayarn çkts gerçeğ e yaknsa, neredeyse gerçekmis hissini yaratabilir. Bu konuda bilgisayar oyunlar çok gelişmiş tir. Sanal gerçeklik sembolik model ve ikonik arayüzünün yarattğ neredeyse gerçeklik duygusudur. Bilgisayar ortamnda modellenen tasarmlar sadece görüntü olarak il analiz programlar tarafindan da kullanlabilir. Doluluk ve boş luklar gösteren bir maketi yapnn gölge ve ş k durumunu analiz etmek için kullanabiliriz, fakat bu oldukça zor olur. AutoCad, 3DStudio ve FormZ gibi programlar ayn analizi yln her günü ve her saat için hemen gösterebilir. Bilgisayarda modellenen yaplar maliyet, fizibilite, s, enerji, doğ al ve yapay aydnlatma veya akustik açdan erlendirmeye ve mekandaki dolaş mn simülasyonuna olanak sağ layan programlardan bahsedebiliriz. Bu programlar baska bir disipline ait ozel bilgiyi tasarmcnn kullanabileceğ i, ve kontrolu kendisinde olarak baş ka disiplinlerin kriterlerini de göz önüne alan entegre tasarmlar geliş tirmesine olanak verir. Örnek olarak birçok disiplini kapsayan Ecotect programn gösterebiliriz. Bu programin kapsadğ alanlar: gölgeleme, pencerelerde güneş kontrolu gereklerini hesaplama, doğ al ve yapay ş klandrma, rüzgar, s konforu, akustik tepki gibi degiş kenlerdir. Sadece nicel degil nitel erlendirme için de destek verir; örneğin ş klandrma kalitesi hakknda. Eskiden sadece sezgisel olarak 2

3 yaklaş lan ve kalitatif olarak erlendirilen kamusal mekanlarda ve binalarda dolaş im konusu artik %75-80 hassaslkla simule edilebiliyor.(space Syntax Bu programlar yayalarn sadece başlangç ve var ş noktalarini il, alş veri ş, bekleme, yemek yeme gibi informel davranş lar da göz önüne alabiliyor. Modellenen yap hakindaki er yarglari analiz sonuçlarna dayanarak daha sağ lkl yaplabilir. Değ er yarglar yapdan en cok etkilenenler olan kullanclar tarafndan yaplmal. Kullanclarn yapy anlamas bilgisayarla modelleme sayesinde kolaylaşabilir. Sanal mimarlk tasarmclara baş ka turlu ulaş amayacaklar dünyalar alglama olanağ da sağ layabilir. Tehlikeli, uzak veya fiziksel olmayan mekanlar olabileceğ i gibi, tekerlekli sandalyede gezmek veya görme özürlü olmak gibi özel gereksinimleri de simule ederek mekan onlarn ihtiyaçlar ve alglama şekliyle anlamamza yardmc olur. Bu sanal modellerin yannda bir de fonksiyonel sanal modeller var. Bunlar başka bir nesnenin modeli il, model olarak işe yaradklari için var. Örneğ in, internette bir kütüphane sayfasna girip aradğ mz kitabi okumamza imkan veren programlar dizisi. Fonksiyonel Sanal Mimarlk Eskiden fiziksel mekanda gerçeklestirebildi ğ imiz bir çok etkinlik artk fiziksel mekanlardan siberuzaya taşnyor. Siberuzay internet teknolojisi ile eriş ilebilen tüm içerik olarak tariflenebilir. Siberuzayda gerçekleş en banka, alş-veri ş, eğ itim, konferans, sosyal iliş kiler (chat rooms), kütüphane, çalş ma hayat gibi etkinlikler fonksiyonel sanal modellerle varoluyor. Bu işlevlerin gerçeklestiğ i sanal yerlere fonksiyonel sanal mekanlar diyebiliriz. Fonksiyonel sanal mekanlar arasna Dungeons and Dragons gibi bilgisayar oyunlarn katabiliriz. Bu yerlerin mekan olarak alglanmas veya mekan benzetmesi kullanilarak modellenmesi gerekmez. Çoğ u sadece bilgisayar ekrannda yaz girdi-çkts gösteren bir pencere olarak iş lev yapabilir. Siberuzay ve uzay/mekan benzetmesi bu yerleri üç boyutlu mimari mekanlar, binalar, ş ehirler olarak göstermek. Siberuzaydaki yerler için mekan benzetmesi kullanmanin nedenleri mekanin temel zihinsel kategorilerden biri olmas. Mekan benzetmesi siberuzaydaki soyut iliş kileri vs. anlamamza yardm edebilir. Sanal gerçeklik, dolaş m (navigasyon) bilgi bulma, iletişim ve etkileş im gibi etkinliklere olanak sağ lar. Mimari, işlevlere yer sağ layan ve anlam ifade eden formlar tasarlayan disiplin olarak, sanal mekanlarin tasarmn etkileyebilir. Sanal ve fiziksel uzay farkl. Sberuzayda yerçekimi, sürtünme gibi fiziksel kstlar yok, ölçek yok. Siberuzayda çok boyutlu, zaman kesintili ve yavaslatlp hzlandrlabilir. Onun için siberuzayn tasarlanmasnda işlevsellik ve anlam ön planda. Sanal mekanlarin tasarlanmasnda kullanilabilecek mimarlk teorileri ve yöntemleri arasnda Piaget in mekan alglamasiyle ilgili kavramlar ve Lynch in büyük olçekteki mekanlar alglamaya yarayan, ve öznel mekansal deneyimde alglanan kategoriler olan yer, iz, alan ve eş ik kavramlar kullanlabilir. Etkinlik odaklar, başlama ve varş noktalar, yer başlama ve var ş noktalar, takip edilecek yer ve olaylar, iz yer ve izlerin üzerinde figür tariflediği farkllaşmam ş bölgeler, alan yukaridaki üç elemann birleş me noktalar, eşiktir. 3

4 Lynch mekan tarifleyen yüzeyler ve üç boyutlu objeleri, snr olarak adlandrr. Bu yaklaş mda referans noktas, nirengi olarak kullanlan objeler kullancya anlam iletme rölünü üstlenir. Siberuzayda bir yerden diğ erine kaplar ve uzak yerler arasnda hareketi sağ layan özel geçislerle (portal) ulaşlabilir. Sanal mekanlarin içi ve dş belirgin olmal. Formlar, fiziksel kst olmadiğ i için soyut, gereksiz detaylardan arnm ş ve sadece anlam belirtmek uzere tasarlanmi ş olmal (Bridges & Charitos, 1997). Büyük ölçekli grafik sanal çevreler yaratmak için amatörlerin de kullanabileceğ i WayMaker program yukarda tariflenen kavramlar kullanr. Sanal mekanlar tarif etmekte VRML, Active Worlds ve ICT programlar kullanlabilir. Bilgisayar teknolojisi ve internetin bir rolü de öğ renme ortam olmas. Maher ve diğ erlerinin (1999) sanal kampus calş mas bu ortamn mimari analoji kullanarak nasl tasarlanabileceğ ini gösterir. Sanal kampus, ders notlar ve ödevleri gösteren web sayfalar olabileceği gibi, öğ rencilerin ders materyaline ulaşabilecekleri ve öğ retim elemanlar ve diğer öğ rencilerle etkileş ime girebilecekleri üç boyutlu sanal mekanlardan oluş an bir çevre de olabilir. Bu sanal çevre ofis veya snf gibi mekansal benzetmeler kullanarak tasarlamaya karar verilmi ş. Esin kaynağ, MUD gibi çok kiş inin katlabildiği oyunlardan türemi ş MUVE (Multi User Virtual Environments) program. MUVE oda ve kaplardan oluş uyor. Bir odaya giren, odann tarifini, kaplarn ve odadaki diğ er kullanclar görür. Bir kullancnn yazdklar ayn odadaki diğ er kullanclarn ekrannda görünür. Mekanlar arasnda geçi ş kaplardan, mekan ismi veya kullanc ismi vererek onun bulunduğ u mekana götüren komutlarla olur. Sanal mekanlarda iletiş imin bir yönteme bağ lanmas fiziksel mekanlarda olduğ undan da önemlidir. Sanal snfta vucut pozisyonu olmadğ icin yüzünü dönerek dikkat etmek, olaylar izlemek gibi bir imkan yok. Çözüm olarak sanal snflar kimin hangi srayla konuşabileceğ ini moderatörün kontrol ettiğ i konferans mekanlar gibi tasarlanyor. Böylece herkesin ayn anda veya kendi arasnda konuş mas engelleniyor. Seminer odas olarak tasarlanan sanal mekanlarda öğ renciler birkaç sanal masa etrafnda oturur. Ayn masada oturanlar birbirlerinin yazdklarn görür. Odada ayakta olanlarn yazdklarn tüm odadakiler görebilir. Sydney üniversitesi sanal kampusuna web sayfasndan veya telnet program kullanarak girilebilir. Sanal kampusta öğrenci, eğ itimcive idareciler arasnda iletiş im, ders notlarna ve bölüm servislerine erişim ve kiş ilerin birbirine rastlamasna olanak veren bir merkezi kampus çevresi var. Bu sanal çevrenin yaratlmas tip odalar, katlmclar ve objeler yaratmakla başlad. Her eğ itmen bu tipleri kullanarak ve iş tirerek kendi ofisini ve snfn kurdu. Öğ renciler de kendi sanal gösterimlerini ve ofislerini kurdular. Kampusun genel organizasyonu merkezi bir mekan ve oradan geçilebilen odalar ş eklinde. Odalar islevlerine göre snf, ofis, kütüphane vs. olarak guruplanm ş. Geometrik topoloji il iş levsel topoloji var. Sanal yerlerin tasarm için iş ik metaforlar kullanlabilir. Her metaforun kendi mantğ var. Bir yere oda dediğimiz zaman görsel ve iş itsel mahremiyet sağ lamas, kaplardan geçerek girilebilmesi ve girenlerin kontrol edilebilmesi beklentisini doğuruyor. Anders (1999) ilerde tüm mimari projelerin sanal mekanlar olarak tasarlanacağ n, fiziksel mekanlara 4

5 dönüş türülecek ve sanal olarak kalacak ksmlara daha sonra karar verileceğ ini öngörüyor. Bir organizasyonun ihtiyaçlarna cevap veren siberuzay ve fiziksel mekanlar topluluguna cybrid ad veriliyor. Cybrid gerçek binalara sanal ekler veya siberuzaya eklenen gerçek mekanlar olabilir. Mimarlar siberuzayn planlanmasnda kamu yararn gözetecek bir rol de üstlenebilirler (Mirabelli 2001). Kullanlan teknoloji sanal mekanlarn kamusal karakterini sağ lamaya yeterli il. Tasarm ve kamu politikalar tarafindan desteklenmeli. Planlama ve kamu yararn gözeten politikalar, fiziksel şehirde olduğ u gibi siberuzayda da gerekiyor. Bilgisayar ekranndaki penceremizden yer aldğ mz mekanlar kamusal mekan olarak toplumlarn gayreti ve kamu kaynaklar sayesinde var. Planlama ve kamu politikalari olmamas bu mekanlarn, aynen ş ehirdeki bir kamusal meydana veya parka olacağ i gibi, ticari amaçlarla kolonize edilmesini getirebilir. Aznlklar ve özürlüler de dahil herkes tarafndan ulaş labilirlik de kamu yararn gözetme amaçlarndan biri. Bu açdan, en gelişmi ş teknolojiyi kullanmak son model bilgisayar olmayanlar dşlayacağ i için uygun olmayabiliyor. Roma nn Ostiense mahallesinde yaplan kamusal siberuzayn planlanmas projesinin iki amac var. Yerel özelikler ve potansiyelin anlaş lmas ve kültürel, sosyal, ekonomik ve fiziksel çevreyi iyileştirecek ağ larn (network) yaratlmas. Sonuc Sanallk ve mimarlk bilgisayarda modellenmi ş fiziksel mekanlar, sadece gösterim olarak varolan tasarmlar ve fonksiyonel sanal mekanlar kapsyor.. Fonksiyonel sanal mekan tasarm üzerine bilgi oldukça az. Çoğ u sanal mekanlar formel anlamda tasarlanmş il. Zaman içinde işik kiş ilerin tasarma yaptğ eklerle oluşmuş lar. Formel kstlarn olmayş yaratclğ arttrmasna karş n sanal yerlerin kullanlmasn zorlastrm ş. Yukarda anlatlan mekan metaforu sanal mekanlarn tasarmn düzenleyebilir. Kaynaklar Ackoff R L. Scientific Method, John Wiley & Sons. NewYork Anders P. Extensions: Some implications of cyberspace for the practice of architecture (Eds. O Ataman, J Bermudez) Media and Design Process, Proceedings Acadia pp Bridges A, and Charitos D. On architectural design in virtual environments Design Studies 18 (1997). pp Maher M L, Simoff S, Gu N, Lau K H. Designing Virtual Architecture Maher M L, Skow B and Cicognani A. Designing the virtual campus Design Studies 20 (1999). pp Mirabelli P. Public cyberspace planning and design: Architect s role in the construction of the virtual city in Architectural Information Management, Proceedings of ecaade 2001 (edited by Hannu Penttila). Education in Computer Aided Architectural Design in Europe (ECAADE), pp Websitesi: awk/vreality/reality.htm Can Baykan lisans ve yüksek lisansn ODTÜ Mimarklk bölümünden, doktorasn 1991 ylnda Carnegie Mellon Üniversitesi Mimarlk bölümünden ald. Carnegie Mellon Üniversitesi Robotics Institute da 5

6 araştrmac olarak 5 yl calş t ve yine ayni üniversitenin mimarlk bölümünde yardmc doçent olarak ders verdi ylndan beri ODTÜ Mimarlk bölümünde stüdyo, bilgisayarla modelleme, bilgisayar programlama ve tasarm metodlar konularnda ders veriyor. Araş trma konular bilgisayarla mekan planlamas, bilgisayarla tasarm, tasarm metodlar ve design cognition. 6