YABANCI BANKA GİRİŞLERİNİN TÜRK BANKACILIK SEKTÖRÜNE REKABET ETKİSİ: ÖZET

Transkript

1 Nğde Ünverstes İİBF Dergs, 2009, Clt:2, Sayı: 2, s YABANCI BANKA GİRİŞLERİNİN TÜRK BANKACILIK SEKTÖRÜNE REKABET ETKİSİ: Tuncay ÇELİK Çğdem ÜRÜNVEREN ÖZET Türkye ekonomsnde yaşanan 2001 yılı fnansal krznden olumsuz etklenen Türk bankacılık sektörü, uygulamaya konulan poltkaların da etksyle hızlı br toparlanma sürec yaşamıştır. Bu süreçle brlkte bankacılıkta yenden yükselen karlılık oranları ve ekonomk canlanmaya bağlı olarak yabancı bankaların sektöre lgs artmaya başlamıştır. Teork olarak pyasaya artan yen frma grşlernn rekabet düzeyn olumlu etkleyeceğ beklenmektedr. İşte bu çalışmada yabancı banka grşlernn Türk bankacılık sektöründe rekabet düzeyn ne derecede etkledğ Panzar ve Rosse (1987) modelyle araştırılmıştır. Araştırma sonuçları, Türk bankacılık sektörünün dönemnde br yıl harç tümünde monopolstk br yapıya sahp olduğunu göstermektedr. Sonuç olarak yabancı banka grşler sadece 2006 yılında Türk bankacılık sektörü pyasa yapısına rekabetç br davranış kazandırmıştır. Anahtar kelmeler: Yabancı Banka Grşler, Panzar ve Rosse Model, Türk Bankacılık Sektörü COMPETITION EFFECT ON TURKISH BANKING SECTOR OF FOREIGN BANKING ENTRY: ABSTRACT The fnancal crss experenced n Turkey's economy n 2001 negatvely affected the Turksh bankng sector, wth the nfluence of the polces put nto practce the process has experenced a rapd recovery. Ths process of re-emergng wth the proftablty of the bankng and economc revval, dependng on nterest of foregn banks to the sector began to ncrease. In theory, the market entry of new frms ncreased level of competton s expected to postvely affect. Ths study of foregn bank entry n the Turksh bankng sector, to what extent t affects the level of competton n the Panzar and Rosse (1987) model was nvestgated. Research results, the Turksh bankng sector n the perod , except for one year all have a structure monopolstk shows. As a result, foregn bank entry only n 2006, the Turksh bankng sector, market structure has ganed a compettve behavor. Key Words: Foregn Bankng Entry, Panzar and Rosse Model, Turksh Bankng Sector 1 Bu çalışma, Nğde Ün. S.B.E. İktsat Anablm Dalında Temmuz 2009 yılında sunulmuş olan aynı başlıklı yüksek lsans teznden hazırlanmıştır. Bu tezn konu başlığının oluşturulmasında ve planlanmasında emeğ geçen Melkşah Ünverstes İktsat Böl. öğretm üyes Doç. Dr. Muhttn KAPLAN a da ayrıca teşekkür ederz. Doç. Dr., Nğde Ünverstes, İ.İ.B.F. İktsat Bölümü Öğretm üyes, tcelk@ngde.edu.tr Halkbankası, Bor Şubes Personel, cgdemurunveren@gmal.com

2 Tuncay ÇELİK ve Çğdem ÜRÜNVEREN 43 GİRİŞ Türkye ekonomsnn dışa açılma ve serbestleşme sürecnn başlangıcı olarak kabul edlen 24 Ocak 1980 kararlarının ardından, Türk bankacılık sektörüne yabancı banka grşlernn hızlandığı görülmüştür. Özellkle serbestleşmenn ardından 1980 de 43 olan banka sayısı 79 a yükselmş ve bu bankaların çoğunu yabancı bankalar teşkl etmştr. Kısmen benzer br yapı 2001 yılında yaşadığımız fnansal krzn ardından bankacılık sektöründe yenden görülmeye başlamıştır. Özellkle yaşanan cdd fnansal krzn etklernn zayıflamasıyla 2005 yılında sektörde 13 olan yabancı banka sayısı 2006 da önce 15 e daha sonrak yılda da 18 e yükselmştr. Yabancı bankaların son dönemde Türk bankacılık sektörüne lglernn artmasında, özellkle sektördek yüksek karlılığın etkl olduğu kabul edlmektedr. Endüstr ktsadı lteratüründe herhang br sektöre yen frma grşlernn o sektördek yoğunlaşmayı dolayısıyla karlılığı düşürerek rekabet arttırdığı kabul edlmektedr. Dolayısıyla yabancı banka grşlernn de Türk bankacılık sektöründe rekabet arttıracağı varsayılmaktadır. Bu çalışmada bu varsayımın geçerllğn ölçmek üzere Panzar ve Rosse (1987) model kullanılarak sektörün pyasa yapısının yılları arasında nasıl br gelşme gösterdğn ortaya koymak amaçlanmıştır. Buradan elde edlecek sonuçlar, rekabet arttırmaya yönelk poltkaların başarısını ölçmede ve br takım kurumların önünü daha y görmesnde, onlara da br takım blgler sunması açısından önem arz etmektedr. Bu amaç doğrultusunda çalışmamızın brnc bölümünde Türk bankacılık sektörünün 2001 yılı sonrasındak yapısı kısaca özetlenmş, knc bölümde pyasa grş ve rekabet lşks anlatılmış, üçüncü bölümde metodolojk yöntem ve lteratür üzernde durulmuş, dördüncü bölümde araştırmada kullanılan verlere değnlmş, beşnc bölümde ekonometrk tahmn ve sonuçlarımız yorumlanmış, son bölümde de çalışmamızın genel br değerlendrmes yapılmıştır. 1. TÜRK BANKACILIK SEKTÖRÜ: yılı Kasım ve 2001 yılı Şubat ayında yaşanan krzler bankacılık sektörünü farklı kanallardan ve öneml ölçüde etklemştr. Yükselen faz oranları vade uyumsuzluğu olan bankaların fonlama zararlarını arttırmış, portföylernde bulunan menkul kıymetlern değern düşürmüştür yılı Şubat ayında dalgalı kur sstemne geçlmesyle brlkte Türk lrası yabancı paralar karşısında değer kaybetmş, yüksek açık pozsyonla çalışan bankalar öneml boyutta kambyo zararı le karşı karşıya kalmışlardır. Ekonomk aktvtenn daralması, takptek alacakların yükselmesne neden olmuştur (BDDK, 2001:12). Krzle brlkte bankacılık sstem de öneml ölçüde küçülmüştür. Banka sayısı 79 dan 61 e gerlemş çalışan sayısı %19 azalarak e düşmüştür (Uyar, 2003:141) yılında Türkye de yaşanan fnansal krzn ardından IMF programının uygulanması le enflasyonda tek hanel rakamlara ulaşılmış, büyüme hızında artış olmuş ve dış tcarette öneml gelşmeler kaydedlmştr. Ekonomde etkl br verg reformu yapılamaması, TL nn dövze göre değer kazanması ve şszlk gb yapısal sorunların devamı makro ekonomnn tpk özellkler olarak ortaya çıkmıştır. Bu gelşmelern en öneml sonucu se artan ç talep le ortaya çıkan tüketc ve kred kartı kredler, bankacılık sektöründe tasfye edlen bankalar ve sorunları olmuştur (Apak ve Tavşanlı, 2008: 44 45). Türk bankacılık sektörü, 2003 yılının lk yarısında Irak a asker göndermeye lşkn tezkerenn reddedlmes, ABD yardımına lşkn görüşmelern ve Irak savaşının yarattığı belrszlkten olumsuz etklenmştr. Buna rağmen bankacılık sektörü, ekonomk

3 Nğde Ünverstes İİBF Dergs, 2009, Clt:2, Sayı: 2, s aktvtedek canlanmaya bağlı olarak, br öncek yıla göre daha sağlıklı aktf-pasf yapısına kavuşmuş, karlılık açısından da daha y br performans göstermştr (BDDK, 2004: 32). Bankacılık sektörünün yapısı 2004 yılında enflasyon ve nomnal fazlern düşüşüne ve dövz değernn artmasına göre şekllenmştr. Bu durumda, rekabet bankacılık hzmetlerne çeklmekte ve şlemlerde malyet unsurları önem kazanmaktadır. Bu yılda tasfye edlen bankalar brleştrlerek sayı azaltılmış ve sektörde başarısız özelleştrme uygulamalarının etklernn olumsuzlukları aşılamamıştır. Etkl denetm teknklernn ve sermaye pyasalarının yeternce gelşmemes, yetersz fnansal altyapı, kamu bankalarının ve TMSF Bankalarının kaynak aktarımlarının devamı ç ve dş pyasalardan daha fazla ve uzun vadel kaynak gelşn engellemştr. Ayrıca 17 Aralık 2004 tarhnde çıkan AB den müzakere sürecne başlanması kararı, IMF lşkler ve yabancı sermayenn Türkye ye olan tutumu bankacılık sektörünün genel yapısını etklemştr (Apak, 2005: 28). Yan 2001 bankacılık krznn bankaların değerler üzerne etks, zlenen özelleştrme poltkası, fnans sektöründe brleşme ve satın alma eğlmler yabancı sermayenn bankacılık sektörüne gelş ve örgütlenme şekln etklemştr. Takp eden 2005 yılından tbaren yabancı bankaların Türk bankalarına lgler de gderek artmaya başlamıştır. Aşağıda dönem Türkye de faalyet gösteren banka sayıları verlmştr. Tablo 1: Dönemnde Faalyet Gösteren Banka Sayıları Bankalar Banka Sayısı Mevduat Bankaları Özel Sermayel Bankalar Kamusal Sermayel Bankalar Yabancı Sermayel Bankalar Kalkınma ve Yatırım Bankaları TMSF'dek Bankalar Kaynak: TBB kaynaklarından derlenmştr. Yukarıda verlen Tablo 1 de de görüldüğü gb yabancıların Türk bankacılık sektörüne artan lgsyle sektördek yabancı banka sayısı 2006 yılında br öncek yıla göre k, 2007 de de üç banka artmıştır. Sektöre 2004 yılından sonra grş yapan yabancı bankalar özellkle genş şube ağı ve yüksek müşter potansyel olan bankalara lg göstermşlerdr. Yabancı oyuncuların sadece kurumsal müşterlere hzmet eden yerl bankalara değl aynı zamanda breysel ve konut kredlernde deneym olan bankalara da yöneldkler görülmüştür (Yayla ve dğ., 2005:36). Ayrıca 2005 yılında BNP Parbas, Forts, UnCredto, Rabobank, GE Consumer Fnance, Bank Hapoalm gb yabancı bankalar değşen oranlarda Türk bankalarında pay sahb olmuşlardır. Bu kuruluşlarla br yıl çnde yapılan sözleşmelern toplam değer 5 mlyar dolara yaklaşmıştır (Tuncer, 2006:1).

4 Tuncay ÇELİK ve Çğdem ÜRÜNVEREN sonrası yen uygulamalarla sektörde kamu bankaların ağırlığı azalmış, özel sermayel ve yabancı bankaların ağırlığı se artmıştır. Sektördek bu gelşmeler bankacılıkta toplam aktf, toplam kred ve mevduat dağılımını da etklemştr. Bu gelşmeler aşağıda sırayla özetlenmştr. Tablo 2:Aktflern Banka Gruplarına Göre Dağılımı % Tcaret Bankaları Toplam aktfler Kamu sermayel Bankalar 32,0 31,9 33,3 34,9 31,4 29,6 29,3 Özel Sermayel Bankalar 56,8 56,2 57,0 57,4 59,7 54,8 53,1 Fondak bankalar 3,4 4,4 2,9 0,6 0,5 0,3 0 Yabancı Bankalar 3,1 3,1 2,8 3,4 5,2 12,2 15,0 Kaynak: TBB kaynaklarından derlenmştr. Toplam Aktflern banka gruplarına göre dağılımında (Tablo 2); kamu sermayel bankaların payı dönemnde artış gösterrken bu dönemden sonra gerleyerek 2006 yılında yüzde 29 a düşmüştür. Özel Sermayel bankaların payı dönemnde yüzde 56 dan 3 puan artarak yüzde 59 a yükselmştr yılında se 5 puan azalarak yüzde 54 e gerlemştr. Yabancı Bankaların Toplam Aktfler çndek payı bell br dönem sabt kaldıktan sonra dönemnde öneml artışlar kaydederek %3 sevyelernden %15 lere yükselmştr. Tcaret Bankaları Tablo 3:Mevduatların Banka Gruplarına Göre Dağılımı % Toplam mevduat Kamu sermayel Bankalar 32,5 34,3 37,5 41,8 37,7 35,7 36,5 Özel Sermayel Bankalar 61,2 58,5 57,3 55,0 57,4 52,3 50,0 Fondak bankalar 4,2 4,8 3,0 0,1 0,0 0,0 0,0 Yabancı Bankalar 2,1 2,4 2,2 3,1 4,8 12,0 14,1 Kaynak: TBB kaynaklarından derlenmştr. Tablo 3 de toplam mevduatın banka gruplarına göre dağılımına bakıldığında; kamu sermayel bankaların payı dönemnde yüzde 32 den yüzde 42 ye yükselrken, bu dönemden sonra yüzde 35 e gerlemştr. Özel Sermayel bankaların toplam mevduat çndek payı dönemnde sürekl gerlemştr yılında yüzde 57 ye yükselmş bulunan oran 2006 yılında yüzde 52 ye ardından da yüzde 50 ye düşmüştür. Toplam mevduat çndek yabancı bankaların payı; dönemnde sürekl artış göstererek yüzde 2 lerden yüzde 14 lere çıkmıştır.

5 Nğde Ünverstes İİBF Dergs, 2009, Clt:2, Sayı: 2, s Tablo 4:Kredlern Banka Gruplarına Göre Dağılımı % Tcaret Bankaları Toplam kredler Kamu sermayel Bankalar 21,6 16,6 18,2 20,9 20,6 21,6 22,0 Özel Sermayel Bankalar 59,1 65,3 67,1 67,4 67,5 58,6 55,5 Fondak bankalar 1,2 3,4 1,3 0,0 0,0 0,0 0,0 Yabancı Bankalar 3,6 4,0 4,0 4,6 6,8 15,3 19,2 Kaynak: TBB kaynaklarından derlenmştr. Son olarak Tablo 4 de toplam kredlern banka gruplarına göre dağılımını nceledğmzde; kamu sermayel bankaların payının 2001 yılında yüzde 21 ken, 2002 yılında yüzde 16, 2006 yılında se yüzde 21 sevyesnde olduğu görülmektedr. Özel sermayel bankaların, toplam kredler çndek payı dönemnde sürekl yükselerek yüzde 67 ye çıkmıştır. Ancak 2006 yılından tbaren payı yüzde 58 e sonrada yüzde 55 e gerlemştr. Yabancı bankaların toplam kredler çndek payı dönemnde sürekl yükselmş ve yüzde 5 lerden yüzde 19 sevyelerne çıkmıştır. Özellkle bankacılık sektöründe 2005 yılından sonra artış gösteren kredler tcar olmaktan çok konut, otomobl ve breysel kredler şeklnde br yapı serglemştr. Genel olarak br değerlendrme yapmak gerekrse 2001 yılında yaşanan fnansal krzn ardından Türk bankacılık sektörü hızlı br toparlanma sürec yaşamıştır. Özellkle krzn ardından bankaların, Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu tarafından denetm altına alınması ve sektörün güçlenmes çn uygulamaya konulan Yenden Yapılandırma Programı nın bu toparlanma sürecnn hızlı olmasında büyük etks olmuştur dönemnde sektörde özel sermayel bankaların payı yüksek olmakla brlkte yabancı bankaların da sektöre grşyle 2006 ve 2007 yıllarında yabancı bankaların sektördek payları artmıştır. Kamu bankası sayısı da bu dönemde 3 e düşmüş olmasına rağmen bu bankaların sektördek ağırlıkları hala küçümsenmeyecek düzeydedr. 2. PİYASAYA GİRİŞ VE REKABET İLİŞKİSİ Geleneksel yapı-davranış-performans (YDP) yaklaşımının dayandığı temel önerme pyasa yoğunlaşmasının sektördek frmalar arasında anlaşma yapılmasını teşvk ettğ yönündedr. Endüstr ktsadı alanında yıllarca hakm görüş olarak kabul edlen bu varsayıma göre herhang br pyasada az sayıda frma olması o pyasadak yoğunlaşmayı artıracaktır. Yoğunlaşma oranı endüstrlern rekabet derecesn gösteren yapısal br değşkendr. Yoğunlaşma; ekonomk kaynak ve faalyetler toplamının büyük br yüzdesnn az sayıda frma tarafından kontrol edlmes veya sahplenlmesdr (Yıldırım ve dğ., 2005: 20). Kısaca yoğunlaşma az sayıda frmanın sektörde büyük pyasa paylarına sahp olmasıdır. Yoğunlaşma arttıkça frmaların pyasa gücü artar, frmalar arası anlaşma malyetler düşerek gzl ve açık anlaşmalar yapılmaya başlanır. Bu durum fyatları frmaların stedğ şeklde yükseltmelerne dolayısıyla aşırı kara neden olur ve pyasa yapısı monopole dönüşür. Ban n (1951) şbrlğ hpotez (colluson hypothess) olarak adlandırılan bu görüşe göre, pyasa yoğunlaşması le karlılık arasında doğrusal, dolayısıyla yoğunlaşma le pyasa performansı (rekabetç yapı) arasında se ters yönlü br lşk söz konusudur.

6 Tuncay ÇELİK ve Çğdem ÜRÜNVEREN 47 Geleneksel yapı-davranış-performans (YDP) yaklaşımının şbrlğ hpotezne yapılan eleştrler doğrultusunda etkn yapı hpotez açığa çıkmıştır. Ban n (1951) şbrlğ hpotezne eleştrler Demsetzs (1973), McGee (1973), Peltzman (1977) gb ekonomstlerden gelmştr. Etkn yapı hpotez, şbrlğ hpoteznn ön gördüğü lnty kabul etmekle brlkte yoğunlaşmanın tesadüfî br olgu olarak kabul edlmesne karşı çıkmaktadır. Yoğunlaşma tam ters şeklde pyasadak öncü frmaların yüksek etknlkler (yan düşük malyetler) sonucu ortaya çıkar. Dğer br deyşle her ne sebeple olursa olsun rakplerne oranla avantaj sağlayan frma, daha fazla etknlğe sahpse bu malyetlernn daha düşük olacağı anlamına gelr k, her koşulda karını maksmze edeblecektr. Burada frmanın önünde k seçenek söz konusudur. Malyetler dğerlerne göre düşük olan frma ya mevcut fyat düzey ve frma büyüklüğünü muhafaza eder ya da fyatları düşürerek kapastesn büyütür ve pyasa payını genşletr. Böylece pyasadak yoğunlaşma düzey artacak ve pyasadak frmalar aşırı kar elde edebleceklerdr. Dolayısıyla buradan şöyle br sonuç çıkarmak mümkündür. Etkn yapı hpotez yoğunlaşma le karlılık arasındak lşky kabul etmekle brlkte yoğunlaşmanın yalnızca frmalar arasında rastlantısal şeklde meydana gelen anlaşmalardan meydana gelmeyeceğn, bunun rekabetç ortam veslesyle gerçekleşebleceğn vurgulamaktadır. Dğer br deyşle pyasadak yoğunlaşma le karlılık arasında poztf br lşk olmasına karşılık bu lşk nedensel değldr. Bu da yoğunlaşmanın dışsal br faktör olduğu anlamına gelr. Pyasa yapısı se çseldr. Kısaca özetlemek gerekrse Demstez n etkn yapı hpotezne göre karlılık le yoğunlaşma arasında gözlemlenen lşk sahte (spurous) br lşk olup esasında yüksek etknlk, yüksek pyasa payına ve bu da o pyasada yüksek yoğunlaşma oranına neden olmaktadır (Smrlock, 1985:70-71). Herhang br sektörde pyasaya yen frmaların grmes durumunda rekabetn ne şeklde değşeceğn de yukarıda kısaca özetlemeye çalıştığımız yaklaşımları dkkate alarak şu şeklde açıklayablrz. Yabancı bankalar genellkle dünyada bankacılık alanında gelştrlmş en son teknolojler kullanan, en etkn yönetm lkelern uygulayan ve en yen ürünler hzmet olarak sunan kurumlar olarak kabul edlmektedrler (Aksoy, 1998:105). Bu özellklere sahp olan yabancı bankalar geldkler ülkelere, teknoloj ve yönetm uygulamalarındak yenlkler berabernde getrmekte ve faalyet gösterdkler ülkelerde müşterlerne teknolojk, yen ve kaltel ürünler daha düşük malyetlerle sunablmektedrler. Daha düşük malyet demek, daha etkn bankacılık anlamına gelmektedr. Doğal olarak da, sektörde etknlğ yüksek banka sayısının artması, etkn yapı hpotezne göre aynı zamanda pyasada rekabetn de artması anlamına gelmektedr. Konuyu şbrlğ hpotez açısından ele alırsak, pyasaya yen bankaların grmes durumunda o pyasada bulunan dğer frmaların pyasa payları azalacak yan pyasadak yoğunlaşma oranı düşecektr. Benzer şeklde yoğunlaşma oranının azalması, rekabetç yapının arttığı anlamına gelecektr 2. Yabancı bankalar, teknolojk alt yapıları, modern bankacılık teknklern kullanmalarına bağlı olarak, daha y rsk yönetm, daha rekabetç fyatlandırma le ve genel olarak sektörde daha verml kred tahssne de hzmet edeblmektedr. Yabancı banka grşler dğer taraftan, oluşturacağı rekabetç ortama bağlı olarak, dolaylı vermllk artışına da neden olmaktadır. Yabancı bankalar grdkler ulusal ekonomlerde genellkle kendlerne göre daha küçük ölçekte ve daha esk yöntemlerle çalışan ulusal bankalara örnek teşkl etmektedr. Bu bağlamda ulusal bankaları modernzasyon, rasyonalzasyon ve 2 Yapı-davranış-performans yaklaşımı çerçevesnde şbrlğ ve etkn yapı hpotezlern sınayan çalışmalar çn Glbert ve Zaretsky (2003) tarafından hazırlanmış olan lteratür taramasına bakılablr.

7 Nğde Ünverstes İİBF Dergs, 2009, Clt:2, Sayı: 2, s otomasyon çalışmaları yapmaya ve hzmet çeştlendrmesne gtmelerne zorlayıcı neden olarak ortaya çıkmaktadır. Artan rekabet baskısına bağlı olarak, yerel bankalar mevcut rekabet ortamında başarılı olablmek çn yapılarını düzenlemek htyacı çne grmektedr. Bu yönüyle de yabancı bankalar ulusal bankaların etkn br şleyşe kavuşmasını zorlayarak vermllk üzernde de dolaylı br katkı yaratablmektedr (Afşar, 2004: 67). 3. METODOLOJİ Yukarıdak kısımda da belrttğmz gb kısaca özetlemeye çalıştığımız YDP yaklaşımı, uzun yıllardır br endüstrde pyasa yapısının ya da rekabet gücünün ölçülmes konusunda etkn br yöntem olarak kullanılmıştır l yılların başlarından tbaren yoğunlaşmanın yüksek olduğu pyasalarda da rekabetç br yapının olableceğ br takım yen çalışmalarla spat edlmeye başlanmıştır. Bu çalışmalarla brlkte YDP yaklaşımının temel varsayımları br takım eleştrlere maruz kalmıştır 3. İşte bu eleştrlerle brlkte görece daha yen olan Yen Amprk Endüstr İktsadı yaklaşımına dayanan çalışmalar lteratürde yavaş yavaş yern almaya başlamıştır. Rosse ve Panzar (1977), Panzar ve Rosse (1987), Bresnahan (1982) ve Lau (1982) tarafından gelştrlen yöntemler, pyasalarda rekabet gücünün ölçülmes konusunda yapılan çalışmalarda hızla kullanılmaya başlamıştır. Özellkle bankacılık sektöründe rekabet gücünün ölçülmes konusunda lteratürde daha çok Panzar ve Rosse (1987) modelnn kullanıldığı görülmektedr. İzleyen bölümde, bzm çalışmamızın da ekonometrk tahmn yöntem olan Panzar ve Rosse (1987) modelnn teork ve ekonometrk alt yapısından kısaca bahsedlecektr Panzar ve Rosse Model Yen amprk endüstr ktsadı kapsamında herhang br endüstrde pyasa yapısının belrlenmes ya da rekabet gücünün ölçülmesne yönelk olarak Panzar ve Rosse (1987) tarafından gelştrlen metodoloj, özellkle 1990 lı yıllardan sonra yapılan çalışmalarda sıkça kullanılan br yöntem halne gelmştr. Panzar ve Rosse (1987) metodolojs, herhang br endüstr ya da frmaya at ndrgenmş formda br gelr denklemnden tahmn edlen faktör fyatlarına göre gelr esneklkler toplam değernn, bu endüstr ya da frmanın sahp olduğu pyasa gücü hakkında kesn blgler verdğn teork olarak göstermektedr. Panzar ve Rosse metodolojsnde, ndrgenmş formdak gelr (hasılat) denklemnden elde edlen faktör fyatlarına göre gelr esneklkler toplam değer H sembolü le gösterlmekte ve H statstğ olarak adlandırılmaktadır. Bu metoda göre ndrgenmş formda br gelr denklemnden tahmn edlen H ın alacağı farklı değerler, değşk tpte pyasa yapılarını temsl etmektedr (Çelk, 2004:18). Panzar ve Rosse (1987) modelnde tahmn edlen ndrgenmş formda gelr denklem aşağıda verlmştr: m ln = j0 + hk lnwk + j1 ln A + j2 K = 1 R ln K =1,,n (1) 3 YDP yaklaşımına yapılan eleştrlern br özet çn Vesala (1995), Çelk (2004) ve Yıldırım ve dğ. (2005) e bakılablr.

8 Tuncay ÇELİK ve Çğdem ÜRÜNVEREN 49 Burada R frma ya da endüstrnn gelrn, W grd fyat vektörünü, A taleb etkleyen değşkenler vektörünü, K da kapastey temsl eden dğer değşkenler vektörünü fade etmektedr. (1) numaralı denklemde W vektörünün çnde çalışmaya konu olan sektördek grdlere at grd fyat verler yer almaktadır. Örneğn bankacılık sektöründe aracılık yaklaşımına göre (ntermedaton approach) sektörün üç grds vardır 4. Bunlar da şgücü, sabt sermaye ve fon malyetdr. Buradan bakıldığında bankacılık sektörü üzerne yapılan çalışmalarda yapılan ekonometrk tahmnle elde edlen h ( k = 1,2,3) parametreler tahmn değerlernn toplamı (faktör fyatlarına göre gelr esneklkler toplam değer) bze Panzar- Rosse H statstğ değern vermş olacaktır. Panzar-Rosse H statstğ değern, (1) m numaralı denklem tahmn ederek, k = h 1 k şeklnde hesaplamak mümkün olmaktadır. Sonuç olarak da H statstğ; k R t Wtk H = (2) k Wtk Rt şeklnde fade edleblmektedr.. Faktör fyatları gelr esneklkler toplamı olan H 0 olduğunda pyasa yapısı monopolü, 0 < H < 1olması durumunda monopolcü rekabet ve H = 1 olması durumunda da pyasa yapısı tam rekabet fade etmektedr. Amprk analzlerde H 0 hpoteznn reddedlmes monopol modeln dışlarken H 1 hpoteznn reddedlmes her üç pyasa yapısının da destek bulmaması anlamına gelecektr. Öte yandan hem H 0 hem de H = 1 hpoteznn reddedlmes se ( H 1 hpotez reddedlmemek kaydıyla) ele alınan üç modelden sadece monopolcü rekabetn geçerl olableceğ anlamına gelecektr (Panzar ve Rosse, 1987: 453). Panzar ve Rosse H statstğnn hang değer aldığında hang pyasa yapısını gösterdğn aşağıda verlen tablodan da görmek mümkündür. Tablo 5: Panzar ve Rosse H Değerlerne Karşılık Gelen Pyasa Türler Tahmn Edlen H Değer H 0 0 < H <1 Pyasa Yapısı Monopol pyasası: Her br frma kendsne at talep eğrs üzernde bağımsız br monopolcü frma gb davranmaktadır. ( H algılanan talep esneklğnn azalan br fonksyonudur.) Kartel (şbrlğ) model. Pyasaya grşlern serbest olduğu monopolcü rekabet (Chamberln) model. Fazla kapaste söz konusudur. ( H algılanan talep esneklğnn artan br fonksyonudur.) H =1 Tam rekabet pyasası. Etkn (tam) kapaste kullanımı söz konusudur. Kaynak: Vesala (1995:59). 4 Aracılık yaklaşımı bankaları, pyasadan topladığı fonları kred olarak dağıtan ve bu şe aracılık yapan frmalar olarak tanımlamaktadır. Bu şn yapılablmes çn de şgücü, sabt varlıklar ve fon gderler sektörün üç temel grds olarak kabul edlmektedr.

9 Nğde Ünverstes İİBF Dergs, 2009, Clt:2, Sayı: 2, s Yukarıda anlattıklarımızı sözel olarak fade etmek ve H statstğn daha bast br şeklde kavrayablmek amacıyla konuyu şöyle özetleyeblrz. Örneğn tam rekabet pyasasında pyasaya grş ve çıkışlar serbesttr. Özellkle uzun dönemde bu serbestlk kısa dönemde bu pyasada görülen aşırı karın yern normal kara (ktsad karın sıfır olması) bırakmasına neden olmaktadır. Ayrıca, tam rekabet pyasası varsayımları altında faktör fyatlarında meydana geleblecek oransal br artış ortalama ve marjnal malyetlerde aynı oranda artışa neden olur. Böyle br durumda tam rekabet pyasasında denge üretm mktarı değşmez. Sonsuz esneklğe sahp talep eğrs malyet artışıyla brlkte yukarı kayarak fyatın artmasına neden olur, oluşan bu yen fyat denge gelrn de aynı oranda arttırır. Dolayısıyla tam rekabet pyasasında faktör fyatlarına göre gelr esneklkler toplamını gösteren H statstğ değer 1 e eşt yan faktör fyatlarına göre gelr esneklğ brm esnek olacaktır (Vesala 1995:48). Monopolcü rekabet pyasası koşullarında faalyet gösteren br frmayı dkkate aldığımızda, bu frmanın karını maksmumlaştıracağı denge noktasında marjnal malyet marjnal hasılata eşt demektr. Ürün farklılaştırmasının söz konusu olduğu bu pyasada frmanın sahp olduğu talep, pyasadak dğer kame malların fyat ve mktarlarına bağlıdır. Pyasaya yen frma grşler, monopolcü rekabet pyasasında uzun dönemde ktsad karın sıfıra ve talep eğrsnn uzun dönem ortalama malyet eğrsne teğet olmasına neden olur. Faktör fyatlarında meydana geleblecek br artış, tam rekabet pyasasında olduğu gb bu pyasada da ortalama ve marjnal malyet arttırır. Malyetlern yükselmes zamanla bu pyasadan çıkışlara neden olurken pyasada kalan dğer frmaların mallarına olan talep gderek artmaya başlar. Sonuç olarak ortaya çıkan bu talep artışı berabernde frma gelrn de arttırır ve H statstğnn, grşlern serbest olduğu br monopolcü rekabet pyasasında poztf br değer alması gerektğn gösterr (Panzar ve Rosse 1987:449). Son olarak pyasaya grşlern olmadığı monopol pyasasını dkkate alırsak, faktör fyatlarının yükselmes dğer pyasalarda olduğu gb bu pyasada da ortalama ve marjnal malyetlern artmasına neden olur. Fakat tam rekabet ve monopolcü rekabet pyasalarından farklı olarak monopol pyasasında tek br frma olduğu çn malyet artışları fyatı arttırınca negatf eğml talep eğrsyle karşı karşıya olan monopolcü frmanın malına olan pyasa taleb gderek azalır. Bu durumda frmanın toplam gelr azalır ya da değşmez. Sonuç olarak monopol pyasasında H statstğ değer sıfır ya da negatf br değer almaktadır (Çelk ve Kaplan 2007:55-56). Panzar ve Rosse (1987) model spesfk frma vers kullanımına mkan vermektedr. Bu nedenle zaman kısıtı ortadan kalktığı çn lteratürde pyasalarda rekabet gücü yada pyasa yapısı tahmnne yönelk amprk çalışmalarda sıkça terch edlmektedr. Modeln bankacılık sektörüne lk uygulanışı olan çalışmada Shaffer (1982), Panzar ve Rosse H statstğ değernn faktör fyatlarına göre gelr esneklkler toplamı olması nedenyle (1) numaralı denklemde olduğu gb ndrgenmş formda gelr denklemnn logartmk formda olmasının gerektğn belrtmş ve lteratürdek amprk çalışmalarda bu form benmsenmştr. Sonuç olarak bu modelde faktör fyatlarındak br değşmenn frma ya da endüstr gelr üzerndek etksnn ölçülmes, o frma ya da endüstrnn pyasa gücü hakkında bze öneml puçları verecektr (Çelk, 2004:46). Ayrıca bu model yıllık olarak tahmn edldğnde, tahmn yapılan pyasadak rekabet düzey tespt edlebldğ gb, pyasa yapısındak yıllık değşmeler de gözleneblmektedr. Bu şeklde yapılacak ekonometrk tahmnle, herhang br sektöre yapılan grşlern sektörde rekabet ne şeklde etkledğ de anlaşılablmektedr.

10 Tuncay ÇELİK ve Çğdem ÜRÜNVEREN Lteratür Lteratürde bankacılık sektöründe rekabet düzeyn ölçmeye yönelk olarak yen amprk endüstr ktsadı kapsamında gelştrlen farklı metodolojlerden özellkle dğerlerne göre br takım üstünlükler bulunan Panzar ve Rosse (1987) modelne dayanan çalışmaların yoğunlukta olduğu dkkat çekmektedr 5. Aşağıda verlen tabloda konuyla lgl lteratür kısaca özetlenmeye çalışılmıştır. Tablo 6: AB Bankacılık Sektöründe Pyasa Yapısı (P&R çalışmaları) Yazarlar Dönem Ülke Sonuç Shaffer (1982) 1979 New York MR Nathan ve Neave (1989) Kanada MR*** Molyneux ve dğ (1994) Fransa, Almanya, İspanya,İngltere. MR İtalya M Vesala (1995) Fnlandya MR**** Hondroyanns ve dğ. (1999) Yunanstan MR Bkker ve Groeneveld (2000) AB Ülkes MR De Bandt ve Davs (2000) Fransa,Almanya,İtalya, BB:MR ABD KB:M Bkker ve Haaf (2002) endüstrleşmş ülke MR Claessens ve Leaven (2004) ülke MR* Coccorese (2004) İtalya MR Well (2004) AB Ülkes MR Casu ve Grardone (2006) AB ülkes R** Fllpak ve Stakouras (2006) AB ülkes ve MR 10 yen üye Prasad ve Ghosh (2007) Hndstan MR M: Monopol, MR: Monopolcü rekabet, BB: Büyük bankalar, KB: Küçük bankalar * : 50 ülkenn çoğunda monopolcü rekabet **: Bu çalışmada Belçka ve Lüksemburg da rekabet dğer ülkelere göre daha yüksek ken, Avusturya ve Danmarka da se daha düşüktür. ***: 1982 yılı tam rekabet pyasası ****: tam rekabet pyasası Yukarıda verlen tabloda da görüldüğü gb bankacılık sektöründe rekabet düzeyn ölçmeye yönelk olarak yapılan uluslar arası çalışmaların brçoğu, araştırma yaptıkları ülkelerdek bankacılık sektörü pyasa yapısının monopolcü rekabet olduğu yönünde sonuçlara ulaşmışlardır. Benzer yöntem Türk bankacılık sektörü çn de uygulanmış olup, çalışma sonuçları aşağıdak tabloda sunulmuştur. 5 Geleneksel yapı-davranış-performans yaklaşımına dayalı çalışmalardan elde edlen sonuçlar genel olarak pyasa yapısı hakkında ortalama blgler yan pyasada rekabetn güçlü ya da zayıf olduğu yönünde blgler sunmaktadır. Panzar ve Rosse (1987) model le yapılan tahmnler se araştırmacılara, pyasanın ne tür br yapıya sahp olduğu konusunda dğer metodolojlere göre daha kesn br blg sunablmektedr.

11 Nğde Ünverstes İİBF Dergs, 2009, Clt:2, Sayı: 2, s Tablo 7 : Türk Bankacılık Sektöründe Pyasa Yapısı (P&R Model) Araştırmacı Dönem Pyasa Yapısı Aydınlı (1996) M Kasman (2001) MR* Classens ve Leaven (2004) MR Gelos ve Roldos (2004) MR Emek (2005) M Günalp ve Çelk (2006) MR M: Monopol, MR: Monopolcü rekabet *: 1983 yılı olgopolst, dönem MR Verlen tablo ncelendğnde 1990 lı yıllarda Türk bankacılık sektörü pyasa yapısının genel olarak monopolcü rekabet olduğu dkkat çekmektedr. Hem uluslar arası hem de Türkye üzerne uygulaması yapılmış olan Panzar ve Rosse (1987) modelne dayanan tahmnler, 2006 yılında Bkker ve dğerler tarafından yapılan br araştırmada eleştrlmştr. Bu eleştrye lşkn detaylar ekonometrk tahmn ve sonuçlar başlığı altında detaylı olarak anlatılmıştır. 4. KULLANILAN VERİLER Türk bankacılık sektörüne 2001 yılında yaşanan krzn ardından yabancı banka grşler çalışmamızın brnc bölümünde de belrttğmz gb artmaya başlamıştır. Yen gren bu frmaların aralığında sektördek rekabete etksn ölçmek üzere tahmn ettğmz modelde yıllık çapraz kest verler kullanılmıştır 6. Panzar ve Rosse H statstğ grd fyatlarına göre gelr esneklkler toplamı olduğu çn, esneklkler elde edeblmek maksadıyla verlern logartması alınmıştır. İlgl verler Türk Bankalar Brlğ tarafından yıllık olarak basılan Bankalarımız ktabından derlenmştr. 2002, 2003, 2004 ve 2005 yıllarında çalışmamızda 33 tcar bankaya at ver kullanılmıştır. Yne sırasıyla 2002 ve 2003 yılında dkkate alınan 33 er bankanın lk 3 ü kamu, 18 özel ve 12 s de yabancı bankadır ve 2005 yıllarında dkkate alınan 33 er bankanın lk 3 ü kamu, 17 s özel ve 13 ü de yabancı bankadır yılında 32 banka dkkate alınmış, bu bankaların lk 3 ü kamu, 14 ü özel ve ger kalan 15 de yabancı bankadır. Son yılımız 2007 de de 32 banka dkkate alınmış ve lk 3 ünü kamu, 13 ünü özel ve son 16 sını da yabancı bankalar oluşturmuştur 7. 6 Tahmnmzde yıllık verler kullanıldığı çn yan her yıl çn ayrı br tahmn yapıldığı çn nomnal değerlern reel e çevrlmes htyacı doğmamıştır. Ayrıca ekonometrk tahmlerde yıllık ver kullanıldığı (zaman boyutu tek yıl le sınırlandırıldığı) çn tahmnlerde ardışık bağımlılık problemnn olmadığı varsayılmıştır. 7 Türk Bankalar Brlğ nn Bankalarımız ktabının 2008 yılı sayısı henüz basılmadığı çn, çalışmamızda 2008 yılına at tahmnler yapılamamıştır.

12 Tuncay ÇELİK ve Çğdem ÜRÜNVEREN EKONOMETRİK TAHMİN VE SONUÇLAR Aşağıda, çalışmamızda Türk bankacılık sektörüne 2001 krz sonrası yen gren yabancı frmaların pyasadak rekabete etksn ölçmek üzere tahmn ettğmz Panzar ve Rosse (1987) model verlmştr: lntr = α + α ln PRS + α ln SBT + α ln FZG + α ln MFON + α ln KRDAKT + 0 α ln DGAKT + ε (3) Yukarıdak denklemde yer alan değşkenlern açıklamaları aşağıda sırayla verlmştr: Bağımlı değşken: TR :. Frma toplam gelr (faz ve dğer gelrler toplamı) Bağımsız değşkenler: PRS. :. Frma toplam personel ücretlernn personel sayısına oranı SBT. :. Frma toplam sabt gderlernn toplam sabt varlıklara oranı FZG. :. Frma toplam faz gderlernn toplam fonlarına oranı MFON. :. Frma toplam mevduatlarının toplam fonlarına oranı KRDAKT. :. Frma toplam kredlernn toplam aktflerne oranı DGAKT. :. Frma faalyet dışı gelrlernn toplam aktflere oranı ε : Hata term Yukarıda sunduğumuz 3 numaralı denklemde Panzar ve Rosse H statstğ değer α + α + α katsayılarının toplamından oluşmaktadır. Bu katsayılar 2 numaralı denklemde yer alan h k değerne karşılık gelmektedr. İşte ekonometrk olarak yaptığımız yıllık tahmnlerden elde edeceğmz bu katsayıların toplamı bze H statstğn verecek, Tablo 5 de belrttğmz değerlere karşılık gelen değerler de bze pyasaya yen gren yabancı frmaların rekabet arttırıp arttırmadığı hakkında br blg vermş olacaktır. Çalışmamızın 3.1. numaralı başlığı altında da belrttğmz gb 3 numaralı denklemde yer alan lk üç bağımsız değşken bankacılık sektörünün 3 grdsnn fyatlarını temsl etmektedr. Bu grdler 1 numaralı denklemdek W k vektörünün elemanlarıdır. 3 numaralı denklemde yer alan dğer değşkenler de yne 1 numaralı denklemde yer alan A ya da K vektörünün elemanlarını oluşturmaktadır. 1 numaralı denklemlerde yer alan MFON değşken bankaların topladıkları mevduatların gelr üzerndek etksn ölçmek üzere modele dahl edlmş br kontrol değşkendr. Bankalar ne kadar çok mevduat toplarlarsa o kadar çok kred mkanı

13 Nğde Ünverstes İİBF Dergs, 2009, Clt:2, Sayı: 2, s yaratablr ve o kadar çok faz gelr elde edeblrler. Bu durumda bu değşkenn beklenen şaret poztf olacaktır. Fakat, optmal br oranın üzernde yan kred olarak dağıtamayacağından çok mevduat topladıklarında bankalar, bu defa faz kaybıyla karşı karşıya kalacaklardır. İşte bu durumda da bu değşkenn şaret negatf olablecektr. Denklemde yer alan KRDAKT değşken de bankaların kred yaratma kapastelern ve kred rskn yansıtan değşken olarak modele dahl edlmştr. Teork olarak bankacılık sektörü rskn gösteren kred-aktf oranı (KRDAKT) değşken sektörde yaratılan gelr temsl eden en öneml göstergelern başında gelmektedr. Bu oranın yüksek olması, yüksek br faz gelr anlamına geleceğnden KRDAKT değşkennn şaretnn poztf olması beklenmektedr. Modeldek dğer br değşken olan DGAKT değşken, bankaların faalyet dışı gelrlernn karlılığa etksn ölçmek üzere modele dahl edlmştr. Teork olarak bu değşken değernn yüksek olmasının banka gelr üzernde olumlu etk yaratacağı varsayıldığı çn, beklenen şaretnn poztf olması beklenmektedr. Lteratürde yer alan benzer çalışmalarda 1 numaralı denklem tahmnlernde bankacılık sektörünün ölçeğn temsl eden toplam aktf (TOPAKT) değşken lave edlmekteyd. Toplam aktf değşkennn katsayısının poztf ve anlamlı çıkması halnde artan ölçeğn bankacılık gelrlern olumlu etkledğ varsayılmaktaydı. Panzar ve Rosse (1987) modeln temel alan çalışmaları anlattığımız lteratür özet bölümümüzde adı geçen çalışmaların br kısmında yer alan denklemlerde, söyledğmz toplam aktf değşken yer almaktadır. Bkker ve Dğ. (2006), 101 ülke bankacılık verlerne dayanarak yaptıkları çalışmaya bağlı olarak, toplam aktf değşkennn bu modellerde yer almasının doğru olmayacağı sonucuna ulaşmışlardır. Özellkle bu değşkenn modelde yer alması durumunda pyasa yapısı tahmnlernn br üst pyasayı 8 (over estmate) gösterdğne şaret etmşler, ekonometrk sonuçların yanlı (bas) çıkacağını ler sürmüşlerdr. Bkker ve dğ. (2006) nn çalışmasında, sektörün gelrlern temsl eden bağımlı değşkenn de net faz gelr değl, toplam gelr (faz+dğer gelrler toplamı) olması gerektğn ler sürmüşlerdr. İşte bu çalışmada da Bkker ve dğ. (2006) nn ler sürdüğü gerekçeler doğrultusunda 1 numaralı Panzar ve Rosse denklemnde bağımlı değşken olarak bankaların toplam gelr dkkate alınmış, ölçek değşken (sze) olan toplam aktf (TOPAKT) değşken modele dahl edlmemştr. İlerleyen kısımda çalışmamıza konu olan aralığında her yıl çn ayrı ayrı tahmn edlmş olan Panzar ve Rosse modelmzn tahmn sonuçları verlmektedr: 8 Br üst pyasayla kastedlen, sektörün pyasa yapısı aslında monopolcü rekabetse sank tam rekabet pyasasıymış gb sonuçların elde edlmesdr. Bu da özellkle uygulanacak poltkalar açısından yanlış sonuçların doğmasına sebep olacak öneml br hatadır.

14 Tuncay ÇELİK ve Çğdem ÜRÜNVEREN 55 Tablo 8: P&R Model Tahmn Sonuçları ( ) Değşkenler PRS (-0.504) (1.703) *** (2.798) * (2.386) ** (-3.289) * (-0.532) SBT (-0.976) (-2.473) ** (-0.511) (-1.267) (2.567) * (0.081) FZG (0.906) (2.756) * (-2.643) * (20.462) * (20.906) * (3.049) * MFON (-1.850) *** (-1.898) *** (-3.834) * (-2.542) * (-1.495) (2.262) ** KRDAKT (0.230) (0.143) (0.970) (-0.143) (-1.541) (1.050) DGAKT (4.131) * (6.059) * (7.240) * (0.406) (2.937) * 1.49E-10 (0.434) Sabt term (0.221) (-0.238) (-0.419) (-1.030) (2.779) * (2.060) ** R-kare Durbn-Watson F-statstğ H statstğ Wald test H = α + α + α = F-statstğ K-kare Wald test H = α + α + α = F-statstğ 1.29 K-kare 1.29 *: %1 de statstk olarak anlamlı **: %5 de statstk olarak anlamlı ***: %10 da statstk olarak anlamlı Tablo 8 ncelendğnde, model tahmnlernn performanslarının genel olarak y olduğu görülmektedr. Modelde yer alan açıklayıcı değşkenlern genel olarak teoryle tutarlı beklenen şaretlere sahp oldukları da görülmektedr. Ayrıca bankaların faz gderler öneml br grd olarak dkkat çekmekteyken, faz dışı elde edlen dğer gelrlern toplam gelr üzerndek etksnn de statstk olarak oldukça anlamlı olduğu ortaya çıkmaktadır. Tablo 8 konumuz açısından ncelemeye tab tuttuğumuzda, P&R H statstğ değerlernn ve 2007 yıllarında sıfıra yakın değerler aldığını görmekteyz. Tablo 5 de de görebleceğmz gb H statstğnn negatf ya da sıfıra yakın değerler alması pyasa yapısının monopolstk olduğunu göstermektedr. Wald katsayı test sonuçları da bu değerlern sıfırdan farklı olmadığı hpoteznn kabul edldğ yönünde sonuçlar vermştr yılında yaşanan krzn ardından hızla toparlanan bankacılık sektöründe rekabetn br öncek yıla göre 2003 de yükseldğn, H statstğ değernn dan 0.24 e çıkışıyla görmekteyz. Bu yılda rekabet br öncek yıla göre kısmen artış göstermş olmakla beraber pyasa yapısı değşmemş, monopolcü yapı devam etmştr. Benzer br durum 2005 yılında da görülmektedr yılında 2003 e göre gerleyen rekabet 2005 de kısmen yenden artmış fakat pyasa monopolcü yapıdan kurtulamamıştır yılında Türk bankacılık sektöründe yabancı banka sayısı br öncek yıla göre 13 den 15 e yükselmştr. Bu yılda, br öncek yıla göre rekabet düzey öneml ölçüde artmış ve pyasa yapısı monopolden kurtulmuş ve rekabetç br yapı kazanmıştır. Bu açıdan bakıldığında 2006 yılında yabancı banka grşlernn Türk bankacılık sektöründe rekabet olumlu etkledğn söyleyeblrz.

15 Nğde Ünverstes İİBF Dergs, 2009, Clt:2, Sayı: 2, s Bu olumlu etk muhtemelen sadece yabancı banka grşlernden değl, özelkle bu yıl cdd rakamlara ulaşan konut-taşıt-breysel kred kullandırmada ve ekonomde yaşanan olumlu gelşmelerden de kaynaklanmış olablr. Fakat şunu belrtmelyz k, yabancı bankalar kendler açısından Türk bankacılık sektörüne y br tarhte grş yapmaya başlamışlar ve pyasada rekabetn artmasında öneml rol oynamışlardır. Üzülerek söyleyeblrz k 2006 da yaşanan olumlu gelşmeler br sonrak yılda devam etmemş gb görünmektedr. Tablo 8 de de görüldüğü gb H statstğ değer br öncek yıla göre öneml ölçüde düşmüştür. Halbuk Türk bankacılık sektörüne 2007 yılında br öncek yıla göre 3 yabancı banka daha grş yapmıştır. Teork olarak pyasaya yen frmaların grmesnn o pyasada rekabet arttıracağı beklenmekle brlkte 2006 yılında ortaya çıkan etk maalesef 2007 de devam etmemştr. Muhtemeldr k, Türkye ekonomsnde 2007 yılının ortalarından tbaren ortaya çıkan durgunluğun bankacılık sektörüne yansımalarının bu etknn ortaya çıkmasında payı vardır. Sonuç olarak, Türk bankacılık sektöründe yabancı banka paylarının artmaya başladığı 2005 yılından tbaren, yabancı banka grşlernn 2006 yılı harç pyasada rekabet düzeynn artmasında öneml br katkılarının olmadığı ortaya çıkmıştır. Araştırmamıza konu olan dönemnde rekabetç yapı sadece 2006 da görülmüşken 2003 ve 2005 de kısm yleşme de görülse pyasa monopolstk br yapı göstermştr. SONUÇ Türk bankacılık sektörü, 2001 yılında yaşanan fnansal krzden oldukça olumsuz etklenmş fakat uygulanan poltkalar ve br takım düzenlemelern de etksyle krzn etklernden çabuk kurtulmuştur. Sektör 2002 yılından tbaren hızla toparlanma sürecne grmş ve yenden yüksek karlı günlerne ger dönmüştür. Türkye ekonomsnde ve bankacılık sektöründe oluşan bu olumlu hava yabancı bankaların sektöre olan lgsn arttırmaya başlamış, bu bankalar ya Türk bankalarındak hsse paylarını arttırmış ya da bzzat sektöre grş yapmışlardır. Yabancıların sektöre grş genel olarak sektörde bulunan br Türk bankasının satın alınması şeklnde gerçekleşmştr. Bankacılık sektöründe bu dönemde hızlı gelşmeler yaşanırken, sektöre grşlern rekabet üzernde olumlu etkler yaratacağına nanılmıştır. Gerçekten de endüstr ktsadı teors br sektöre yen frma grşlernn o sektörde rekabet üzernde fyatların düşmes yoluyla olumlu etkler meydana getreceğn ler sürmektedr. İşte bu çalışmada yabancı banka grşlernn Türk bankacılık sektöründe rekabet nasıl etkledğ araştırılmıştır. Buradan elde edlen sonuçlar, rekabet arttırmaya yönelk poltkaların başarısını ölçmede yardımcı olacağı gb br takım kurumların önünü daha y görmesnde de onlara br takım blgler sunmuş olacaktır. Sonuç olarak görülmüştür k, yabancı banka grşlernn Türk bankacılık sektöründe 2006 yılında pyasadak rekabet üzernde olumlu br etks olmuştur. Aynı etk aralığında dğer yıllarda görülmemektedr.

16 Tuncay ÇELİK ve Çğdem ÜRÜNVEREN 57 KAYNAKÇA AYDINLI, İ. (1996), Türk Bankacılık Sstem Pyasa Yapısı, , Ankara, SPK Yayınları, No: 40. AFŞAR, M. (2004), Doğrudan Yabancı Yatırımlar ve Bankacılık Sektörü, Ege Akademk Bakış Dergs,4:1-2 APAK, S. ve A. TAVŞANLI (2008), Türkye de Yabancı Bankacılığın Gelşm ve Ekonom Poltkaları İle Uyumu, /80/Sud_Apak_Aykut_Tavsanc _Turkyede_Yabanc_Bankaclgn_Gelsm_MFY80.pdf (ET: ). APAK, S. (2005), 2005 Başlarında Türkye Ekonoms ve Bankacılık Sektörü, Muhasebe ve Fnansman Dergs, 27. BAIN, J. S. (1951), Relaton of Proft Rate to Industry Concentraton: Amercan Manufacturng, , Quarterly Journal of Economcs, 65: BDDK (2004), Türk Bankacılık Sektörü Raporu, İzmr İktsat Kongres, İzmr. BDDK (2001), Yıllık Rapor, Ankara. BIKKER, J. A. ve J.M. GROENEVELD (2000), Competton and Concentraton n the EU Bankng Industry, Kredt und Captal, 33: BIKKER, J. A. ve K. HAAF (2002) Competton, Concentraton and ther Relatonshp: An Emprcal Analyss of the Bankng Industry, Journal of Bankng and Fnance, 26: BIKKER, J.A., L. SPIERDIJK, P. FINNIE (2006), Msspecfcaton n the Panzar-Rosse Model: Assessng Competton n the Bankng Industry, DNB Workng Paper 114. CASU, B. ve GIRARDONE C. (2006), Bank Competton, Concentraton and Effcency n the Sngle European Market, The Manchester School, 74(4): CLAESSENS, S. ve LEAVEN, L. (2004), What Drves Bank Competton? Some Internatonal Evdence Journal of Money, Credt and Bankng, 36: COCCORESE, P. (2004), Bankng Competton and Macroeconomc Condtons: A Dsaggregate Analyss, Internatonal Fnancal Markets, Insttutons and Money, 14: ÇELİK, T. ve M. KAPLAN (2007), Türk Sgortacılık Sektöründe Karlılık ve Yoğunlaşma İlşks, Ankara Ünverstes SBF Dergs, 62(4). ÇELİK, T. (2004), Türk Bankacılık Sektörü Pyasa Yapısının Belrlenmes , Hacettepe Ünverstes, S.B.E. Yayınlanmamış Doktora Tez, Ankara. DEMSETZ, H. (1973), Industry Structure, Market Rvalry and Publc Polcy, Journal of Law and Economcs, 16(1): 1-9. DE BANDT, O. ve E. P. DAVIS (2000), Competton, Contestablty and Market Structure n European Bankng Sectors on the Eve of EMU, Journal of Bankng and Fnance, 24:

17 Nğde Ünverstes İİBF Dergs, 2009, Clt:2, Sayı: 2, s EMEK, U. (2005), Bankacılık Sstemnde Rekabet ve İstkrar İklemnn Analz: Türkye Örneğ, Yayınlanmamış Doktora Tez, Ankara Ünverstes Sosyal Blmler Ensttüsü, Ankara. FILLIPAKI, N.K. ve C. STAIKOURAS (2006), Competton and Concentraton n the new European Bankng Landscape, European Fnancal Management, 12(3): GILBERT, R. A. ve A. M. ZARETSKY (2003), Bankng Anttrust: Are the Assumpton Stll Vald?, Federal Reserve Bak of St. Lous Revew, 85(6): GELOS, R. G. ve J. ROLDOS (2004), Consoldaton and Market Structure n Emergng Market Bankng Systems, Emergng Markets Revew, 5: GÜNALP, B. ve ÇELİK, T. (2006), Competton n the Turksh Bankng Industry, Appled Economcs, 38 (1): HONDROYIANNIS, G., LALOS, S. ve E. PAPAPETROU (1999), Assessng Compettve Condtons n teh Greek BankngSystem, Journal of Internatonal Fnancal Markets, Insttutons and Money, 9(4): KASMAN, A. (2001). The Proft-Structure Relatonshp n the Turksh Bankng, (ET: ). MCGEE, J.S. (1973), Economes of Sze n Auto Body Manufacture, Journal of Law and Economcs, 16(2): MOLYNEUKS, P., L. WILLIAMS ve J. THORNTON (1994), Compettve Condtons n Europen Bankng, Instıtue of Europen Fnance,1994. NATHAN, A ve E.H. NEAVE (1989), Competton and Contestablty n Canada s Fnancal System: Emprcal Results, Canadan Journal of Ekonomcs, 22(3): PANZAR, J. C. ve J.N. ROSSE (1987) Testng for Monopoly Equlbrum, The Journal of Industral Economcs, 35(4): PELTZMAN, S. (1977), The Gans and Losses from Industral Concentraton, Journal of Law and Economcs, 20(2): PRASAD A. ve S. GHOSH (2007), Competton n Indan Bankng (ET: ). ROSSE, J. N. ve J. C. PANZAR (1977), Chamberln vs. Robnson: An Emprcal Test for Monopoly Rents, Bell Laboratores Economc Dscusson Paper, No:90. SHAFFER, S. (1982) A non Strucrural Test for Competton n Fnancal Markets, FRB of Chago, pp: SMIRLOCK, M. (1985), Evdence on the (Non) Relatonshp between Concentraton and Proftablty n Bankng, Journal of Money, Credt and Bankng, 17(1): TUNCER, B., Bankalara Artan Yabancı İlgs, (ET: ). TÜRK BANKALAR BİRLİĞİ [TBB] ( ), Bankalarımız. UYAR, S. (2003), Bankacılık Krzler, Zraat Matbaacılık A.Ş., Ankara.

18 Tuncay ÇELİK ve Çğdem ÜRÜNVEREN 59 VESALA, J. (1995), Testng for Competton n Bankng: Behavoral Evdence from Fnland, Helsnk:Bank of Fnland Studes E:1. WEILL, L. (2004), On the Relatonshp between Competton and Effcency n the EU Bankng Sector, Kredt und Captal, 37 (3): YAYLA, M., TÜRKER Y. ve İ. EKMEN (2005), Bankacılık Sektörüne Yabancı Grş, Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu, ARD Çalışma Raporları:2005/6. YILDIRIM, K., EŞKİNAT, R. ve A. KABASAKAL (2005), Endüstryel Ekonom, Ekn Ktabev, Bursa.