Yabancı Sermaye Yatırımlarının Ekonomik Büyümeye Olan Etkisinin Türkiye Bağlamında Test Edilmesi

Transkript

1 Yabancı Sermaye Yaırımlarının Ekonomik Büyümeye Olan Ekisinin Türkiye Bağlamında Tes Edilmesi Yrd. Doç. Dr. Yusuf DEMİR Süleyman Demirel Üniversiesi, İİBF. Öze Bu çalışma; uluslararası sermaye harekelerinin (uluslararası doğrudan yaırımlar ve uluslararası porföy yaırımları) Türkiye de ekonomik büyüme üzerinde bir ekisinin olup olmadığını araşırmakadır. Sermaye harekelerinin, bazı ülkelerde oldukça yüksek ekonomik büyümeye sebep olurken bazı ülkelerde ise ekonomik krizlerin çıkmasına neden olduğuna yönelik ampirik çalışmalar bulunmakadır. Bu çalışmada, 996:2 2005:9 periyodunda aylık veriler kullanılarak zaman serileri ile analiz yapılmışır. Çalışma sonucunda hem uluslararası doğrudan yaırımlarla hem de uluslararası porföy yaırımları ile ekonomik büyüme arasında poziif yönlü bir ilişkinin varlığı oraya konulmuşur. Anahar Kelimeler: Uluslararası doğrudan yaırımlar, uluslararası porföy yaırımları, ekonomik büyüme. Absrac (The Possible Effecs of Inernaional Capial Movemen on Turkey s Economic Growh) In his paper we invesigae he possible effecs of inernaional capial movemen (Foreingn direc invesmen and inernaional Porfolio invesmens) on Turkey s economic growh. Relaed researches indicae ha capial movemens cause high economic growh in some counries while rigger economic crisis in some ohers. In his sudy, we make analysis using 996: 2005:9 mohly ime series daa. Analyses resuls have shown ha boh he forening direc invesmen and inernaional porfolio invesmen creae posiive effec on economic growh. Key Words: Foreingn direc invesmen, inernaional Porfolio invesmens, economic growh.. Giriş Son yıllarda uluslararası piyasalarda görülen küreselleşme olgusu, uluslararası icarein ve sermaye harekelerinin önündeki engelleri oradan kaldırmışır. Bilindiği gibi az gelişmiş ülkeler ekonomik kalkınma süreçlerinde sermaye fakörü açısından önemli kısılar yaşarken gelişmiş ülkeler bu açıdan daha zengin bir konumda bulunmakadırlar. Bu dengesizlik dünya ekonomisinde kaynak dağılımının ekin olmaması sonucunu beraberinde geirmekedir. Dışa açık ekonomilerde ulusal yaırımların yabancı sermaye ile de finanse edilebilmesi ve gelişmeke olan ülkelerde uygulanan liberal ekonomik poliikalar ile finansal serbesleşme poliikalarının da ekisiyle uluslararası sermaye harekelerinin hızlanması, bu ülkelerin finansal piyasalarının gelişmesine ve dış dünya ile enegre olmasına kakıda bulunmakadır. 990'ların başında gelişmiş ülkelerden gelişmeke olan ülkelere doğru yoğun bir sermaye harekei görülmekedir. Finansal piyasalardaki bu gelişme ve büünleşme, asarrufların ve yaırımların dünya genelinde ekin bir şekilde dağılmasına imkân vermişir/vermekedir. Ülkelere giren doğrudan ve dolaylı (porföy yaırımları v.b) yabancı sermaye harekelerindeki arışlar 52

2 bu ülkelerdeki yaırımları arırarak büyümeyi olumlu bir şekilde ekileyebilmeke iken, bu harekelerin finansal isikrarsızlığa yol açabilme olasılığı da söz konusu olabilmekedir. Başka bir ifade ile sermaye harekeleri bir yandan gelişmeke olan ülkelerde büyümenin ve kalkınmanın hızlandırılmasına ve sürdürülmesine olumlu kakı yaparken bir yandan da risklerin uluslararası boyua dağılmasına ve daha iyi yöneilmesine, kaynakların daha verimli alanlarda kullanılmasına ve rekabein armasına olumlu kakı sağlamakadır. Daha da önemlisi sermaye harekeleri, uluslararası kuralların ve poziif uygulamaların uluslararası işbirliğine kaılan ülkelerin orak düzenlemeleri ve uygulamaları haline gelmesine kakıda bulunmakadır. Ekonomik büyüme kavramı bir ülke ekonomisinin reel olarak armasını ifade emeke ve üreim fonksiyonu yardımı ile incelenmekedir. Ekonomik büyüme birçok fakör ile karşılıklı nedensellik ilişkisi bulunan bir olgudur. Ancak ekonomik büyümenin üreim fonksiyonu çerçevesinde üreim fakörlerinin mikarlarının arması ve üreim fakörlerinin verimliliklerinin arması olmak üzere iki kaynağı olabilecekir. Dolayısıyla ülkeler arasındaki büyüme farklılıklarının sebebini de bu iki kaynakaki gelişmelerde aramak gerekir. Geleneksel olarak sermaye birikiminin çeşili şekilleri, ülkeler arasındaki ekonomik büyüme farklılığının en önemli nedeni olarak kabul edilmekedir (Kula 998:4). Son yıllarda gelişmeke olan ülkelere olan yabancı sermaye yaırımlarında belirgin bir arış gözlemlenmekedir. Ancak, yabancı sermaye yaırımlarının büyümeye bir ekisinin var olup olmadığı halen arışılmakadır. Sermaye harekeleri bazı ülkelerde oldukça yüksek ekonomik büyümeye sebep olurken bazı ülkelerde ise ekonomik krizlerin çıkmasına neden olduğuna yönelik ampirik çalışmalar vardır. Bu çalışmada, Türkiye'ye yönelik sermaye harekelerinin durumu değerlendirilerek, uluslararası sermaye yaırımlarının GSYİH (ekonomik büyüme) üzerindeki ekileri ampirik bir analiz ile es edilmekedir. 2. Lieraür Taraması Yapılan bazı çalışmalar sermaye harekelerinin (özellikle doğrudan yabancı yaırımların) ekonomik büyümeyi olumlu yönde ekilediğini ileri sürerken bazı çalışmalar aralarında bir ekileşimin olmadığını belirmeke, bazı çalışmalar ise bu iki değişken arasında negaif yönlü bir ilişkinin varlılığını ileri sürmekedirler. Örneğin; Fisher (999) sermaye harekeleri ile ekonomik büyüme arasında poziif bir korelasyonun varlığından söz ederken, Bhagwai (998) uluslararası sermaye harekelerinin finansal liberalizasyona bağlı olarak ilgili ülkelerde bankacılık ve para krizlerine neden olduğu yönünde ampirik bulgulara ulaşmışır. Durham (2004) ise uluslararası sermaye harekelerinin bir ülkenin ekonomik büyümesi üzerine ekilerinin olumlu ya da olumsuz olmasının o ülkenin yabancı sermayeyi finansal ve kurumsal olarak içselleşirebilme kapasiesine (absorpive capaciy) bağlı olduğunu belirmişir. Bekaer ve Harvey (998) özel menkul kıyme yaırımlarının gelişmeke olan ülke ekonomilerinin makroekonomik performanslarını doğrudan olumlu bir şekilde ekilediğini belirmişir. Ancak yine Bekaer ve Harvey (2000) yapmış oldukları ikinci bir çalışmada ise yabancı sermaye alan geleneksel ülkelerde daha çok doğrudan yabancı yaırımların ülke ekonomisi üzerinde iki açıdan yararlı olduğunu ileri sürmüşlerdir. Bunlardan birincisi, eknolojik olarak ve yöneimsel uygulamaların ev sahibi ülkeye başarılı bir şekilde aşınmasında doğrudan yaırımlar aşıyıcı rol oynamakadırlar. İkincisi ise, diğer sermaye harekelerine kıyasla doğrudan yaırımların daha çok ev sahibi ülkelerde kalma eğilimi gösermeleridir (Lipsey 999). Açıkçası doğrudan yaırımların geri dönüşü hem daha maliyeli hem de global şoklara daha az duyarlıdır. Singh ve Weisse (998) porföy yaırımlarının gelişmeke olan ülkelerde uzun vadeli ekonomik gelişme ve büyüme üzerine ekilerini mikro ve makroekonomik açıdan incelemişler ve ekonomik büyüme üzerine porföy yaırımlarının ekili olabilmesi için gelişmeke olan ülkelerin bankacılık sisemini gelişirmeleri, 53

3 sermaye harekelerinin kompozisyonunu ve boyuunu belirlemelerinin gerekliliğinden bahsemişlerdir. Hem ülkelerarası sermaye harekelerinin karşılaşırılmasında hem de zaman serisi araşırmalarındaki veri yeersizliğinden dolayı yukarıda bahsedilen bu zı sonuçlar oraya çıkabilmekedir. Yapılan son çalışmalarda eknoloji, üreim ve sosyoekonomik fakörlerde ülkeden ülkeye oraya çıkan spesifik farklılıklar panel daa yönemi kullanılarak giderilebilmişir. Teorik olarak neoklasik yaklaşım doğrudan sermaye harekelerinin yaırımların mikarını ve/veya ekisini arırarak ekonomik büyümeyi arıracağını ifade emişir. Borenszein ve diğ. (998) içsel büyüme modelinde özellikle doğrudan sermaye yaırımlarının gelişmiş ülkelerden ev sahibi ülkeye eknoloji ransferi gerçekleşirerek ekonomik büyümeye kakı sağladığını belirmişlerdir. Bunun yanında Balasubramanyam ve diğ. (996) doğrudan sermaye harekelerinin know-how, eknoloji, bilgi birikiminin arırılması, işgücü eğiim düzeyinin ve becerisinin yükselilmesi, alernaif yöneim ekniklerinin ve örgüsel düzenlemelerin ransferini de gerçekleşirebildiğini ifade emişir. Feensra ve Markusen (994) sermaye harekelerinin ekonomik büyümeye olan ekisinin farklı boyularda gerçekleşiğini belirerek, yabancı sermaye çeken ülkede, sermayenin birikmesi ile birlike üreim sürecinde yeni girdiler ve eknolojilerin bir araya geleceğini belirmişlerdir. Bu yeni girdilerle birlike çıkılarda da bir arış olacak ve buna bağlı olarak yabancı sermayeye dayalı üreimde ara mallarının kullanımı da büyüyecekir. Yabancı yaırımlar, eknolojiyi aşıma ekisi (spillovers) ile yuriçi firmalara akararak bu firmalarda verimlilik arışına neden olmakadır. Blomsrom ve diğ. (996) ülkeler arasındaki sermaye harekelerinin gelişmeke olan ülkelerde ekonomik büyümeye poziif ekisini oraya koymuşlardır. Balasubramanyam ve diğ. (996) arafından yapılan çalışmada ise doğrudan sermaye yaırımlarının ihal ikameli ülkelere göre daha çok ihraca yapan ülkeler üzerinde ekonomik büyüme açısından ekili olduğu görüşünü desekleyen önemli sonuçlara ulaşmışlardır. Bu durum yabancı yaırımların ekonomik büyüme üzerindeki ekisini ülkeler arasında ve farklı icari poliikalar yürüen ülkeler açısından farklılıklar göserdiğini ispalamakadır. UNCTAD (999) arafından ya-pılan çalışmada, uygulama modeline ardarda girilen değişkenlere bağlı olarak elde edilen sonuçlar doğrudan yaırımların hem poziif ekiye hem de negaif ekiye sahip olduğunu gösermişir. Bu değişkenler; öncelikle kişi başına gayri safi yuriçi hasıla, kişi başına eğiim harcaması, yuriçi yaırım oranı, poliik isikrar, icare hadleri, kara borsanın payı ve finansal gelişmişlik durumudur. Borenszein ve diğ. (998) eknolojiyi içselleşirme yeeneği (echnological absorpive abiliy) deki farklılıkların yabancı yaırımların ülkeler arasındaki büyümeye olan ekisi açısından farklılığı açıklayabileceğini belirmişlerdir. Ayrıca çalışmada, beşeri sermaye düzeyinin yabancı eknolojinin içselleşirilmesinde belirleyici olduğu oraya konmuşur. Buradan da, sermaye harekelerinin mikarı ile birlike beşeri sermayenin gelişmişlik düzeyi ile de ekonomik büyüme arasında doğrusal bir ilişkinin kurulabileceğini ileri sürmüşlerdir. Aynı bulgular Xiaoying ve Xiaming (2005) arafından da ileri sürülmüşür. Borenszein ve diğ. (998) doğrudan yabancı yaırımların büyümeye yönelik poziif ekisinin olabilmesi için minimum beşeri sermaye sokunun ev sahibi ülke bünyesinde yer alması gerekiğine değinmişlerdir. Olofsdoer (998), doğrudan yabancı yaırımların ülkeye çekilebilmesinde o ülkenin yabancı yaırımı çekme kabiliyei ile özellikle bürokraik ekinliğin yani kurumsal yeeneğin ön plana çıkığına işare emişir. Bengoa and Sanchez-Robles (2003) de ekonomik büyüme ile doğrudan yaırımlar arasında poziif korelâsyonun varlığını gösermişlerdir faka bunun uzun dönem ekisi için ev sahibi ülkenin beşeri sermaye açısından yeerli olması, ekonomik isikrarın varlığı ve piyasa liberalizasyonunun sağlanmış olmasının şar olduğunu belirmişlerdir. Durham (2004) uluslararası doğrudan yaırımlar ile ekonomik büyüme arasında poziif bir ilişki bulamamışır faka doğrudan yaırımların bir ülkeye gelme- 54

4 sinde yine o ülkenin eknolojiyi içselleşirme kabiliyeinin (absorpive capabiliy) önemli olduğunu vurgulamışır. Yukarıdaki lieraür paralelinde konuya yaklaşığımızda; gelişmiş ülkelerin gelişmeke olan ülkelere göre daha fazla beşeri sermayeye sahip olması, bu ülkelerde yabancı yaırımların daha faydalı olacağı beklenisini doğurmakadır. Bu düşünce Xu (2000) arafından çok uluslu işlemeler arafından sağlanan eknoloji ransferinin gelişmiş ülkelerde ekonomik büyümeye kakı sağlarken gelişmeke olan ülkelere bir kakısının olmadığı yönündeki bulguları ile doğrulanmışır. Çünkü daha az gelişmiş ülkeler yabancı yaırımları çekecek emel argümanlara sahip olamamakalar dolayısıyla doğrudan yaırımların ülkelerine gelmesi de daha zor olabilmekedir. Bu bulguları desekler nielike yine Bende- Nabende ve diğ. (2003) uluslararası doğrudan yaırımların büyüme üzerine doğrudan uzun dönem ekisinin Japonya ve Tayvan gibi gelişmiş ülkelerde önemli ve poziif iken daha az gelişmiş ülkeler olan Filipinler ve Tayland için ise negaif bir ekiye sahip olduğunu belirmişlerdir. Başka bir ifade ile yabancı sermayeyi çekme gücü bakımından Filipinler ve Tayland, Japonya ve Tayvan a göre daha zayıfırlar. Kholdy (995) 0 Doğu Asya ekonomisinin verilerini kullanarak Granger nedensellik esini uygulamış ancak uluslararası yaırımlar ile büyüme arasında bir nedensellik bulamamışır. Bunun nedeni olarak a uluslararası yaırımların eknoloji ransferi açısından sadece sınırlı bir yayılma (spilovers) ekisi gösermiş olabileceği söylenebilir. Aynı şekilde Zhang (999a) 0 doğu asya ekonomisinde yapmış olduğu çalışmada doğrudan yaırımların, Çin, Honkong, Endonezya, Japonya ve Tayvan da uzun dönemde, Singapur da ise kısa dönemde ekonomik büyümeyi arırdığını oraya koymuşur. Zhang (999b) Çindeki ekonomik büyüme ve doğrudan yaırımlar arasındaki kısa dönem ve uzun dönem dinamikleri araşırmak için haa korelasyon ve koinegrasyon modelleri uygulayarak Çin in ekonomik büyümesi ve doğrudan yaırımlar arasındaki hem uzun dönem denge durumu bağlanısı hem de iki yönlü Granger nedensellik ilişkisinin varlığını deseklemişir. Chakrabory ve Basu (2002) Hindisan daki doğrudan yaırımlar ve ekonomik büyüme arasındaki bağlanıyı incelemek için haa korelasyon ve koinegrasyon modellerini kullanmışır. Sonuçlar, Hindisan daki GSYİH nın doğrudan yaırımlar arafından neden olunan Granger olmadığını ve nedenselliğin GSYİH dan daha çok doğrudan yaırımlara doğru olduğunu oraya koymuşur. Nair-Reicher ve Weinhold (200) gelişmeke olan ülkelerdeki büyüme ve uluslararası yaırımlar arasındaki ilişkiyi incelemişler ve sonuç olarak uluslararası yaırımlar ile büyüme arasında bir ilişkinin varlığını ispalamışlardır. Hsiao ve Shen (2003) Çin de zaman serilerine dayalı analizlerinde, doğrudan yaırımlar ve GSYIH arasında bir ilişkinin olduğunu gösermişlerdir. Choe (2003), doğrudan yaırımlar ve büyüme arasındaki iki yönlü nedenselliği oraya çıkarmışır. Faka ekinin, büyümeden uluslararası doğrudan yaırımlara doğru olması yine dikka çekicidir. Yukarıdaki lieraürü gözden geçirdiğimizde uluslararası yabancı yaırımların ekonomik büyüme üzerine ekisinin oldukça arışmalı olduğunu söylemek mümkündür. Bunun nedenleri ise, kısmen farklı araşırmacılar arafından farklı örneklemlerin kullanılmasından, kısmen de çeşili meodolojik problemlerden kaynaklanmakadır. 3. Doğrudan Yabancı Sermaye Yaırımları ve Porföy Yaırım-ları Doğrudan yaırımlar bir ülkede firma saın almak veya yeni kurulan bir firma için kuruluş sermayesini sağlamak veya mevcu bir firmanın sermayesini arırmak yoluyla o ülkede bulunan firmalar arafından diğer bir ülkede bulunan firmalara yapılan ve kendisiyle birlike eknoloji, işlemecilik bilgisi ve yaırımcının konrol yekisini de beraberinde geiren yaırımlardır (Seyioğlu 993: 567). Tanımdan da anlaşılacağı gibi, doğ-rudan yabancı yaırımlar, ülkeler arasında sermaye ransferlerinin bir piyasa işlemi 55

5 olmadan bir ülkeden diğerine akarılması şeklinde olmakadır. Porföy yaırımları ise, yabancı piyasalarda ahvil ve diğer menkul kıymelerin alım saımı olarak anımlanmakadır. Yaırımcıyı yabancı piyasalarda bu şekilde yaırım yapmaya ien emel güdü ise faiz ve kur farklılıklarından doğan geiri farklılıklarıdır. Bu özelliğinden dolayı porföy yaırımlarında volailie çok yüksek olmaka ve geiri seviyesindeki veya güven oramındaki en ufak bir düşüş sermayenin ulusal piya-saları erk emesine yol açmakadır. Tahvil ve hisse senedi şeklindeki porföy yaı-rımları, mali nielikli yaırımlar iken, bina, fabrika, arazi, esis gibi fiziki değerlere karşılık gelen yaırımlar doğrudan yabancı sermaye yaırımlarıdır (Karluk, 984: 405). Doğrudan yabancı sermaye yaırım-ları özel bir sermaye ransferi olarak da değerlendirilebilir. Bazı özellikleri iibari ile porföy yaırımlarından ayrılmakla birlike son yıllarda böyle bir ayırımın gereksizliği de dile geirilmekedir (Evans, 2002). Günümüzde çok uluslu şirkeler arafından gerçekleşirilen bu fiziki yaırımlar, aynı zamanda beraberinde eknik bilgi, know-how, paen, icari marka, işlemecilik bilgisi ve deneim yekisini de beraberinde geirmekedir. Bu yönleriyle porföy yaırımlarından ayrıldıklarını söylemek yanlış olmaz. Doğrudan yabancı sermaye yaırımları genel olarak sanayi sekörüne yönelikir. Ancak son yıllarda özellikle urizm, bankacılık, aşımacılık, sigoracılık ve reklâm gibi çeşili hizme sekörlerine yönelen yabancı yaırımlarda giderek önem kazanmışır (Kar ve Kara, 2003:47). Yabancı sermaye yaırımları, yaırımın yapıldığı ev sahibi ülke ekonomisi üzerinde çeşili ekonomik ekiler yaramakadır. Bunlar, üreim, isihdam, gelir, fiya, ödemeler dengesi, ekonomik gelişme ve genel refah gibi ekilerdir. Bu ekilerden bazıları ülke ekonomisine kakı sağlarken, bazıları da ekonomiye külfe yüklemekedir. Aynı şekilde bazı ekiler, yaırımın yapıldığı anda oraya çıkarken, diğer bazılarından nesiller sonra sonuç alınabilmekedir. Yabancı sermaye yaırımlarının bir ülke ekonomisi için en önemli kakısı o ülke ekonomisine yapığı sermaye akarımıdır. Türkiye gibi gelişmeke olan ülkelerde ekonomik sorunların başında kaynak yeersizliği gelmekedir. Çünkü ekonomik kalkınma için yaırım yapılması bir zorunlulukur. Yaırım olmadan kalkınma sağlanamaz, üreim armaz. Bu sebeple yaırımlar ekonominin kalkınma sürecinde büyük bir öneme sahipir. Eğer ülkenin yüksek bir gelişme hızı elde edebilmek için yeerli kaynağı yoksa orada iki çözüm yolu vardır. Ülke ya eski asarrufları (rezervleri) kalkınma için kullanacak ya da yabancı asarrufları yurda çekmek iseyecekir. Bu ise, ülkenin dış borçlanması veya ülkeye yabancı sermaye girişi ile sağlanacakır. Özele belirmek gerekirse, gelişme yolunda olan ülkeler ekonomik kalkınma çabalarında başarıya ulaşabilmeleri için asarruf açığını oradan kaldırmak durumundadırlar. Çünkü asarruf, kalkınma için gerekli olan yaırımları finanse eiği için, bu ülkelerin gelişmesinde en önemli darboğazdır. Gelişmeke olan ülkeler, geri kalmışlık kısır döngüsünü kırabilmek için yaırımlarını arırmak zorundadırlar. Ancak yukarıda da belirildiği gibi yaırımlarını arırmak için gerekli olan asarruf birikiminden yoksundurlar. Bu ülkelerin kalkınma süreçlerinde karşı karşıya bulundukları bu asarruf-yaırım darboğazı veya sermaye yeersizliği bir ölçüde yabancı ülkelerde yapılan asarrufların ülkeye yaırım olarak çekilmesi ile oradan kaldırılabilmekedir. Doğrudan yabancı yaırımların emel ekisi de ev sahibi ülkenin ödemeler dengesi üzerinde yaramış olduğu ekidir. Fabrika kurmak için ev sahibi ülkeye gelen doğrudan yaırım sermayesi bir defaya mahsus olmak üzere ev sahibi ülkenin ödemeler dengesine olumlu bir ekide bulunur. Yaırım, üreime başladığı zaman gerek ihraca yoluyla ve gerekse ihal ikamesi şeklinde ödemeler dengesine kakıda bulunmaya devam eder. Bunların yanı sıra yabancı sermayeli şirkeler, kendileri ihraca yapmasalar bile üreim kapasielerini arırarak yerli müeşebbisi ihracaa zorlamakadırlar ki bu daha çok 56

6 ercih edilen bir durumdur. Diğer arafan doğrudan yaırımı gerçekleşiren şirke, hammadde ve diğer girdileri üreimini devam eirebilmek için ihal emek zorundadır. Bu ihala şüphesiz ev sahibi ülkenin ödemeler dengesinde olumsuz bir eki yaramakadır YASED (998:74). 4. Türkiye ye Yönelik Yabancı Sermaye Harekeleri Türkiye 24 Ocak İsikrar Kararları ile başlayan dışa açılma ve ekonomik serbesleşme süreciyle beraber, gerek dış icare gerekse sermaye harekeleri üzerindeki sınırlamaları kaldırmaya yönelik önemli adımlar amışır. Bu adımlar sonucu dış icare hacmindeki önemli arışlar, kendisini sermaye harekelerinde de gösermişir. 989 yılında yürürlüğe konulan Türk Parasının Kıymeini Koruma hakkında 32 Sayılı Kararla beraber bu arış daha çok porföy yaırımları ve kısa vadeli yaırımlarda görülmüş ve bu yaırımlar doğrudan yaırımlara göre çok daha yüksek seviyelere çıkmışır. Türkiye'de kambiyo rejiminin serbesleşmesiyle beraber, Türkiye'ye yönelik sermaye harekelerinin ürleri, boyuları ve sonuçları da değişmişir. Öncelikle sermaye harekelerinin boyuları genişlemişir. Sermaye harekelerinin nieliği ve buna bağlı olarak vade yapısı da değişirken ekonomiye akan yabancı sermayenin dış dengesizliklerle olan bağlanısı zayıflamış ve rezerv birikimleri armışır (Berksoy ve Saloğlu, 998: 47). 980 sonrası sermaye akımlarının rakamsal olarak arığı görülmekedir. Bu arış 990'lı yıllara gelindiğinde 99, 994 ve 998 yılları hariç uulursa hızlanmışır. Türkiye'ye giren yabancı sermaye mikarı yaklaşık olarak 980'de 672 milyon dolar iken, 985'de l milyar dolara 990'da 4 milyar dolara 996'da 5.5 milyar dolara yükselmişir. 99 körfez krizi, 994 Türkiye'de yaşanılan ekonomik kriz ve 998'de Asya ve Rusya krizlerinin ekisiyle ülkemizden önemli mikarda sermaye çıkışı yaşanmışır. 99 yılında Türkiye'den çıkan ne sermaye mikarı yaklaşık olarak 2.5 Milyar Dolar, 994 yılında 4,3 Milyar Dolar, 998 yılında ise 840 milyon dolardır. 999 ve 2000 yıllarında ise sermaye girişlerinde arışlar yaşanmış ve 999 yılında ülkeye giriş yapan ne yabancı sermaye yaklaşık 4.9 Milyar Dolar iken, 2000 yılında 9.6 Milyar Dolara yükselmişir. 200 yılında ise Kasım ve Şuba krizlerinin ekisiyle ülkemizden 3,9 Milyar Dolar civarında sermaye çıkışı yaşanmışır. Türkiye'ye yönelen yabancı sermaye özellikle 990 ı yıllarda dalgalanmalar gösermiş, önemli ve güvenilir fon mikarları sağlayamamışır. Porföy yaırımları ve kısa vadeli borç alımlarının hacmi arık-ça Türkiye, aniden ersyüz edebilen ser-maye çeşileriyle yüz yüze gelmiş ve bu iki ür sermaye giriş ve çıkışları da benzer özellikler gösermişlerdir (Arın, 2005). 980 sonrası dönemde doğrudan yabancı sermaye yaırımlarında yıllar iibariyle arışlar olsa da bu arışlar sınırlı düzeyde kalmışır. Türkiye'ye yönelik doğrudan yabancı sermaye girişlerinin özellikle 980'li yılların ikinci yarısından 990'lı yılların başına kadar bu yaırımların arığı, daha sonra arışın durduğu görülmekedir. 996 da 844 milyon dolar olan doğrudan yabancı sermaye girişleri 998 de de,0, 2004 de 2,867, 2005 in ilk dokuz ayında ise 4,220 Milyar Dolar olmuşur. Bu arışın sebebi ekonomide isikrarın yanında özelleşirme gelirlerindeki arışlardır. 994 kriziyle, özelliklede devlein ahvil yoluyla borçlanabilirliğinin azalmasıyla beraber porföy yaırımları yaklaşık %70 oranında azalmış ve,2 milyar dolar olmuşur. Ülkemizden en yüksek mikarlı porföy yaırımlarındaki çıkış ise; Asya ve Rusya krizlerinin ekisiyle 998 yılında yaşanmış ve bu çıkış ne, 6.7 Milyar Dolar civarında gerçekleşmişir. Bu mikarın büyük kısmı ise 4,5 Milyar Dolarla yabancıların menkul kıymelerdeki çıkışından kaynaklanmışır. Ülkemize giren ne porföy yaırımları 999 yılında 3.4 Mil-yar Dolar, 2000 yılında ise l Milyar Dolar civarında olmuşur. 200 yılında ise Türkiye'de yaşanılan finansal krizin ekisiyle yaklaşık 4,5 Milyar Dolar civarında porföy yaırımlarında çıkış yaşanmış ve bunun büyük bir kısmı da yine yabancı yaırımcıların menkul kıymelerdeki çıkışından 57

7 kaynaklanmışır. Porföy yaırımları yıllar iibariyle Türkiye'de isikrarsız bir seyir izlemiş ve bu yaırımların dalgalanması, doğrudan yaırımlara göre daha yüksek olmuşur (Kar ve Kara, 2003:54). Bununla birlike porföy yaırımlarındaki arış son yıllarda daha da hızlanmışır yılında ülkemize giren porföy yaırımları 2,5 Milyar Dolardan 2004 e 8 Milyar Dolara 2005 in ilk dokuz ayında ise 9 Milyar Dolara düzeyinde gerçekleşmişir. 5. Yönem ve Uygulama Araşırmada Türkiye ye yönelik sermaye harekelerinin büyümeye olan ekisi es edilmişir. Burada ekonomik büyümenin emel açıklayıcı değişkeni olarak GSYİH ele alınmışır. Çalışmada uluslar arası doğrudan yaırımlar ve porföy yaırımları ile birlike GSYİH değişkenleri zaman serileri oluşurularak modele dahil edilmişlerdir. Modelde yabancı sermaye yaırımlarının GSYİH yi nasıl ekilediğine bakılacakır. Yani ahmin edilmek isenen modeli şu şekilde göserebiliriz. GSYİS + = a + b DY + b2py u () Burada, GSYİS Türkiye nin yıllık Gayri Safi Milli Yuriçi Hâsılasını, DY yıllık Türkiye ye gelen Uluslararası Doğrudan Yaırım mikarını, PY Uluslararası Porföy Yaırımı mikarını gösermekedir. Zaman serisi verileri ile analiz yapmadan önce bu serilerin durağan olup olmadığının da araşırılması gerekmekedir. Durağan olmayan zaman serileri kullanılarak oluşurulan modellerde bir akım problemler oraya çıkmaka değişkenler arasında mevcu olmayan bir ilişki yanlış yorumlanarak sanki varmış gibi değerlendirilmekedir. Sahe regresyon denilen böyle bir durumda geleneksel model isaisikleri (, F, R 2 ) geçerliliğini kaybemekedir. Zaman serisi durağan ise bu serinin oralaması varyansı ve kovaryansı zamandan bağımsızdır. Durağan olmayan zaman serilerinde ise serinin oralaması ve varyansı palama göserir ve belli bir nokaya yakınsama gösermez (Sing 995: 5-6). Bir serinin durağan olup olmadığının yani birim kök ihiva edip emediğinin araşırılmasında çeşili paramerik ve para-merik olmayan esler gelişirilmişir. Pa-ramerik olan esler içersinde en yaygın olarak kullanılan Augmened Dickey-Fuller (ADF) esi ve Phillips-Perron esidir. Bu modelde kullanılan zaman serilerinin birim kök aşıyıp aşımadıkları ADF esi kullanılarak araşırılmışır. Çalışmada daha sonra nedensellik esi yapılmışır. Nedensellik esi iki değişken arasında bir öncelik ardıllık ilişkisi varken nedenselliğin (neden-sonuç ilişkisinin) yönü isaisikî bakımdan bulunabilir mi sorusu ile ilgilenmekedir. İki değişken arasında nedensellik ilişkisinin araşırılması emel değişkenler arasındaki ilişkinin karşılıklı mı olduğunu yoksa ilişkinin ek yönlü mü olduğunu araşırmaya dayanmakadır. Modelde Granger nedensellik esi yapılmışır. Daha sonra eşbüünleşme analizi yapılmışır. Eş büünleşme eorisi, değişkenler arasında uzun dönemli denge ilişkilerinin araşırılmasında yeni bir yönem olarak Granger arafından gelişirilmişir. Daha sonra Engle-Granger in yapmış olduğu orak çalışma ile bu eori daha da gelişirilerek uzun dönem denge ilişkisi ile kısa dönemli dinamik ilişkiler aynı çerçevede analiz edilir olmuşur. Ayrıca modelde Johansen eş büünleşme analizi yapılmışır. Çalışmadaki analizler Eviews bilgisayar pake programı kullanılarak yapılmışır. Çalışmada 996:2 2005:9 ayları arasına ai aylık gayrisafi yur içi hasıla (GSYİH), doğrudan yabancı sermaye yaırımları, porföy yaırımları verileri kullanılmışır. Veriler Türkiye Cumhuriye Merkez Bankasının inerne siesinden elde edilmişir. 6. Ampirik Sonuçlar Birim kök esi ADF esinde kullandığımız yönemi aşağıdaki şekilde ifade edebiliriz; ΔY = β + β 2 + δy + α ΔY + ε (2) k i= i i 58

8 Burada ΔY durağan olup olmadığı analiz edilen değişkenin birinci farkı, genel eğilim değişkeni, ΔY i gecikmeli fark erimleridir. Aşağıdaki ablolarda göserilen birim kök esi sonuçlarına göre çalışmada ele alınan büün değişkenler durağan değildir. Kriik değerlerle karşılaşırıldığından büün değişkenler birinci farkları alındıkan sonra durağan hale gelmekedir. Bunun sonucunda değişkenlerin durağan olmadıkları ve hepsinin birinci dereceden enegre oldukları yani birinci farkları alındıkan sonra durağan hale geldikleri söylenebilir. Tablo : ADF birim kök esi sonuçları Değişkenler Düzey, Kriik değer Birinci Fark GSYİH ( ) * (-4.044) Doğ. Yab. Ser. Ya ( ) * ( ) Porföy Ya ( ) * ( ) No: Mc Kinnon kriik değerleri abloda paranez içersinde göserilmişir. * işarei % anlamlılık düzeyini gösermekedir. Nedensellik Tesi Bu analiz aşağıdaki paramerelerin ahminine yönelikir. Y k k 2 = 0 + α iy i + β i X i i= i= X α + ε k 3 k 4 = 0 + χ i X i + δ iy i i= i= χ + ν (3) (4) (3) numaralı denklemdeki α kasayılarının hepsi bir büün olarak anlamsız ise buna karşılık (4) numaralı denklemdeki δ kasayıları bir büün olarak anlamlı ise Y den X e doğru ek yönlü nedensellik vardır. Y X in Granger nedenselliğidir. Eğer nedensellik ilişkisi yukarıdaki gibi ek yönlü ise bu durum modeldeki değişkenlerden Y nin dışsal X in içsel bir değişken olduğu anlamı da verebilmekedir (Grene, 997:74). Aşağıdaki verilen ablodaki es sonuçlarına göre %5 anlamlılık düzeyinde Türkiye de doğrudan yaırımlar GSYİH nin nedenidir. Ancak GSYİH doğrudan yaırımların nedeni değildir. Ayrıca GSYİH ile porföy yaırımları arasında çif yönlü bir nedensellik vardır. Tablo 2: Granger Nedensellik Tesi Sonuçları Nedensellik Yönü F Tes İsaisiği P Değeri Doğ. Ya GSYİH Gsyih Doğ. Ya Gsyih Por. Ya Por. Ya. Gsyih

9 Johansen Eş Büünleşme (Coinegraion) Analizi Durağan olmayan zaman serilerinin düzey değerleriyle çalışıp çalışamayacağını anlamak için eş büünleşme analizinin yapılması gerekmekedir. Analizin çıkısı aşağıdaki gibidir. % ve %5 anlamlılık düzeylerinde eş büünleşen vekörün varlığını işare emekedir. Modele dâhil edilen değişkenler arasında eş büünleşen vekörlerin bulunması söz konusu değişkenler arasında uzun dönemli bir ilişkinin bulunduğuna işare emekedir. Likelihood es isaisiklerine göre hem GSYİH ve doğrudan yaırım hem de GSYİH ve porföy yaırımları arasında uzun dönemli denge ilişkisi vardır. Tablo 3: Johansen Eşbüünleşme Tes Sonuçları Değişkenler Likelihood Raio % Kriik Değer %5 Kriik Sonuç Değer Gsyih ve Doğ.Ya Eşbüünleşik Gsyih ve por.ya Eşbüünleşik Tablo 4, () numaralı denklem kulanılarak yapılan regresyon analizinin sonuçlarını vermekedir. GSYİH ile doğrudan yaırımlar ve porföy yaırımları arasında poziif yönlü bir ilişki vardır. Değişkenlere ai isaisiklerinden de görülebileceği gibi değişkenlere ai her bir paramere isaisiksel olarak her düzeyde anlamlıdır. 2 R %50 bulunmuşur bir başka ifade ile GSMH daki değişimin %50 lik kısmı modele dahil eiğimiz doğrudan yaırımlar ve porföy yaırımları arafından açıklanmakadır. Tablo 4: Regresyon Analizi Sonuçları Değişkenler Paramereler T isaisikleri Olasılık (p) Sabi , Doğ. Ya. 2966,53 5, Por. Ya. 4044,433 3, R 2 0,50 Sonuç Yukarıda da bahseiğimiz gibi yabancı sermaye yaırımlarının ev sahibi ülkenin ekonomik büyümesine yapığı eki nokasında lieraürde farklı yaklaşımlar vardır. Bazı araşırmacılar yabancı sermaye harekelerinin ekonomik büyümeyi arırdığını söylerken bazı araşırmacılar yabancı yaırımların ülkelerde isikrarsızlığa ve ekonomik krizlere neden olduğunu söylemişler bazı araşırmacılar ise hiçbir ekisinin olmadığını ileri sürmüşlerdir. Hem ülkeler arası sermaye harekelerinin karşılaşırılmasında hem de zaman serisi araşırmalarındaki veri yeersizliğinden dolayı bu zı sonuçlar oraya çıkabilmekedir. Yapılan son çalışmalarda, eknoloji, üreim ve sosyo-ekonomik fakörlerde ülkeden ülkeye oraya çıkan spesifik farklılıklar yine farklı yönemler kullanılarak giderilmeye çalışılmakadır. Bu çalışmada, Türkiye ye yönelik 996:2 2005:9 periyodunda aylık veriler kullanılarak hem doğrudan yabancı yaırımların hem de uluslararası porföy yaırımlarının ekonomik büyümeye olan ekisi araşırılmışır. Çalışmada, GSYİH ekonomik büyümenin emel açıklayıcı değişkeni olarak alınmışır. Uluslararası doğrudan yaırımlar ve uluslararası porföy yaırımları ile birlike GSYİH değişkenleri ile zaman serileri oluşurularak modele dahil edilmişlerdir. Çalışmada, birim kök esi sonuçlarına bakığımızda değişkenlerin durağan olmadıkları görülmüşür. Bununla birlike, 60

10 değişkenlerin birinci farkları alındığında durağan hale gelmişlerdir. Yapılan regresyon analizi sonuçlarına göre GSYİH ile uluslararası doğrudan yaırımlar ve porföy yaırımları arasında poziif yönlü bir ilişkinin varlığı oraya konmuşur. %5 anlamlılık düzeyinde, doğrudan yaırımlar GSYİH nın nedeni olarak görülürken; GSYİH doğrudan yaırımların bir nedeni değildir. Ayrıca GSYİH ile porföy yaırımları arasında çif yönlü bir nedensellik bulunmuşur. Modele dâhil edilen değişkenler arasında eş büünleşen vekörlerin bulunması, söz konusu değişkenler arasında uzun dönemli bir ilişkinin bulunduğuna işare emekedir. Analizde R 2 nin %50 çıkması, GSYİH daki değişimin %50 lik kısmı modele dahil eiğimiz doğrudan yaırımlar ve porföy yaırımları arafından açıklandığını ifade emekedir. Sonuç olarak, yapılan zaman serisi analizi hem doğrudan yaırımlarla hem de porföy yaırımları ile büyümenin bir gösergesi olan GSYİH arasında poziif yönlü bir ilişkinin varlığını oraya koymuşur. Kaynakça Arın T., Financial Markes and Globalizaion on Turkey, deps/economics/meea/volume, Balasubramanyam, V. N., Salisu, M., ve Sapsford, D. (996), Foreign Direc Invesmen and Growh in EP and IS counries, Economic Journal, 06(), Bekaer, G., Harvey, C., (998), Capial Flows and he Behaviour of Emerging Marke Equiy Reurns. NBER Working Paper Series No Bekaer, G., Harvey, C., (2000). Foreign Speculaors and Emerging Equiy Markes, Journal of Finance, 55 (2), Bende-Nabende, A., Ford, J., Sanoso, B., ve Sen, S.(2003), The Ineracion Beween FDI, Oupu and he Spillover Variables: Coinegraion and VAR Analyses for APEC, , Applied Economics Leers, 0(3), Bengoa, M., ve Sanchez-Robles, B. (2003), Foreign Direc Invesmen, Economic Freedom and Growh: New Evidence from Lain America, European Journal of Poliical Economy, 9(3), Berksoy T. ve Saloğlu B (998), Türkiye Ekonomisinde Sermaye Harekeleri, İsanbul Ticare Odası Yayınları, Yayın No: , İsanbul. Bhagwai, J. (998), The capial myh: The Difference Beween Trade in Widges and Dollars, Foreign Affairs, (77), 7 2. Bhagwai, J. (998). The Capial Myh: The Difference Beeween rade in Widges and Dollars, Foreign Affairs 77, 7 2. Blomsrom, M., Lipsey, R., ve Zejan, M. (996), Is Fixed Invesmen he Key o Economic Growh?, Quarerly Journal of Economics, (), Borenszein, E., Gregorio, J., ve Lee, J. (998). How does foreign direc invesmen affec economic growh, Journal of Inernaional Economics, 45(),5 35. Chakrabory, C., ve Basu, P. (2002), Foreign Direc Invesmen and Growh in India: A Coinegraion Approach, Applied economics, 34(9), Durham B.J. (2004), Absorpive Capasiy And Effecs of Foreign Direc İnvesmen and Equiy Foreign Porfolio İnvesmen on Economic Growh, European economic Review, (48), Evans, Kimberly, Foreign Porfolio and Direc Invesmen OECD Global Forum on Inernaional Invesmen, Aracing Foreign Direc Invesmen for Developmen, Shanghai 5-6 December Erişim: hp:// 7 Şuba Feensra, R. C., ve Markusen, J. R. (994), Accouning for Growh wih New Inpus, Inernaional Economic Review, 35(2), Fisher, S. (999), "On he Need for an Inernaional Lender of Las Resor", Journal of Economic Perspecives, American Economic Associaion, 3(4), Grene W.H. (997), Economeric Analiysis, New Jersey, Pirenice hill inc. Hsiao, C., ve Shen, Y. (2003), Foreign Direc İnvesmen and Economic Growh: The Imporance of İnsiuions and Urbanizaion, Economic Developmen & Culural Change, 5(4), Kar M. ve Kara A. (2003) Türkiye ye Yönelik Sermaye Harekeleri ve Krizler, Dış Ticare Dergisi, Temmuz, Yıl:8, Sayı:29, Karluk R. (984), Uluslar arası Ekonomi, Bilim Teknik Yayınevi, İsanbul. Kholdy, S. (995), Causaliy Beween Foreign İnvesmen and Spillover Efficiency, Applied Economics, 27(8), Kula F. (2003). Uluslararası sermaye harekelerinin ekinliği: Türkiye üzerine gözlemler, Cumhuriye Üniversiesi, ikisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cil 4, Sayı 2, Lipsey, R.E., (999), The role of foreign direc invesmen in inernaional capial Flows. NBER Working Paper No Nair-Reicher, U., ve Weinhold, D. (200), Causaliy Tess for Cross-Counry Panels: A New Look a FDI And Economic Growh in Developing Counries, Oxford Bullein of Economics and Saisics, 63(2),