Adana: Köprübaşı Yapı Kredi Yayınları s , İstanbul, Prof. Dr. Şükrü Halûk Akalın

Transkript

1 ADANA NIN SÖZ VARLIĞI Prof. Dr. Çocukluğumda Adana sokaklarında saklambaç oynarken kullandığımız iki sözcük hep dikkatimi çekerdi Saklambaç oyununda ebe, duvara yüzünü dönerek gözlerini kapatır ve saymaya başlardı. Çoğunlukla elliye kadar sayılırdı. Ebe sayma işlemini... kırk yedi, kırk sekiz, kırk dokuz, elli... diye tamamladıktan sonra Önüm arkam, sağım solum söbe! der ve Önde turna! diyerek gözlerini açardı. Önde turna... Çocukluğumda bir türlü bu sözlere bir anlam veremezdim. Saklambaç oyununda turnanın ne işi vardı, önde turna ne demekti? Bu sözcüklerin anlamını yıllar sonra çözdüm. Fransızca un deux trois bir, iki, üç sözcükleri Adana çocuk ağzında önde turna haline gelmişti. Dedem yazı ya gider, kölgede dinlenir, suda çimer, hamamda hapbap ile dolaşır, kurnadan yunar, yunduktan sonra da tülü ile kurulanırdı. Bir gün ninem pencerenin aralığından kedi yavrusu içeri girdiğinde Tahanı ŋ gı ndı r ı ğ ı ndan manı h dı h ı ldı! diye bağırmıştı. Yaramazlık yapanlara tevge der, çok kızdığına da soyhası çı hası ca diye ilenirdi. Suyumuzu bodiçten içer, evimizin haftalık yiyeceğini siptilliden alır, yazın damda cibindirikte yatardık. Evimizde rendenin adı ilistir, elbisenin adı ise giyesi idi. Örtündüğümüz yorganın dikilmesi işine s ı r ı mak, s ı r ı nmı ş yorgana da s ı r ı klı yorgan denirdi. Kolu kırılan, kolu çıkan s ı n ı kçı ya 1920 lerde Sittili Pazarı, halk ağzındaki adıyla meşhur Siptilli Fotokartın aslı koleksiyonumdadır. götürülürdü. Babamın çiftçilik yaptığı yıllarda yaz tatilimi köyümüzde geçirirdim. Burada da sözcükleriyle farklı bir dünya karşıma çıkardı: Çiftliğin alış verişini yapan ve çalışanlara yemek pişirene babam evdeci derdi. Evdecinin yemek yaptığı yerin adı ise babamın dilinde a ş kana idi. Tarlada kazma dövenlere, pamuk toplayanlara ı rgat, ı rgatların başına elci, tarlanın sınırlarını belirleyen hendeklere him denirdi. Ve tabii sokaklarda, mahalle aralarında, maçlarda duyduğum yakası bağrı açılmadık, gün yüzü görmedik Adana küfürleri... Adana kabadayılarının feriş tahlı, ciğ erimli, bitirim ağzı konuşmaları... Sıcakların hüküm sürdüğü, rüzgârsızlıktan yaprakların bile kımıldamadığı yaz gecelerinde uzaktan yankılanan kabadayı naraları ve çoğu zaman ardından gelen tabanca takırtıları... Öte yanda yazın Toros Dağları nda yaylaya çıktığımızda dağlarda yaşayan Yörüklerin konuşmaları, kullandıkları sözcükler. Şehirde ise Adanalı soylu ailelerin Adana ağızlarından damıtılmış, ölçünlü (standart) Türkçeye yaklaştırılmış söz varlığı... Soğuk kış gecelerinde anneannemin ağzından dinlediğim Şahmeran, Lokman Hekim, Köroğlu hikâyelerinin, Adana efsanelerinin, Adana masallarının beni içine çekiveren konuları ve büyülü söz varlığı... Dedemden, babamdan ve köyümüzdeki, mahallemdeki yaşlılardan dinlediğim menkıbelerin Adana ağızlarından sözcüklerin de yer aldığı söz varlığı... Yağcamii önünden çekilen fotoğrafta 1920 lerin Adana sı görülüyor. Büyük Pazar veya Dr. Rolland Yolu, bugün Küçüksaat ten gelip Büyüksaat e giden Ali Münif Yeğenağa Caddesi. İlerideki sivri alınlıklı bina ünlü Oros de Back, Adanalının söyleyişiyle Horoz Dibek. Fotokartın aslı koleksiyonumdadır.

2 Adana mutfağından yemek adlarının söz varlığı da dikkat çekici... İçli köftenin eklenmesiyle yapılan analı k ı zlı, kuşbaşı için kullanılan tike kebabı, mercimek çorbaları mahluta ve m ı rmı rik, tutmaç, dul arvat çorbası, setikli ekmeği veya yuka, sini köftesi, çintme ~ çiltme, silkme... Ve yaz günlerinin değişmez tatlısı bici bici ve garsambaç... Sözcüklerdeki ses değişmelerinin yanı sıra bu zengin söz varlığı çocukluğumda dikkatimi çekiyordu 1. Bu sözcükleri genel Türkçenin söz varlığı içerisinde bulamıyordum. Radyoda dinlediğim programlarda bu sözcükleri duymuyor, okuduğum kitaplarda gazetelerde bu sözcükleri görmüyordum. Adana Türkçesinin söz varlığı ve genel anlamda Türkçe, dil bilgisi beni kendisine doğru çekiyordu. Bu ilgi ve merak beni yüksek öğrenim hayatımda da dil çalışmalarına yöneltecekti. Türk dili üzerine çalışmaya başlayınca bana çocukken yabancı gelen bu sözcüklerin bir bölümünün Türkçenin tarihî dönemlerinin söz varlığında bulunan sözcükler olduğunu, bir bölümünün Adana ağzında değişikliğe uğrayan alıntı sözcükler olduğunu öğrenecektim. Ölçünlü dildeki sözcüklerle birlikte bu ilgi çekici sözcükler Adana ağızlarının söz varlığını oluşturuyordu. Peki, nedir söz varlığı? Söz varlığı, en kısa tanımıyla kültürün aynasıdır. Bir toplumun yaşayışına, yaşayış şekline, hayata bakış tarzına, maddî ve manevî değerlerine, inançlarına kısacası kültürüne ilişkin ilk bilgileri söz varlığından elde edebiliriz. Söz varlığı toplumun konuştuğu dilin sözcüklerini, deyimlerini, hazır söz kalıplarını, atasözlerini kapsar. Bir dilin söz varlığı, aynı zamanda o dili konuşan toplumun kavramlar dünyası, dünya görüşünün bir kesitidir (Aksan 1996: 7). Bir toplumun yaşama tarzının yanı sıra, hangi uluslarla ne ölçüde ilişkiler kurmuş olduğu, nelere değer ve önem verdiği, nükteye olan eğilimi söz varlığının incelenmesiyle ortaya konulabilir. Her dili konuşan toplum, çevresini, çevresindeki olayları, gerçekleri kendisine göre algılamakta ve anlamakta, ana dilinde oluşmuş kavramlarla anlatmaktadır. Kısacası söz varlığı, dünyayı kendi dil penceresinden görmek, anlamak, yorumlamak ve anlatmaktır (Aksan 1996:8). Yazı dilinin söz varlığının yanı sıra bölge ağızlarının söz varlığı da üzerinde durulması gerekir. Bölge ağızlarının söz varlığı içerisinde genel yazı dilinde bulunmayan sözcükler yaşayabilir. Dilin tarihî gelişmesi sırasında kullanıştan düşen sözcüklerin çoğu kez bölge ağızlarında yaşadığı görülür. Ölçünlü dilde yaşanan ses değişmeleri bölge ağızlarına yansımayabilir. Bu durumda ağızlarda kimi kez sözcükler ses yapısı bakımından eski biçimlerini koruyarak da varlığını sürdürebilir. Günümüzde ölçünlü Türkiye Türkçesinde bulunmayan binlerce kavram, Türkiye nin değişik yörelerinde konuşulan ağızlarda karşımıza çıkar. Bunların çoğu Anadolu halkının yaşamında önemli bir yer tutan tarımcılık, hayvancılıkla ilgili, değişik yörelerde yaşayan gelenek ve görenekleri, doğa ve iklim olaylarını, yörelere 1900 başlarında Taşköprü Azize Helen köprüsü diye adlandırılmış. Ortasındaki bina henüz yıktırılmamış. Fotokartın 1902 yılında postadan geçmiş aslı koleksiyonumdadır. özgü araç ve gereçleri yansıtan sözcüklerdir (Aksan 1996: 9). Her bölge ağzının olduğu gibi Adana ağızlarının da ilgi çekici bir söz varlığı vardır. Hiç şüphesiz bu söz varlığının ana katmanını Türkçe kökenli sözcükler oluşturur. Her dilde, her ağızda olduğu gibi Adana ağızlarında da alıntı sözcükler bulunur. Alıntı sözcüklerin kaynağı genellikle Arapça, Farsçadır. Daha az olmakla birlikte Fransızca, Rumca, Ermenice, Rusça, İngilizce gibi çeşitli dillerden de alıntı sözcükler söz varlığında bulunmaktadır. Bu sözcüklerin büyük bir bölümü ölçünlü dilde de bulunmaktadır. Ancak ölçünlü dilde bulunmayan alıntı sözcüklerin varlığı da söz konusudur. Bu sözcükler içerisinde bugün ölçünlü dilde kullanılmayan ancak Türkçenin tarihî dönemlerinde kullanılmış arkaik sözcükler dikkati çekmektedir. Dışarıdan bir kimsenin kolayca anlayamayacağı bu sözcüklerin kaynağını Eski Türkçe (VII.-XIII. yüzyıllar), Eski Anadolu Türkçesi (XIII.-XV. yüzyıllar) gibi Türk yazı dilinin çeşitli tarihî dönemlerinde bulmaktayız. Bayahtan gomşunun gızını gördüm Az önce komşunun kızını gördüm cümlesinde deminki, az önceki anlamlarında kullanılan bayaktan ~ bayahtan az önce, biraz önce, az önceki anlamında kullanılan bayākı, sözcüklerinin kökünü Türk yazı dilinin tarihî dönemlerinde bulmaktayız: Bayakı beş ujak Az önceki beş harf (Eski Uygur Türkçesi TT, V/8) Baya keldim Az önce geldim (Karahanlı Türkçesi DLT, I, s. 37) 1 Elbette bu sözcüklerin bir bölümü Adana dan başka diğer bölge ağızlarında da kullanılmaktadır.

3 Adana ağızlarında böbü ~ böğü şeklinde kullanılan sözcük, zehirli ve büyük örümcek anlamındadır. Bu sözcüğü Kâşgarlı Mahmud un ünlü eseri Divanu Lugati t-türk te böğ olarak görüyoruz. Kâşgarlı, bu sözcüğün anlamını bir çeşit örümcek olarak vermektedir (DLT, III, s.131). XIV. yüzyıl metinlerinden Yadigâr-ı İbn Şerîf te sözcük böy şeklinde geçmektedir: Yılan sokdugına ve akreb sokdugına ve böy sokdugına faide ide. (YİŞ, 114-2) XVII. yüzyıl metinlerinden Camiü l-faris te ise sözcük bö olarak yer almaktadır: Bö didükleri agulu böcek ki Arabca rüteylâ ve rüteyded dirler. (CF, 51-2) Bu sözcüğün kökünün böcek sözcüğünün kökü ile birleştiğini sanıyoruz. Adana ağızlarında yüzmek anlamında kullanılan çimmek sözü eski Uygur Türkçesi metinlerinde çömmek şeklinde ve yüzmek, suya dalmak, suda batmak anlamlarındadır. Divanu Lugati t-türk te çömmek şeklinde ve yüzmek anlamında geçen şekil muhtemelen çimmek fiilinin eski şeklidir: Suwka çömgen er. Suda yüzen adam (DLT, I, s. 401) Evliya Çelebi nin ünlü Seyahatnamesi nde ise sözcük çimmek şeklindedir: Bunda dahı cümle dilberan mah-ı temmuzda deryada çimerler. (EÇS, s.477) Kırık ve çıkık tedavisi yapan halk hekimleri Anadolu da başka yöre ağızlarında olduğu gibi Adana ağızlarında da sınıkçı olarak adlandırılır. Bu sözcüğün kökü olan sımak Çocukluğumda çimdiğim Seyhan ın 1920 lerdeki görüntüsü. Karşıyaka daki mezarlıktan çekilmiş. Solda görülen cami, sonradan yıktırılan Caferağa Camii. Fotokartın aslı koleksiyonumda. sözcüğünü biz ilk yazılı kaynaklarımız olan Orhon Yazıtlarında (VIII. yüzyıl) buluruz: Meniŋ sabımın sımadı. Benim sözümü kırmadı (OA, s. 6-7) Ol tegdükde Bayırkunuŋ ak adgırıg udlukın sıyu urtı. O hücum ettiğinde Bayırku nun ak aygırını, uyluğunu kırarak vurdular. (OA, s ) XIV. yüzyıl Anadolu Türkçesi metinlerinden Tebareke Tefsirinde sımak sözü yine kırmak anlamındadır: Urdılar, ayagın sıdılar. Vurdular, ayağını kırdılar. (TT, 12/2) Sınıkçı sözcüğünün yapısı <sı-n-ı-k+çı şeklindedir. Bu sözcüğün gövdesi olan sınık sözcüğünü Eski Anadolu Türkçesi metinlerinde sınuk ~ sınuh şeklinde görmekteyiz: Elindeki süŋüsi sınuk oglan... Elindeki mızrağı kırık oğlan... (DK, 247) Sözcüğün Adana ağızlarında bir deyimde de saklandığını görürüz. Gırıp sırmak şeklindeki deyim (sarmak sözcüğünden ses değişmesi yoluyla oluşmamışsa) elde avuçta olanı satıp savarak bir işi gerçekleştirmek anlamındadır: Gırıp sırıp oğlanı everdik. Elde olanı satıp oğlanı evlendirdik. Kâşgarlı nın eserinde sık dikişle dikmek anlamında geçen sırımak sözcüğü (DLT, III, s. 262) Eski Anadolu Türkçesinde sağlamca dikmek anlamını da kazanmıştır. Bugün Adana ağızlarında sırımak sözcüğü sadece yorgan dikmek anlamında kullanılmaktadır. Adana ağızlarında ova; tarla anlamlarında kullanılmakta olan yazı sözcüğünü de ilk yazılı kaynaklarımız olan Orhon Yazıtlarında buluruz. Orhon Yazıtlarında yazı ova anlamındadır: İlgerü Şantuŋ yazıka tegi süledim. Doğuda Şantung ovasına kadar ordu sevk ettim. (OA, 2-3) Anadolu sahasında da bu sözcüğün pek çok eserde geçtiğine tanık oluruz. XIII. yüzyılda Yunus Emre bir şiirinde şöyle diyor: Dag u yazı kamu gulgule doldı Kime cennet kime arasat oldı. Dağ ve ova gürültüyle doldu, kimisi cennete, kimisi arasata gitti. (YED, 14) Adana ağızlarında yumuş hizmet, yumuş uşağı hizmetçi anlamlarında kullanılan sözcüklerdir. Bu sözcüğe de Türkçenin tarihî dönemlerinde aynı anlamda rastlamaktayız. Kâşgarlı nın ünlü sözlüğünde elçi anlamı da verilmiştir: Ol yumuşka birtem bardı. O -sanki hiç dönmeyecek gibi- uzun bir müddet elçiliğe gitti. (DLT, c. I, s. 484). Eski Anadolu Türkçesi metinlerinde de yumuş iş, hizmet, ödev, vazife anlamlarında kullanılmıştır: Olar kim olalar can yumuşında... Onlar ki can hizmetinde olurlar... (YED, 41) Adana ağızlarında kullanılmakta olan çiğit pamuk çekirdeği sözcüğünü Divanu Lugati t-türk te de bulmaktayız. Kâşgarlı Mahmud, bu sözcüğü Argu Türklerinin kullandığını belirtmiştir (DLT, I, s. 356).

4 Pek çok bölge ağzında olduğu gibi Adana ağızlarında da geçen yıl anlamında kullanılan bildir ~ bıldır da Eski Anadolu Türkçesinde bıldır ~ bıldur şekillerinde ve aynı anlamda kullanılmıştır (TTS, I, s.538). İnsanları düğüne davet etmek için gönderilen armağan Adana ağızlarında okuntu olarak adlandırılır. Bu sözcüğün kökenini de Türk yazı dilinin derinliklerinde buluruz. Eski Türkçe ve Eski Anadolu Türkçesi dönemlerinde okımak şeklindeki bu sözcük çağırmak, yüksek sesle çağırmak anlamındadır. Davetiye işlevindeki bu armağan, insanları düğüne çağırmak işlevini görmektedir. Bez anlamındaki çapıt ~ çaput sözcüğü ise eski Türkçe metinlerinde çapgut şeklinde karşımıza çıkar. Eski Türkçedeki çap- fiilinden türediği sanılan (EDPT, s. 396) çapgut sözü için Kâşgarlı Mahmut bez, şilte anlamını verir (DLT. I, s.451). Taş dibek Adana ağızlarında soku olarak adlandırılır. Bu sözcük dövmek anlamındaki eski bir sözcük olan sok- tan gelişmiştir. Çağdaş Türk lehçelerinde bu kökün dövmek anlamında saklandığını biliyoruz (Eren 1999: 373). Adana Türkçesinde tabu sözcükler de dikkati çeker. Ürkütücü varlıkların, vahşi veya tiksindirici hayvanların adlarının anılmasıyla onların çağrılmış olacağı şeklindeki çok bir eski inanış hâlâ halk arasında yaşamaktadır. Bela sözcüğünün anılmasıyla yedi mahalleye belâ geleceğine inanılır. Bu yüzden bela sözünü anmak, bela okumak hoş karşılanmaz. Yine Kozan ağzında domuz için dağda gezen sözü kullanılır (Tamdoğan-Yiğenoğlu, 90). Ağızların söz varlığı üzerine yapılacak çalışmalarda dilimizin söz varlığına Türkçe kökenli yeni sözcükler kazandırmak mümkün olabilir. Bu yönden ağızların söz varlığı önem taşımaktadır. Söz gelimi ölçünlü Türkiye Türkçesinde plâj sözcüğünün yerini Adana ağızlarında kullanılan ve bu yazıda değinilen çimmek fiilinden türetilmiş çimek sözcüğü alabilir. Nitekim bu sözcük Kozan ağzında kullanılmaktadır (Tamdoğan-Yiğenoğlu, 87). Adana ağızlarındaki Türkçe kökenli sözcüklerin bir başka dikkat çekici boyutu Anadolu ağızlarının Türk lehçeleri ile ilgisini, bağlantısını ortaya koymasıdır. Sadece bu yazıda söz konusu edilen sözcükler ele alındığında bile ölçünlü Türkiye Türkçesinde kullanılmayan Türkçe kökenli sözcüklerin çağdaş Türk lehçelerinde kullanıldığı görülür: Yukarıda değinilen sözcüklerden bıldır, cibin, çiğit, sırı-, sınık, tike, yazı, yu-, yumuş sözcükleri bugün Kafkasya da, Türkistan da hatta Sibirya da yaşayan Türk halklarının söz varlığında, küçük ses değişiklikleriyle de olsa, canlı bir şekilde yaşamaktadır. Bu durum, Türk lehçeleri arasındaki karşılaştırmalı çalışmalarda Anadolu ağızlarının ses bilgisi, şekil bilgisi, söz dizimi, anlam bilgisi ve söz varlığının da dikkate alınması gerektiğini ortaya koymaktadır. Söz varlığı içerisinde hiç şüphesiz alıntı sözcükler de vardır. Coğrafî yakınlık sebebiyle Arapça sözcükler Adana ağızlarında alıntı sözcükler arasında dikkati çeker. Bu gün ölçünlü dilde kullanılmayan deve veya katırın sırtına konulan ve iki kişinin oturabileceği büyüklükteki sepet anlamındaki Arapça mihaffe ~ mahaffe sözcüğü, Adana da bir semt adında (Mahfesığmaz) yaşamaktadır. Adana ağzında çoğu kez Maffassığmaz olarak söylenen bu semtin adı, eskiden burasının ormanlık ve çalılık olmasından kaynaklanmaktadır. Sık çalıların arasından deve, katır geçebilirmiş ama üstlerindeki mahfe geçemezmiş. Bu yüzden bu semtin adı Mahfesığmaz olarak kalmıştır. Güney Adana daki Kanara semti de adını buradaki mezbahadan almıştır. Arapça kınnâre kesim evi, mezbaha sözcüğü pek çok bölge ağzında olduğu gibi Adana ağızlarında da kanara halini almıştır. Üzerindeki mahaffe ler ile develer Mahfessığmaz a doğru ilerliyor 1930 lu yıllar Fotoğrafın çoğaltılmış kopyası koleksiyonumdadır. Çeyrek, dörtte bir anlamındaki urup sözcüğü Arapça alıntıdır. Arapça rub dörtte bir, çeyrek anlamındaki sözcüğün ön sesinde türeme ünlü türemesi olmuştur. Türkçede ön seste /r/ bulunmadığı için bu şekildeki ünlü türemesi olayı (irezil, Iramazan vb...) diğer bölge ağızlarında olduğu gibi Adana ağızlarında da yaygındır. essah, esahtan ~ essahtan ~ esattan şekillerinde kullanılan gerçek mi, gerçekten mi, doğru mu anlamlarındaki sözcük, Arapça en doğru, daha doğru anlamında kullanılan esahh tır. Adana ağızlarının söz varlığındaki deppe sözcüğü bakırdan yapılmış, kulplu, ağzı kapaklı güğüm anlamındadır. Bu sözcük de Arapça dabba sözcüğünden gelmektedir (Eren 1999: 106). Düğünlerde davulcunun çeşitli oyunlar oynadıktan sonra düğüne katılanlardan para toplaması Adana ağızlarında şaba ~ şabe olarak adlandırılır. Bu sözcük ise Farsçadaki şâbâş sözcüğünden gelmektedir. Farsçada aferin anlamında kullanılan sözcük, para verenlerin davulcuyu takdir etmeleri sonucu söylediği bir ünlem iken zamanla davulcuya verilen para anlamını almıştır. dulda, diğer bölge ağızlarında olduğu gibi Adana ağızlarında da kuytu yer, sığınılacak gizli yer anlamındadır. Bu sözcük ise Moğolca alıntıdır. Sözcük Moğolcada dalda şeklindedir ve örtülü, gizli, saklı anlamlarındadır.

5 Adana ağızlarında taranmış, temizlenmiş ve eğrilmeğe hazır hale getirilmiş yün veya pamuk yumağı bedirik ~ bedrik olarak adlandırılır. Eski kaynaklarda bedrük ~ bedrik şekillerinde geçen sözcük Ermeniceden bir alıntıdır (Eren 1999: 46). Ermenice patruyk sözcüğü ağızlarımıza bedirik ~ bedrik şekillerinde geçmiştir. Dert, keder, hastalık anlamındaki çor sözcüğü de Adana ağızlarındaki Ermenice alıntılardan bir başkasıdır. Sözcük Ermenicede č oŕ şeklinde ve üşütme; hayvan veya bitki hastalığı anlamlarındadır (Eren 1999: 98). Ergenlik sivilceleriyle yüzünde yumrular oluşmuş kişilere Adana ağızlarında yüzü fı skı l fı skı l (fiskil fiskil) olmuş denir. Bu sözde geçen fıskıl (fiskil) sözcüğü ise Rumca φούσκα sivilce, kabarcık, yanık kabarcığı; içi su dolu kabarcık anlamındaki sözcükten gelmektedir (Eren 1999: ). Taranmış keten veya kendir anlamındaki üskül ~ üsgül sözcüğü de Adana ağızlarındaki Rumca bir kalıntıdır. Rumca σκουλί kendir sözcüğü ön seste /ü/ türemesi ile ağızlarımıza geçmiştir (Eren 1999: 428). Bu sözcüğün Adana da özel ad olarak kullanımına da tanık oluruz. Söz varlığı içerisinde deyimler de üzerinde durulması gereken ögelerdendir. Deyimler, dili konuşan toplumun anlatımdaki gücünü ve başarısını, benzetmeye, nükteye olan eğilimini ortaya koyar. Deyimler kimi zaman yüzyıllar boyunca değişmeden, kimi zaman sözcüklerinde değişmeler yaşayarak günümüze gelir (Aksan 1996: 31). Adana Türkçesindeki deyimlere birkaç örnek vermek istiyoruz: Zamanın kısalığı karşısında yapılması gereken işlerin çokluğunu ifade etmek için akşam yakın yol ırak (BAAD 1996: 223) deyimine başvurulur. Yaptığı kötü işlerden sonra iyi görünmeğe kalkanlar için armudu taşladın, elmayı taşladın da lâilahe illallaha mı başladın? (BAAD 1996: 235) denir. Bakmaz kıçının samsağına, çıkar dağın yükseğine (BAAD 1996: 247) sözü ise durumuna bakmadan boyundan büyük işlere kalkışanlara söylenir. Uğursuz, kademsiz sayılan kişiler için ise basmadığı yerde kaldı bereket (BAAD 1996: 248) veya maşallah dediği yedi gün yaşıyor deyimleri kullanılır. Atasözleri ise Adanalının yaşam deneyimi ile yüklüdür. Her söz büyük bir anlam içerir. Ağacın çürüğü özünden olur (BAAD 1996: 30) bir insandaki kötülüğün soydan geldiğini anlatır. Yine şapı kaynatırsan olur mu şeker cinsini s..tiğim cinsine çeker sözü de aynı anlamdadır. Al gördüğün kızını tuttur dolam dolam; al görmediğin kızını tuttur dolanı dolanı (BAAD 1996: 39) şeklindeki söz de yakın anlamdadır. Tarımın, hayvancılığın, avcılığın yaygın olduğu Adana da Adana nın bütün köylerini gösteren harita, Erkân-ı Harbiye-i Umumiye (Genelkurmay) tarafından yayımlanmış (1915). Aslı koleksiyonumda olan bu büyük haritanın bir bölümünü görüyorsunuz. bu yaşam biçiminden kaynaklanan ve gündelik hayata çeşitli örnekler getiren çok sayıda atasözü vardır: Alma alı, satma kırı, yağızın binde biri, ille doru, ille doru (BAAD 1996: 40) Arap at kıl çulun içinde de belli olur (BAAD 1996: 44) sözü de soylu olanın her yerde kendisini belli edeceğini vurgular. Kör ineğin kör buzağısı olmaz ya, deli ineğin deli buzağısı olur (BAAD 1996: 166) sözü de huyun, deliliğin kalıtsal olabileceğini anlatır. Atımına gelmez domuz olmaz (BAAD 1996: 49) sözü, ne kadar güçlü ve dikkatli olursa olsun herkesin tuzağa düşebileceği, ele geçebileceği belirtilir. Yoluna koyulmuş bir işe karışılmaması gerektiği çatılı öküzün arasına girme (BAAD 1996: 78) sözüyle anlatılır. El oğlu oğul olmaz, çam ağacı ağıl olmaz (BAAD 1996: 107) sözüyle çam ağacından ağıl yapılamayacağı gibi, başkasının oğlu da gerçek oğul gibi olamayacağı düşüncesi verilir. Dağda atı olan evde yorulmaz (BAAD 1996: 84) sözüyle gündelik yaşamda atın gerekliliği vurgulanır. Mertliğe, delikanlılığa önem veren Adanalının bu konuda söylenmiş pek çok sözü vardır: Dostun belâsı düşmanınkinden üstün (BAAD 1996: 92) sözü ile dostun vereceği zarar anlatılmıştır. Dost sekiz, düşman dokuz (BAAD 1996: 97) sözü insanın ne kadar dostu varsa ondan fazla düşmanı olabileceğini hatırlatır. Doğa olaylarıyla gündelik yaşama örnek oluşturan atasözleri de dikkati çeker: Dumanlı havanın gümenli güneşi olur (BAAD 1996: 99) Yaz yağmuru bahtı barındırır.(ya, I, s. 145) Adana ağızlarında ünlemler, hazır söz kalıpları, alkışlar da dikkat çekicidir.

6 Dede Korkut Kitabı nda hayret, şaşma ifade eden boy şeklindeki ünlem bugün Adana ağızlarında iki ünlemin birleşmesiyle abov (<a boy!) şeklinde kullanılır. Dede Korkut Kitabı nda iki yerde bu ünlemin geçtiğine tanık oluruz: Kısırça Yinge boy bu zaval geleçek delü beni görmiş gibi söyler didi, vardı yirinde oturdı. (DKK I, 146) Boğazça Fatma aydur: Boy delü boğma çıkaraçak olança aybumuzı kakdı... (DKK I, 147) Bu cümlelerde boy ünlemi boooy!, eyvah! anlamındadır. (DKK II, 56) Adana ağızlarında hayret ifade eden bir başka ünlem ise abari ~ abaru şeklindedir. Yüksekten bir yere, suya atlarken çıkarılan ünlem ise dello dur. Seslenmelerde cinsiyete, yaşa göre gardaş, ciğerim, yeğenim, emmoğlu, kele bacım, bre babam gibi sözcükler kullanılır. Alkışlardan en sık kullanılanları gadasını aldığım, ocağı yanasıca dır. Kargışlar ise adı batasıca, soyhası çıkasıca, Allah canını alsın, bulutsuz günde başına yıldırımlar düşsün şekillerindedir. Hiç şüphesiz Adana ağzının söz varlığı burada değinilenden çok fazla sayıda sözcük, deyim, atasözü içermektedir. Bu, ayrı bir araştırma ve incelemeyi gerektirmektedir. Bu yazımızda, Adana ağzının söz varlığı konusunda genel bir düşünce verilmeğe çalışılmıştır. KISALTMALAR VE KAYNAKÇA AKSAN Aksan Doğan (1996), Türkçenin Sözvarlığı, Engin Yayınevi, Ankara BAAD Türk Dil Kurumu (1996), Bölge Ağızlarında Atasözleri ve Deyimler, Ankara CF Camiü l-faris [Örnekler TDK (1963), Tarama Sözlüğünden alınmıştır] DKK I Ergin Muharrem (1994), Dede Korkut Kitabı I, TDK yayını, Ankara DKK II Ergin Muharrem (1997), Dede Korkut Kitabı II, TDK yayını, Ankara DLT Atalay Besim (çev.) (1985), Divanü Lugat-it-Türk Tercümesi, TDK Yayını, Ankara EÇS Evliya Çelebi Seyahatnamesi [Örnekler TDK (1963), Tarama Sözlüğünden alınmıştır] EDPT Clauson Sir Gerard (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford EREN Eren Hasan (1999), Türkçenin Etimolojik Sözlüğü, Ankara TAMDOĞAN-YİĞENOĞLU, Tamdoğan Pekşen, Çetin Yiğenoğlu, Kozanca-Kozan Ağzı Üzerine Bir İnceleme, Yeksav Yayınları TT Bang W, Gabain A.von (1931), Analytischer Index zu den Fünf Ersten Stücken der Türkischen Turfan- Texte, Berlin YA Anadolu Yayıncılık (1981), Yurt Ansiklopedisi, C. I, İstanbul YİŞ Yadigâr-ı İbn Şerîf [Örnekler TDK (1963), Tarama Sözlüğünden alınmıştır]