Uçınağa Var~ak. Kitabı. KiTABEVi. Editörler. Emine Gürsoy-Naskali Gülden Sağol-Yüksekkaya

Transkript

1 Uçınağa Var~ak Kitabı Editörler Emine Gürsoy-Naskali Gülden Sağol-Yüksekkaya KiTABEVi

2 İÇİNDEKİLER Sunuş Emine Gürsoy Naskali IX Giriş Gülden Sağol Yüksekkaya XIII Ön Söz Gülden Sağol Yüksekkaya XVII ÖLMEK SÖZLÜGÜ Türklerde Ölümün Algılanışı 'Ölmek' Karşılığı Kullanılan Kelimelerden Hareketle Gülden Sağol Yüksekkaya 3 Karahanlı Türkçesi~de Ölümle İlgili Ad Aktannaları Ahmet Demirtaş 41 Gebermek Fiili Hatice Şirin User 67 Mezar Taşı Metinleri Faruk Karaca 7 5 ÖLÜM SONRASI Ahval-i Kıyamet Resimlerinde Ölüm Ve Ölüm Sonrası Hayat Bahattin Yaman 95

3 VI Ölüme Karşı Tav~r Almanın Estetiği İlhan Genç ll 9 MATEM Türk Edebiyatında Ölüm Şiirlerinin Üslup Özellikleri Orhan Kemal Tavukçu 139 Klasik Türk Şiirinde Matemin Rengi M. Esat Harmancı 157 Türk Kültüründe Yas Rengi Olarak Mavi Mustafa Durmuş ı 7ı Genç Ölümü Üzerine Yakıl~ış Ağıtlar D. Ali Arslan ı8ı ÖLÜM OLAYLAR! Günümü~ Efsanelerinde Kentli Ölümleri Çiğdem Kara 20 ı Osmanlı Devletinde Kardeş Katli Uygulaması Mehmet Akman 227 Memluk Toplum Ha.yatında Ölüm Olayları Samira Kortantamer 241. RUHHALi Türk Folklorunda Dış Ruh Tasarımı Ali Duymaz 257 Halk Hikayelerinde Ölüm Kavraminın Tematik Değerlendirmesi Ebru Şenocak 283 Eski Türkçe Metinlerde Görülen Ölüm Habercisi Rüyalar Serkan Şen 299

4 VII Türk Edebiyatında Ölümlerini Tarihleyen Şair ler Rı za Oğ r aş 307 Ferhad'ın intiharının Divan Şiiri Aşk Anlayışına Etkileri Haluk Gökalp 313 Haşişilerin Selçuklulada Mücadelelerinde işledikleri Cinayetierin Değerlendirilmesi Mustafa Kılı ç 339 Psikanalitik Bakış Açısından Ölüm Dürtüsü Ve Kültüre Olan Yansımaları Tevfika Tunabo y lu-ikiz 347 VASiYET Eski Türklerde Vasiyetname Geleneği A. Melek Özyetgin 359

5 Türklerde Ölümün Algılanışı 'Ölmek' Karşılığı Kullanılan Kelimelerden Hareketle Gülden Sağol Yüksekkaya* Ölmek, insan hay atının en önemli gerçeklerinden biridir. Ö lümü kavradığ ı andan itibaren bu kavram, insanoğ lunun bütün varlığına egemen o lmuş, bazen arzuya, genellikle de kaygıya dönüşmüştür. Bu çok önemli olayın etrafında birtakım törenler yer almakta, dini ve/veya büyüyle ilgili i ş lem ler yap ılmakta, ayrıca ölümü uzaklaştırmak ya da yönünü saptı rmak için de bazı yöntemlere başvurulmaktad ır: ölü evindeki yemek kap l a rının boşaltılması, ölü yıkanırken ve cenaze geçerken uyuyan kimselerin uyandırılması, cenaze evden çıkınca ve kapı önünden tabut geçerken ard ınd an su dökülmesi, ölüm olan m;ıhalledeki su kaplarının boşaltılması, ölü yıka n d ıkt an sonra su ıs ırıl an kazanın ters çevrilmesi gibi (Örnek 1979: 37-39). Ay rıca ölümü de dahil ederek uğursuzluktan kaçınmak için bazı yollara başv urulur: Geceleyin evden ekşi hamur, tuz, sirke, süt, yoğurt, turşu, soğan, sarımsak, kara kazan vb. nesnelerin verilmemesi, makas ağzı açıksa kapatılması, bir baş soğanın dilimlenip kıbleye doğru atılması, köpek uluduğund a ayakkab ı nın ters çev~ilme s i gibi. İ s iml e r konusunda da ölümden kaç ınmak için çarelere başvurulduğu görülmektedir: "Hayatta kalsın" anlamını taşı- Prof. Dr. G ülden Sağo l Yüksekkaya, Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Ed e biyatı Bölümü, istanbul.

6 4 Uçınağa Varmak Kitabı yan Durak, Durali, Duran, Durmuş, Dursun, Dursune, Yaşar, Dayandur, Ölmez, Turi, Turus, Turur, Turmis vd. ile doğan çocuğun uzun yaşaması için konulan Yüzyaşar, Binyaşar gibi isimler oldukça yaygındır. Çocu~. ğu yaşamayan ailelerin doğan çocu klarını satarak hayatta ka lma sın ı sağlamaya çalışmaları, böylece Satılmış, S atı veya sat ın alan. kişinin soyunu gösteren ismin vee-ilmesi ya da İtalmas gibi kötü isim konulması da ölümü uzaklaştırmak için başvurulan yollardandır. Güzel ad iand ırm a ise kimi varlıklardan, nesnelerden söz edildiğinde doğacakkorku, ürkme, iğrenme gibi duygulann, kötü izienim ve çağrıştın ların önlenmesi amacına yönelen ve bütün dillerde rastlanan bir değiştirme olayıdır (Aksan 3: 100). Güzel adlandırmanın, kelimelerin olaylan d"eğiştirebileceğine inanılmasında n dolayı doğmuş olduğundan yola çıkarsak ha sta lık ve ölüm için kullanılan birtakım kelimeleri.daha kolay anlayabiliriz. Sevdiklerimize ha s talık ve ölümü kondurmamız çok zordur. İşte bu sebeple ha.stalık isimlerinde oldukça yaygın olan güzel adlandırma, ölüm konusunda da karşımıza çıkıverir. Tabil terbiyeiilik çabası da birtakım değiştirmelere sebep olmakta, kelimenin söylenmesiyle dinieyende uyanacak kötü izienim ve olumsuz duyguların giderilmesine çalışılmaktadır. Doğan Aksan hemen her dil birliğinde karşılaşılan bu çaba sonucunda, belli kavramlarda, eş anlamlı unsurlar say ıl abi lecek karşılıkların yerleşmiş o lduğunu belirtmektedir (Aksan 3: 101). Dolaylı ifadelerin dışında, bunlar öyle yüksek sesle bağıra çağıra da ifade edilmez, fısıltıyla, dilimizin ucunda dolaştırarak söyleriz. Hatta ölümü her zaman kelimelerle de ifade etmeyiz, el, yüz ve vücut hareketlerine başvururuz. Ölüm söz konusu o lduğund a bu kavramın yaratacağ ı etkiyi azaltmak için ölmek yerine hayata gözlerini yummak, sizlere ömür, son uykusuna yatmak gibi kullanımlar ile vefat etmek, irtihal etmek, irtihal-i dar-ı beka eylemek, emri hak vuku bulmak, merhum olmak gibi yabancı karşılığı tercih, başvurulan yöntemler arasında başta gelmektedir [irtihal etmek ölmek (TS: 1098); irtihal-i dar-ı beka eyle (Özdoğru L958: 47); maddi vücudu aramızdan uful et- (Özdoğru 1958: 47); merhum ol- (Özdoğru 1958: 47); _mevta olma.k Ölmek (TTürk); vefat bol- (Eckmann 1956: 188/16), (Ölmez 1996: 473); ve-

7 Emine Gürsoy-Naskali & Gülden Sağo l Yüksekkaya 5 fat it- 294/5 (Karamanlıoğlu 1989: 388); vefat etmek ölmek (TS: 2338); vefat eyle- Azeri Türkçesi; vefat tap- ölmek (Ölmez 1996: 473)]. Ölümün algılanışı insanın hayata b akış tarzına, inancına, yaşadığı hayatın şartlarına ve içinde bulunulan duruma göre değişiklik gösterir. Ölüm karşısında korkak ve karamsar o lun ab ilec eği gibi ölüm bir kurtuluş olarak görülebilir, hatta arzu edilebilir. Bazen de "bir avuç toprak olmak", "yok olmak" ve "çürümek" olarak nitelendirilerek ölüme isyan edilir. Bazen ise ölüm, uzun bir rüyaya dalmak veya ebeciiyen uyumak olarak değerlendirilebilir. İnanç ve zaman ayırımı yapmadan 'ölmek' karşılığında kullanılan kelimelerden hareketle Türklerde ölümün nasıl a lg ıl and ı ğ ını göstermek üzere hazırladığım bu çalışmayı tarihi ve yaşayan Türk lehçelerincieki metin ve sözlükleri tarayarak oluştuımakla birlikte yaşayan lehçeler üzerindeki malzemeye yeterince ulaşamadığımı da itiraf etmeliyim. Bununla birl ikte deriediğim malzeme, aslında burada işiediğim malzemenin kat kat üstündedir, ama ben buraya sadece toplayıcı olanla rı almayı tercih, ettim. İnsan zihnini meşgul eden meselderin başında ge ldiğini rahatlıkla söyley,ebileceğimiz ölümün algılanışını yedi başlık altında topladım, ama şunu da belirtmeliyim ki aslında ölüm çok ka:ın aş ık bir konu olduğu için belli maddeler halinde toplamak o kadar da kolay değildir. 1. Ölümün Algılanışı 1.1. Ölümün Başka Bir Alemde Yaşamaya Başlamak Olarak Algılanışı Ölümden sonraki dünyaya in anmanın bir izi ol<?-rak ölüm kav ramı "öbür dünyaya veya öteki dünyaya gitmek" olarak anlatılır. Bu. \ algılamacia ölüm, bir son olmayıp h ayat ın öbür dünyada devam etmesi gibi bir anlam taşımaktadır ki bu aynı zamanda fanilikten sonsuzluğa, ebediyete kavuşmak an lamına gelmektedir, axiret ve darü'l-axiret kelimelerinin karşılığında kullanılan song saray ve yine a:x:iret karşılığında kullanılan "ahiret hayatı" anlamındaki song tiriglik ~e bunu yansıtan örneklerdendir (Sağol 1995 ll: 139). Yunus Eınre bu bakışı Ölümden ne korkarsın / Korkma ebedf varsın sözleriyle ifade etmişt ir.

8 6 Uçmağa Varmak Kitab ı Ölümden sonra başka bir dünyada hayatın devam ettiğine dair inanç, Türklerin eski inançlarına da uymaktadır. Ölümün göç ve y ürüyü ş /y o lculuk olarak a l g ılanm as ını da bu gruba dahil etmemiz mümkündür, çünkü göçmek, y ürüyüş, yolculuk, neticede bir yerden ayrı lm ak mana s ının yanı s ıra b a şka yere gitmek, orada yaşamaya baş l ayaca k olmak manasını ihtiva etmektedir.' W. Radloff, Alt ay lıl arda ölen kişinin giyinik vaziyette mezara koyuldu ğunu ve ya nına yol için bir torba yiyecek yerleşt irildi ğ ini belirtiyor (Radloff 1994/2: 78). Tabii bu örnekleri artırmak mümkündür. 2 Yahya Kemal B aya tlı için ölüm, bir nevi "mutlak"a e rişmektir, gü ze lliğe doğru bir yo lculuktur (Sezgin 1993: 30). Yunus Emre gelenin geçeceğini, konayolcu (IV) Ö lümü yak ın (*Bor- Nğ.) (DS 4289). Bu hususta çeşidi kaynaklarda bilgiler buluyoruz: İbn i Fadlan, Oğuzlarda birisi öldüğü n de ona ev şe klind e büyük bir çukur k az d ı kların ı, kurtağını giyd irdiklerini, ku şağın ı ve yay ını b ağ l a dıklarını, eline içinde şa rap bulunan tah ta bir kadeh verdiklerin i ve önüne de içi şa r a p dolu tahta bir kap b ıra ktık l a rını, bütün malını da bu çukura koyduktan sonra ölüyü murttuk l arını, sonra ölünün h ayvan l a rını öldürüp ederini yiyip, başla rını, ayak l a rını, derilerini ve kuyrukl a rını geriye bırakt ıkl a rını ve bun ları tahtalara asarak bunların ölenin cennete giderken b in eceğ i hayvanlar o ldu ğuna inandık l a rını bize naklediyor, eğe r ölen y i ğ i t bir kimse ise ö ldürdüğü kimselerin suretlerini bir tahta üzerine oyup kabrine k oy duklarını, bun l a rın o na cennette hizmet edecek hizmetçiler o ldukl arın ı an latı yor (Doğ a n 1954: 65). Altaylarda koylo aı ve koylogo "sahibiyle birlikte gömülen at, öleni ta ş ı yaca k at" a nlamındadır (Naskali ı 999: 119). Wilhelm Rubruk ise X lll. y üz y ıl Kıp ça k - Kuman boyları hakkınd a İ b n i Fadlan ' ın a nl attı kl a rın a benzer malumatlar ve rmi ş ti r (İnan : 179). Abdülkadir İn a n, Çin'in Gan-su eyaletinde Na n -şan dağlarının kuzey ko ll a rınd a yaşaya n Sarı Uygurların ö lüyü evden ç ık a rırken tıp kı A lt ay lılar gibi "çocukl a rı yanına a lın a, sürülerimize ve se rverimize dokunma, arzu ettiğin hedeflere k oş, iyi ülkelere git 1 İ y i l a m a l <ı rı çağ ırıp, senin ruhuna dualar o kutacağız. Sen fazla bekleme, giizel yerlere git" dediklerini belirtiyor (İnan: ı 88). Abdülkadir İn a n, Tayga o rm a nlarınd a kalmı ş o lan ~a manist boy larda baz ı kadınla rın koyun l arı n a veya çoc uklarına bir h asta lık ge l diğ i :aman ye mek ve içki a lıp koca l a rının me za rın a koyarak "ye, iç' bize,dokunma' hain se ni 1 hala doymadın" diye bağırd ıkl a rınd a n hareked e iptidal devirlerde aş-ye me ğ in d oğrudan doğru ya Ölü ye s unulmu ş kurbanlar o ldu ğ unu, bununla onla rın zara rl ar ından kurtulmak i s tenildi ğ i- ni ifade ediyor (İna n : 189). W. Radloff, Kao-çelerin ö lülerini k az ılmış bir mezara gii türerek cesedi bunun ortasına y erleştirdik l erin i, h;ıyarta o ldu ğu gibi y ay ını eline, kılıcını beline, ını z rağ ını kol ımıfsa lın a ye rl eşt ird ikren sonra mezara gömdükleri n i hel i rri yor (Radloff 1994/1: 122).

9 Emine Gürsoy-Naskali & Ccılden Sağo l Yüksekkaya 7 ntn göçeceğ ini söyler: Bildin gelen geçer imiş / Bildin konan göçer imiş / Aşk şerbetin iç erimiş 1 Her kim bumanadan duyar (Yunus Emre/Güldeste) (Gökdemir 1990). Ö lümün dünyayı terk etmek, gitmek olarak algı l anması da bu grupta değerlendirilebilir, çünkü terk etmek kav ramında da başka bir yere gitmek gizlidir. B aşka bir alemde yaşamaya başlamak, bu dünyadan ay rılma k, gitmektir, ay nı zamanda da gelinen yere dönmektir: adırıl- Üç ye tmi ş yaş ıınka admltzm (Uyug-Turan arka, b, 1: Or k un 1987: 40). axıratka bar- (Eckmann 1956: 84/12). axıratka nakl kıl- (Eckmann 1956: 136/8). axıratka riwlet kıl- (Eckmann 1956: 88/16). axıratka ulan- (Eckmann 1956: 6/16). ahıret yolculuğuna çık- ( Özdoğru 1958: 4 7). ahiretke küç- Ahirete (öbür dünyaya) göç- (Kazan Tatarc ası). ahiretka sefer kıl- Bende niçe yaş yaşasa ölmeki bar 1 Körer közge bir kün tofrak to lmakı bar / Bu dünyada sefer kılğan kilmeki bar / Ahiretka sefer kzlğan kilmes irmiş = Bende nice yaş yaşasa, ölmesi var/ gören göze bir gün toprak do lması var / bu dünyaya sefer kılanın gelmesi var / ahirete sefer kılan gelmez imiş (Ahmed-i Yesevl / Divan-ı Hikmet) (Eraslan 199 1: ). ahrete sefer kıl- Murad Han'ım sefer kıldım ahrete (İbrahim) (Bali 1997: 39). ahrete git- (Yalım 1998: 189). ahreti boylamak/öbür dünyayı boylamak (TS: 49). ahret yolcul uğu (TS: 49). ajun kod- (Arat 1979a: 622/6288). aramızdan ebediyen ayrıl - (Özdoğru 1958: 47). aramızdan get- / köç- (Çok kullanılır, özellikle de ölüm ilanlarında ras tl a nır) (Azeri Türkçesi). attan- Gitmek, yollanmak; attana bergen gitti, öldü (Naskali 1999:30).

10 8 Uç ınağa Varmak Kitabı bar- ( Babtirname). Barsa Kelmes tigen şehrge kit- (Ölmez 1996: 340). Barsa Kelmes 'Gidince gelinmez', öte dünya, öldükten sonra g idildiğ in e inanılan yer (Ölmez ı996: 340). başka dünyaya ayrıl- (Kırım Tata rc ası ). bu fenayı terk et- Gelen geçermiş n'idelim / Ge lin ahrete gidelim/ Bu fenayı terk edelim / Esenledim dünyam seni (Yunus Emre / Güldeste). (Gökdemir 1990). bul dunyadan öt- (Kazak Türkçesi). cana hergen Evine gitti; öldü (Naskali 1999: 52); can- 1. Dönmek, geri gelmek; candım döndüm. 2. Geri kalmak. 3. Sözünden dönmek, sözünü tutmamak (Naskali 1999: 52). cehandan kit- 162/7 (Karaman lıoğ lu 1989: 235). c üre hergen Bizi bırakıp giden; ölen (Naskali ı 999: 4 ı). daru fenadın daru beqaga riwlet kıl - (Eckmann ı956 : 167/14-15). Dem Urmas şeh rige kit- (Ölmez 1996: 362). Dem Urmas Ölümden sonra gid ild iğine inanılan yer, öte dünya (Ölmez 1996: 362). dünüyüdön kayt- mec. Ölmek (Yudahin 1988: 425). dünyadan ahrete göç- (Özdoğru ı95 8: 47). - dünyadın çık- (Eckmann ı 956: 204/3 ). dünyadın naql/naqıl kıl- (Eckmann 1956: 151/ı, 6/9). düıiyadın sefer kıl- (Eckmann 1956: 88/15-ı6). dünyasın değişrnek / dünyasın degşürmek Öbür dünyaya göçrnek, ölmek (TTS: 1325); dün yas ını deği ş tir- (Özdoğru 1958: 47); dünyasını de yiş - (Azeri Türkçesi). dün ye terk it- 142/4 (Karaman lıoğlu 1989: 246). dünyeterkin ur- 143/13 (Kara;nan lı oğ lu 1989: 246). dünyeden aqıp kit- 331/13 (Karamanl ı oğ lu 1989: 246). 'dünyeden kit- 354/13 (Karaman lı oğ lu 1989: 246). ebedi aleme kanatsız uçmak (Sezgin 1993 : 27).

11 Emine G ürsoy-naskali & Gülden Sağo l Yüksekkaya 9 ebedi haz diyarına git- -Artık üziilmemek düne, bilhassa yarına 1 Gitmek ve gelmernek ebedi haz di yarına _.. (Mithat Sertoğ lu 1 Yolculuk) (Sezgin ı993: 142). ebediyete intikal et- ( Özdoğru ı 9 58: 4 7). fani dünyaya veda et- (Özdoğru ı958: 47). geldiği yere git- O bülbülü bana Hak ata etti 1 Kafeste yavrucak birkaç gün öttü 1 Ecel geldi, geldiği yere gitti 1 Tayr-i Sübhan idi, cennete gitti (Kütahyalı Aşık Sırrı/ Ağıt) (Sezgin 1993: 74). gelmez yola gitmek (Örnek 19.79: 96). git- (Özd oğru ı958: 47); gitti gidiyor (Özd oğru ı : 47); ket (Yeni Uygur Türkçesi); ketüv Gitmek. Ölmek (Oraltay ı 98 4 : 13 2); k it- Şeyh öler vaktınta oglı Anuşnı arnında oltur( 5) tup kitdi (Ölmez 1996: 67b/5). gidip bir daha dönme- (Özdoğnı 1958: 47). göç- Alimler alemi ölçer biçerler 1 Hanını hasını eler geçerler 1 Bu dünya fanidir konar göçerler 1 Veysel der ki gel barzşak küslerim (A ş ı k Veyse l Şatıroğlu / Asiıma Karışıp Toprak Olunca) (Sezgin 1993: 81) ; köç (Arat 1979a: 145/ı274); göçrnek 2. İrtiha l etmek, ölmek. Gelin hoş geçelim ki bir gün ola 1 Göçevü~ adımız cihanda kala (Süh. XIV. 33 2) (TTS: 1122). göçüp git- (Özdoğru 1958: 47). kayivermek 1. Ölmek (DS: 2702). kaytıs bol- (Kazak Türkçesi); kaytış bol- (Kırg ı z Türkçesi). konup göç- (Sezgin 1993: 23). neriki dünyağa ket- (Yeni Uygur Türkçesi). o dünyaya get- (Azeri Türkçesi). o dünyaya köç- (Azeri Türkçesi). öbür dünyaya ket- (Kırım Tata rc as ı). öbür dünyayı boylamak Ölmek (TS: ı 7ı5). öbür dünya Öldükten sonra ruhun yaşayacağ ın a ahret (TS: 1715). ölmüşlerine kavuşmak (Ya lım 1998: 189). in a nıl a n alem,

12 LO Uçmağa Varmak Kit ab ı son karargahına yol al- (Özdoğru 1958: 47). son saparğa attan- (Kazak Türkçesi). son seyahatini, yani ahıret seferini yap- (Özdoğru 1958: 47). tege dünyage küç- Ahirete (öbür dünyaya) göç- (Kazan Tatarc as ı). uzak colğa attan- (Kazak Türkçesi). uzak saparğa attan- (Kazak Türkçesi). uzak sefer et- Miskin Yunus gidisersin 1 Uzak sefer edisersin 1 Hasret ile kalısarsın 1 Ah n'ideyim ömrüm seni (Yunus Emre 1 Güldeste) (Gökdemir 1990). yalancı dünyaya konup göç- Yalancı dünyaya konup göçenler 1 Ne söylerler ne bir haber verirler 1 Üzerinde türlü otlar bitenler 1 Ne söylerler ne bir haber verirler (Yunus Emre 1 Güldeste) (Gökdemir 1990). Bir yerde ölümün doğumla bağ l antı kurularak ifade edildiğini görürüz ki bu da yaşamaya b aş lamak, yani gerçek alemde yaşamaya başlamak olarak yorumlanabilir: dünyadan göbek bağını bir ınakas kes- Halil doldurdu çağı nı 1 Korkular sard ı lil Karabulut 1 Sana Doğru) (Sezgin 1993: 87). dağı nı 1 Dünyadan göbek bağını 1 Bir makas kesti kesecek (Ha Ö lümün "misafirliğin son bulma s ı " olarak a lg ıl a nı ş ını da bu grupta ele ala biliriz, çünkü hiçbir misafirlik ebediyete kadar sürmez, belirli bir süresi va rdır ve bu sürenin sonunda gelinen yere gidilecektir. M. Akif Ersoy'a göre dünya "misafirhane", ölen insan "yolcu"dur (Sezgin 1993: 30): dünyada ınisafirliği bit- Dünya'da mi s afirliğini z, bitti diyorlar 1 Can içre duran canımı, benden a lı yorlar 1 Sormuyor kimse bana, razı'mısın "Bedri" diye 1 Gücüm olsa tıaanm, çünki, hayatı çalıyorlar (Bedri Gürsoy 1 Rubailer) (Sezgin 1993: 160). tatlı dünyada ınisafirliği son bul- Tatlı dünyada mi safirliğimi z son buluyor 1 Ömrünün kumbarası, galiba artık do luyor 1 Doğuş umdan beri karş ımda duran aynadaki 1 Aşina çehreler, bir bir, silinip kayboluyar (Bedri Gürsoy 1 Rubailer) (Sezgin 1993: 159).

13 Emine Gürsoy-Naska li & Gülden Sağo l Yük se kkay;ı ll Ölmek, ba ş ka bir aletnde yaşamak olarak algı l and ı ğında y aşanac ak bu yeni ye rin "cennet" olarak bel irl endiğ ini görmekteyiz. Şüphesiz eski Türkler söz konusu o ldu ğ un da cennet kavramının yerine göğ ü koymak gerekir. cennete git- Dün)'a yuvas ından bir kuş uçurdu m 1 Adı Rıdvan idi, cennete gitti 1 O l cennet bülbülü idi, kaçırdım 1 Burda mihman idi, cennete gitti (Kütahyalı Aşık Sırrı/ Ağıt) (Sezgin 1993: 74); cennetke kit- 277/2 (Karamanlıo ğ lu 1989: 236). cennete müteveccihen dünyayı ter ket- ( Özdoğru 1958: 4 7). cennetlik ol- (Özdoğru 1958: 47). Sevilmeyen kişi l e r söz konusu o lduğunda bunun tam ter iyle karşılaşmaktayız: cehennemevasil ol- (Azeri Türkçesi) Ölümün geçiş olarak a lgılanm as ını da yeni bir yaşa ma başlamak şeklinde de ğe rl endirmek mümkündür. Ahmed fakih Çarhname'de ölümü, geçilmesi gereken kapı ya benzetmektedir: Ölüm bir kapudur geçmek gerekdür 1 Beraber anda sultan ile çoban (Ahmed Fakih / Çarhname) (Sezgin 1993: 42). geeinmek Ö lmek (DS: 1960); geçinmek 1 geçinmeg 1 geçirinrnek Ölmek (DS: 1962); keçin- (Kırım Tata rc as ı). keç- Geçmek, ölmek (DLT IV: 289); keç- geçmek, ölmek (Arat 1979b: 232); keç- (Eckmann 1956: 85/11); geçmişler Ö lm üş olanlar. Yengeç selamet kurtuldu, yola girdi, kalan balıklar katına vardı, ol geçm i ş ler içün ta'ziye kıldı, kalanlar içün tehniyet ve şazılık kıldı (Kel. X IV. 35) (TTS: 1621 ). keçip bar- (Arat 1979a: 622/6288). ötmek Ö lmek (DS: 3358); öt- (Kırgı z Türkçesi) Ö lümün Yaradana k av u ş ma olarak a lgıl an ı ş ını da bu madde içinde, yani başka bir dünyada yaşa maya başlamak olarak değerlen dirmek gerekir. Tasavvufta ölüm, Yaradanla, yaratan sevgiliyle ge rçekl eşece k ka v u ş madır. Tasavvuf ehli için ölüm, bayram günüdür. Mevla-

14 12 Uçm ağa Varmak Kitabı na'ya göre ölüm, "şeb-i arus" (düğün, gerdek gecesi)tur. Bu gö rü şe göre ölüm, Allah ile ge rçe kl eşece k büyük randevudur, yokluk değil, diriliştir, şehadett ir (Sezgin 1993: 27). Allahın dergahına get- (Azeri Türkçesi). Allahın dergahına govuş- (Azeri Türkçesi). Allahına kavuş- (Özdoğru 1958: 47). Hagg dünyasına get- 1 govuş- (Azeri Türkçesi). Hak evine yollan- Azreyil baş ucuma yasiandı / Ağ yorganım gızıl gana ıslandı / Övle üstü hak evine yo llandım / Çok ~ükür Allaha gederim böyle (Manzum ağıtla r, Doğu Anadolu: Arpaçay/Esenyayla köyü) (Bali 1997: 136). Hakkın rahmetine kavuşmak / Hakka kavuşmak 1 Hakka yürümek ölmek (TS: 92 7). Halikiyle buluş- (Ö zdoğru 1958: 47). Hazrete ir- İy A~ık sen ömrüni Hak ı~kına sarf eylegil /Ta iresin hazrete bir göz yumup açmı~ gibi (Aşık P aşa/ Gazel) (Sezgin 1993: 59). Hüdanıng dergahığa ket- (Yeni Uygur Türkçesi). İlahi vuslata nail ol- (Özdoğru 1958: 47). Mev lasına ka vuşm ak (Ya l ım 1998: 189). Rahmeti Rahmiina ka vuş - (Ö zd oğ ru 1958: 47). Tanrının rahmetine kavuş- 1 Allahın rahmetine kavuş- (Örnek 1979: 43) Ö lümün uçmak olarak a l gı lanmasını da bu grup içinde değerlendinnek gerekir. Bu algilamada ruh kuş tur, ölmek ise uçmak, yani göğe yükselmektir. Bu, yaşam ın gökte sürdüğüne olan inancın bir ifadesidir. 3 Ahmed-i Yesev! ölümü şöyle ifade eder: Bu kafesni tutfsi pervaz itedür uçkeli / Bir karanğu şu' lesiz yirge baraduı- dôstlarım = Bu ka[ esin tutisi ha- Roux, yaşa mın gökte sürdüğüneo l an inan c ın bir belirtisi olarak ölmek a nlamını belirtmek üzere Türkçede uçmak fiilinin törensel durumlarda ve istatistiksel olarak diğe r sözcüklerden çok daha fazla kullan ıl d ı ğın ın gö rüld üğünü belirtmektedir (Roux 1999: 157 )

15 Em ine G ürsoy-naskali & Gülden Sağo l Yüksekkaya 13 valanmal<ta uçmağa 1 bir karanlık şu lesiz yere varmakta, dos tlarım (Ahmed-i Yesev!/D i van-ı Hikmet) (Eraslan 1991: ). Kul H ace Ahmed tutisi pervaz itedür uçkeli 1 Neylesün miskın kim ol hükm-i Huda' dur dôstlarım = Kul Hace Ahmed tutisi havalanmakta uçmağa 1 neylesin miskfn ki o Hak hükmüdür, dostlarım (Ahmed-i Yesevi/Diva n-ı Hikmet) (Eraslan 1991 : ). uç-' ın ölmek kar ş ılı ğ ınd a kullanılması Orhun abidelerinden itibaren karşımıza çıkar ve İ s l ami dönem metinle rinde de görülür. "Cennet" a nl a mınd a ki Soğutça uştmah > uçmak kelimesiyle "uçmak" anlamındaki uçmak arasında etimalajik bir ilişki bulunmamaktadır, ama halk a ras ınd a ki inançlar sebebiyle bu iki kelime birbirine karı şm ı ş tır. Ö lülerin uçtu ğ una dair inanç, kısmen eski bir inanç olmakla birlikte bu inanç İ s lamiyeri kabul etmelerinden sonra da T ürkler aras ın - da ' varlığını sürdürmüştür. Pertev Naili Bo rat av ; canın genel olarak nefes, soluk olarak düşünüldüğünü ve bedenden ay rılm as ının, uçup gitmesinin ölüm olduğunu, kimi yerlerde canın bedenden bir sinek kılığ ınd a ayrı l acağının sanıldığını, halk dilindeki " ku şça can" benzetmesinin de onun bir kuş gibi uçup g ideceğ i kanısının izi o ldu ğu nu belirtir (Boratav 1973: 33). Boratav, ruh'un ölüm halinde kuş şeklinde uçtu ğuna dair inancın belirtisi olarak Türkiye'de Mudurnu yöresindeki bir köyde ruhun sinek şek line girerek uçtuğuna inanıldığını, bu sebeple ruhu, yani sineği yemesinden ko rkuldu ğ u için ölünün o dasın a kedi sokulmadığmı söyler (Roux 1999: 159). Radloff t a rafından derlenen M a n ~s dest an ında, Manas'ın ölümü şöyle a nl a tılı yor: Diyorlar ki Manas 'ın sineğe benzer canı çık tı 1 Gerçek evine gitti (İnan 1995: 182). Radloff, Tu-kiu'larda ölen ki ş inin bir çadır içine konulduktan sonra ölüni.in akrabalarının at ve koyun kesip çadırın önüne koyarak ölüm ruhlarına kurban ettiklerini, atlarla çadırın çevresinde yedi defa döndükten sonra kap ının önüne ge lerek yüzlerini bıça kla kesip yüksek sesle ağladıklarını ve bu nıer as imi yedi kere tekra rl adıkl arm ı, sonra belirli bir günde ölü yü, binek at ını ve bütün eşyasını yakıp külünü bir kapta toplayarak yı lın belirli bir zaman ınd a gömdüklerini bildim1ektedir (Radloff 1994/1: 124). Bahaeddin Öge!, bu dönüş ün sebebinin tıp-

16 l 4 U çınağa Varmak Ki ta h ı kı tahta çıkma töreninde, hükümdarın k o ndu ğ u keçenin yed i defa döndürülmesi gibi atl ıl arın ölünün et r afınd a yed i defa dönerek onu yedi kat göğe ç ık arma l a rı olarak yo ruml amaktad ır (Öge! 1988: 767). Anadolu Türkmen derviş l e rind e n O rhan Gazinin çağdaş ı Geyikli B aba nın geyiklerle beraber yürüyüp geyiklere binınesi ("Azim dağlarda vahşi s ığırlara suvar olup O rhan Gazi ile sefere gitmiştir. Bar-hanesini bile va h şi gazallere yü kl e tirmi ş" Köprülü 1966: 38), Bekta ş Velinin şahin kıyafetine bürünerek uçup gi tmesi (Köprülü 1966: 43 ) gibi unsurlar hep Türklerin eski in an ı ş ia rına ait unsurl a rdandır. Perrev Naili Boratav, Dede Korkut kitab ında geçen "Azrail ile Deli Dumrul'un karşılaşması" hikayesinin Antalya'dan de rl enmiş bir varyantında ölüm mel eğ inin Dumrul'un karısının canın ı almak için onun bedenine kancasını sa pl a dığını, kad ının ca nının bir güvercin olarak Ta nrı katına ulaştığını, çoc ukl ar ın canının da sinek veya ku ş gibi uçan bi r ya ratık niteliğinde düşünüldüğünü belirtir (Boratav 1973: ). Bu gün halk a rasında canın kuş a benzetilmesi bu eski in a ncın uzantısıdır. Bu konuda karşımıza çıkan ve üzerinde çeş itli yorumlar yapılan deyimlerd en biri kergek bol-'tır: kergek bol- (KT D 4, 30, K 10: Tekin 1988: 8, 16, 22); kergek gerek, yok, namevcut (Tekin 1988: 145); kerğek bol- (İhe Hüşotü D 23: Orkun 1987: 139); kargak gerek, lazun, kargak bol- ölmek (Orkun 1987: 8 11). T. Tekin Uygurca metinlerdeki eksüt- kerget- "azaltmak, yok etmek" ve eksük kergek "eksik gerek, yani, eksik ve yok" kullanıml a rının kergek kelimesinin as ıl a n l amının "yok, namevcut" o ldu ğ unu açıkça göste rdiğini ve bu durumda kergek bol-'ın "yok olmak" anl a mına geld iğ ini, bu deyimin uç- ve uç-a bar- gibi, daha çok hükümdar ailesinden prensler için kullanılan sayg ılı bir ifade şe kli o lduğ un u, kağanda n küçük unvan lı kişil e r için daha çok yok bol- deyiminin kullanıldı ğ ını belirtmektedir (Tekin 1988: 71-72). T. Tekin Orhan T ürkçesi Grameri ad lı kitabında kergek'e "gerek, ge rekli olan, bulunmayan, yok olan" a nlamlarını veriyor (Tekin 2003 : 91). Kitabın de va mınd a kergek bol- "ölmek, vefat etmek" < "gerek olmak, yok olmak, (artık) mevcut olmamak" olarak yer a lı yo r (Tekin 2003: 98). Drevnetyurkskiy

17 Em ine Gürsoy-Naska li & Gülden Sa ğo l Yüksekkaya 15 Slovar'da iki kergek maddesi aç ılıp eksük kergek "sıkıntı, kıtlık; yetersizlik eksiklik; noksan" deyimine gönderme yap ılar ak kergek bol-'a "ölmek" a nl a mı ver ilmi ş tir (168, 300). Radloff ve Rasanen bu deyimdeki kergek'in Eski Türkçede "son" a nl a mın a ge ldi ğ ini belirtmektedirler (Radloff 1911/ll: 1100, Rasanen 1969: 256). Thomsen abidelerdeki bu deyimi kargak bol- oku mu ş ve "ölmek, vefat etmek" şe klind e ma n a l and ınmş tır (Thomsen 1993: 91, ı ll, ı 21). Tho ıns en daha sonra kergek'i inceleyerek A ltay ağızlarında "ölçmek" an l amında kullanılan karala-, krala- ve "ölçü" anlamındaki kara, kra kelimeleri ile kar "germek"e dayanarak söz konusu kelimeyi *kar-ga- fiiline bağlamış, bol- veya bul- gibi iki şe klin mümkün o labi l eceğini ifade ederek karak, garak ş ekillerini ve birinci anlamdan ikinci anlama geçiş in nasıl o l d u ğ unu aç ıkl a mı şt ır: niiçii iiksük kiirgiik bo ltı iirsiir-niiçii iiksüt( d)ümüz kiirgiit( d)imiz iirsiir (Thomsen 1916: 49-51). Hüseyin Nam ık Or ku n kelimeye tek b aş ına "gerek, l az ım " an l amını ve rmi ş ve söz konusu deyimi bu maddenin içinde göste rmiştir (Orkun 1987: 811). Gabain ise kelimeye tek başına "ihtiyaç, l az ım, gerek" a nl amını vererek kergek bol- veya bul- o labilece ğ ini belirtip "ölmek" şe klind e an l a mland ı rmı ş tır (Gabain ı9 88: 279). Clauson kergek bul- şe klind e okuyup "ölmek" olarak yo ruml adığı deyimi "lüzum, ihtiyaç, gerekli, la z ım" anl a mını ve rdiğ i kergek maddesinin içinde değerlendirmi ş tir (Clauson 1972: 742). Ali Ulvi Elöve ise kelimeyi kürgek şe klinde okumak ge rekt i ğini ileri sürerek kürgek bol - ' ı "gü rlemi ş olmak, ö lmü ş olmak" şekl ind e çev irmi ş tir, Farsça gfı.r "kabir, mezar", Trk. gürlemek "mezara girmek, ölmek" (Deny ı941: ). Abdülkadir İnan söz konusu kelimeyi Yakutçada "Şamanın i şt iraki y l e ruhlara sunulan kurban ve kurban edilen at ın törenle s ırığa asılan derisi" a nl amına gelen kerex ke limesi ile bi rl eştire rek "öldü" yerine kull a nılande y iminde bu anlam ile izah edil eb il eceğ ini ileri sürmüştür (İna n 1995: 98). Bahaeddin Öge! ise bu deyimi "vacip olmak", yani "ölümün Ta nrı tara fınd a n tayin edilmesi, vadenin gelmesi" şek lind e de ğe rl e ndirmektedir (Öge! 1988: 764). Bu yorum l arı d eğe rlend irdiğ imi zd e hiçbiri tam olarak mümkün görünmemektedir. Ö ncelikle eksük kergek'ten yo la ç ıkı larak "yok o l mak" anlam ının verilmesi, as lınd a kabul edilemeyecek bir aç ık l ama değild i r, üstelik Ofvanü Lugati't-Türk'te geçen ve "yok lu ğu d o l ay ı s ı y l e

18 16 Uçrnağa Varmak K it ab ı aramak, araş tırmak" an l a mın a gelen kerekle-kelimesi de kergek'in bu anlama gelebi leceğini doğrulamaktad ır (OLT IV: 302), ama ölmek karşılığında kullanı l an ifadelere baktığımızda -bk ölümün yok o lu ş olarak a l gılanışına dair çok az örnek bulunmaktadır. Ayrıca "yok olmak" her ne kadar "ölmek" an l amına geliyorsa da ası l kullanımı doğrudan ölmek deği ldir. Kelimeye "ihtiyaç, lazım, gerek" gibi anlamlar verilerek "ölmek"in buraya bağ l a nması pek doğru bir aç ıkl ama olarak kabul edilemez, zaten diğer ifadelere bakt ı ğ ımı zda ölümün hiçbir zaman ihtiyaç, lüzum türünden manalardan hareketle algılanmadığın ı ve ifade edilmediğini görürüz. Deyimi "gü rlemiş ol-" şek linde düşünmek ve Farsça gur'a bağlamak da pek makul bir aç ı k l ama değildir, bu yak l aş ımı ancak argo olarak değerlendireb iliri z. Kelimeyi "Şa manın iştirak i y l e ruhlara sunulan kurban ve kurban edilen atın törenle sınğa ası l an derisi" anlam ın a gelen kerex kelimesi ile birleştirmek de zordur, özellikle de Kül Tigin hakkında da kull a nıldığını göz önünde tutarsak bu aç ıklamayı da bir tarafa koymamız gerekir. kergek'in "vacip o lmak", yani "ölümün Ta nrı ta r afından tayin edilmesi, vadenin gelmesi" yorumuyla da izah edilmesi katılabileceğimiz bir yak la ş ım değil, çünkü ölümün kader olarak alg ıl a nışını ve bu şekilde ifade edilmesini İslami dönemden itibaren görmekteyiz. Osman Nedim Tuna ise KT D 4 ve KT D 30'da kergek bol- deyiminden önce yer alan öz'ün "can, ruh", İh e Hü şorü'teki öz'ün ise "ömür" an l a mın a ge ldi ğin i ve can ın (ruhun), ayrı l a n, kaçan, bilhassa uçan bir şey o lduğu ndan hareketle kergek'in uçucu bir mahluk olmas ı gerekt iğin i belirterek "bı ldırcın nevinden bir ku ş a dı" olarak Doğu Türkçesi sözlüklerinde geçen kergek > kerek o l ab il eceğ ini ileri sürmüştür: kergek > kerek "gerici, aç ı c ı, geren". Tuna ay rıca bu kelime ile etimotojik ilgisi bulunan kerken, kerkencik, geri eğen vd. kelimeleri de tahlil eder ve söz konusu deyimin geçt i ği cümleleri şöy le çevirir: özi ança kergek bolmış "canı (ruhu), öylece kerge k (denilen ku ş) ol-

19 Emine Gürsoy-Naskali & Gülden Sağo l Yüksekkaya 17 mu ş" KT D 4;.inim kültigin özi ança kergek boltı "ka rdeşim Kül Tigin'in c anı (ruhu) öylece kergek (denilen ku ş ) oldu" KT D 30; inim kültigin kergek bo l tı " k a rdeş im Kül Tigin kergek (denilen kuş) oldu" KT K 1 O; özi k ısga kergek bo ltı "ömrü kı sa (oldu), kergek (denilen k u ş) oldu" İhe H üşo tü D 23 (Tuna 1960: ). " Ku ş" an l amındak i kerek için Osman Nedim Tun a' nın zi kr ett iğ i kayn ak l arı n yanıs ı ra bk. Ross 1994: 44,46-145, 152, 153, 154 num a r a lı maddeler-. Osman Nedim Tun a' nın gö rü şü bize göre bu deyimi izah etmek için ileri sürülen en makul gö rü şt ür. H er ne kadar biz kergek bol- deyimine daha sonraki dönemlerde r as tl a mı yo rsak da onun yerine kullanıl a n baş k a bir deyimle ka r ş ıl aş ı yo ru z ki bu ş unk a r bol- yani "şahin olmak, ku ş o lm a k"tır. Bizce kergek bol-, daha sonraki dönemlerde karş ı m ı za ç ı kan şunkar bol-, kuş ol-, güvercin ol- gibi ifadeler ile aynı alg ıl ay ı ş ın bir ürünüdür ve ölülerin u ç tuğ una dair i nanc ın bir uzant ı sıdır. Bu bağ l amda ruh tasarım ın da, gökyüzünde bulunma, gök cisimleri veya uçan hayvanlarla ili ş kil end i r me gibi durumlar ortaya çıkmıştır. Türk mitoloj isinin bir ya n s ım as ı olarak cennet a nlam ındaki "uçmak" kavram ı, "cenaze ka ldırm ak" gibi k u llanım l ar ruh-kuş paralelliğinin yans ım a l a rı olmalıdır. can ku ş u uç- Tanrının "gel" buy ı-uğu tatlıl ı kla erince 1 Ona dağı-u can kuşu nice uçmas ın, nice 1 Ne yaşamak tasas ı, ne dünyanın yasası 1 Ne de bit kaygı kalıı- can yükünü derince (Nihai Ars ı z/ Gel Buyruğ u) (Sezgin 1993: 130). c anı kükke aş- Ölmek (ca nı göğe ç ıkmak ) (Kazan Tata rca s ı). dünya y u va sından ku ş uçur- Dünya yuvasından bir kuş uçurdum 1 A dı Rıdvan idi cennete gitti... ( Aş ık S ırrı ) (Bali 1997: 44). ş unq a r bol- Oşbu tô.rfxda duşamba küni Ramaian ayınıng törtidii ' Umar-Şayx M fı-za jard ın kabutar va kabutarxô.na bile uçup şunqar boldı (Metin: 6b, T hackston 1993: 13 ). "Bu tarihte (8) ramazan ayın ın dördüncü pazartesi günü (9 Haziran), Ömer Şeyh Mirza bu uçurumdan güvercin ve güvercin-hane ile d ü şe r e k, öldü (Arat 1987: 6). Xanım xan-babam şunqaı- bolğalı analan inili:iri singilli:irini-kim Şah Begim va Sul[ô.n-MahmUd Xan va Sul[ô.n Nigar Xanım va Dawlat Sul[ô.n Xanım bolğaylar-k ör -

20 l8 Uçmağa Varmak Kitabı mö.ydürlar edi (Metin: 96b, Thackston 1993: 193). "Hanım, Han dayıının vefatından beri, anneleri, küçük erkek ve kız kardeşleri olan Şah Begiın, Sultan Mahmud Han, Sultan- igar Hamm ve Devlet-Sultan H anım'ları gö rmemişierdi (Arat 1987: 100). şunkar kelimesi h akkındaki detaylı bilgi için bk. (Clauson 1972: 838) ; şunqar şudan (met.) To die; şunqar kardan (met.) To kil! (Steingass 1930: 763). uç- uçın ak; vefat etmek (KT D 30, BK D 14: Tekin 1988: 177); uçuçmak; (bu dünyadan) göçüp gitmek, ölmek (Tekin 2003: 256); uç- uçmak, havalamp gitmek, ölmek (Şine-Usu Ş 12: Orkun 1987: 874); uçmak havaya uçmak, silinmek, yok olmak (Courteille 1870: 49); uç- Ağalar içmesi h oşt ur 1 O da zügürdlete güçtür 1 Can kafeste duran kuştur 1 Elbet uçar gider birgün (Karacaoğ lan 1 Yalan Dünya) (Sezgin 1993: 72); uçmak 15. (dini inanışa göre) Ruh ölümden sonra göğe yükselmek (TS : ); uş- uşd ı arı canı cisminden çıkar 1 Hak ana cennet kapusını açar (Melikoff-Sayar 1954: 129). Melikoff, Türk halk inanışına göre ruhun ölümden sonra bir kuş veya anya dönıiştüğürıü ve bundan dolayı uçmak ifadesinin kullarııldığını belirtiyor (Melikoff-Sayar 1954: 129). uça bar- (BK G 10: Tekin 1988: 54). uçup git- Serdengeçti artık bitti/ Bu ayrılık cana yetti /O bir kuştu, uçtu gitti/ Gelsen de bir gelmesen de (Osman Yüksel Serdengeçti/ Gelsen de Bir, Gelmesen de) (Sezgirı 1993: 164); uçup ket- Çocuk yaşta ölenler için kullamlır (Kırgız Türkçesi). uykularda kanatsız uçmak Ölüm kanatsız uçmak uykularda / Uzanmak bir yerden bir yerlere/ Ne ilk durak ne son mesafe/ Çığlığım dipsiz kuyularda / Haberler mi / Gökbilimci ku ş larda (A. Rahim Balcıoğlu / Gör) (Sezgirı 1993: 191) Ölümün Canın/Ruhun Bedenden Ayrılışı Olarak Algılanışı Yahya Kemal bu a l gı l ayış ı çok güzel anlatmıştır: Mersa-yı fenada intizar e) lerken / Gahf geç eser o bad gahf erken / İklim - i ilahiye rücu etmek için/ Ervah açılır engine yelken yelken (Y. Kemal Beyatlı / Dönüş) (Sezgin 1993: 299). can bir- (Arat 1979b: 123, (Arat 1979a: 123/6065); din ber (Eckmann 1956: 165/14); din bir-179/7, 274/9 (Karamanl ı oğlu 1989:

21 Emine Gürsoy-Naskali & Gülden Sağo l Yliksekkaya l 9 233); can bir- (Yücel ı995: 344); can ber- ölmek (Tekin 199 5: 94; Necip ı995 : 57 ; Yeni Uygur Türkçesi); can vir- ölmek, h ayat ı sona ermek; kendini feda etmek 22a, 69 (Ersoylu ı 996: 73 ); can vermek ı) Ölmek (TS : 380); can ver- (Kırım Tatarcası); can ber- (Kazan Tatarcası). can çekil- Duyamadım kahpe felek fendini / Ecel çığı söktü ömür bendini / Sevdiğim yadlara verme kendini / Can çekildi nazik tende kuvvet yok (Aşık Hicranl / Koşma) (Sezgin ı993: 85). can çıq- 264/ı3 (Karamanlıoğlu ı 989: 234 ); canı çıktı ı) Canı çıktı, öldü (Yudahin ı988: ı74). can çıqıp bar- (Arat 1979a: 623/6296); canı çıgıp ket- (Kırg ız Türkçesi). 75 ı). can emanetini yaradana teslim et- (Özdoğru ı95 8: 47). can ısmarlamak Can vermek, teslim-i ruh etmek, ölmek (TTS: can kuşu kafesten uç- ( Sezgin ı 99 3: 24) _ can ten-i hasteye veda et- Ey can ten-i hasteye vedaet/bir haste ile yeter niza et (Fuzuli /Leyla vü Mecnun'dan) (Sezgin ı993 : 60). can terk it- 44/6, 11/7 (Karamanlıoğlu ı 989: 234). can terkin ur- 21/5, 225/ı2, 226/7 (Karamanlı oğ lu ı 989: 234). can teslim kıl- 228 (Kar a manlıoğlu ı989: 234); can teslim her- Canını teslim etmek (Oraltay 1984: 90). can tir- (Arat ı 979a: 535/5383). can üzmek Ölmek (Necip ı 995: 57). can yükünü der- Tanrının "gel" buyruğu tatlılıkla erince / Ona doğru can kuşu nice uçmasın, nice/ Ne yaşamak tasası, ne dünyanın yasası/ Ne de bir kaygı kalır can yükünü derince (Nihai Atsız / Gel Bu yruğu) (Sezgin 1993: 130). candan geçmek Ölmek (TS: 380). cam cay tap- Cam ra h a tl aına k, ölmek (Oraltay 1984: 90).

22 20 Uçınağa Varmak Kitabı cam çığıp ket- (Kırgız Türkçesi). canı çıkmak 2) Ölmek (TS: 381); canı çık- Ölmek, canı çı km ak (Tekin 1995: 94); canı çık- 1) Canı ç ıkmak, ölmek CYudahin 1988: ı 74 ). canı kükke aş - Ö lmek (ca nı göğe ç ıkm ak) (Kazan Tatarcası). cam tenden çık- Meded irmeye ger senden / Ümidüm kesersem senden/ Nice çıka canum tenden / Meded senden ya İlahi (Abdurrahim Tır si/ Meded Senden Ya İlahi) (Sezgin 1993: 50). canı tenindin adrıl- (Eckmann 1956: 154/6-7). canın Azrail'e vir- Anma mı s ın öleceğin kara yire gireceğin 1 Azrail'e virüp canın ah n'ideyim ömrüm seni (İbra him Gülşenl /Ah Nideyim Ömrüm Seni) (Sezgin 1993: 49). canını goy- Ca nını vermek (Tekin 1995: 94). dinını/dinm Hakka teslim kıl- (Eckmann 1956: 167/8, 177/13). dünyaya gözlerini kapıyarak Cenab-ı Hakka ruhunu teslim et- (Özdoğru 1958: 47). ruh teslim et- Bu fani dünyadır yoktur bir fayda 1 Gözümüz yoldadır canım hayha) da 1 Ruh teslim edeydim ş u aziz ayda 1 Ayın tamam oldu ne hayaldesin (Sümmanl / Koşma ) (Sezgin 1993: 78); ruhunu teslim et- Bağlarlar çeneni örterler yüzün 1 Parmaklar bağlanır uzanır dizin 1 Eğe r açık ise yumarlar gözün 1 Güzelce ruhumu teslim ediyom (Kayserili A li Kavafoğlu / Hayat Destanı) (Örnek 1979: 98); ruhunu teslim et- (Özdoğru 1958: 47). tenindeki canın bir- 185/9 (K a ramanlıoğ lu 1989: 372) Ö lümün nefes a lm a nın sona ermesi olarak a l g ıl anması da bu grupta değe rl e ndirilebilir. Aslınd a nefes a lmanın sona ermesi belki yok olmak şek l inde de düşünülebilir, ama burada yer alan tın kelimesinin as ıl olarak "soluk, nefes" anlamın a gelmekle beraber "ruh, can" a nlamın a da ge ld iğ ini göz önünde tutarak ca nın/ruhun bedenden ayrılm as ı maddesinde ele almayı tercih ettik, söz konusu kelimenin an l am l a rı ve kull a nılı ş ı için bk. C lauson 1972: 512.

23 Emine G ürsoy-naskali & Gülden Sağo l Yüksekkaya 2 1 axır nefesi iman birle çık- (Eckmann ı956: 227/ıO). dem-i ahır çık- Dem-i ahır ki çıkar sindin bil 1 Her nefesni dem-i ahır bilgil (4/ı28: Yücel ı995 : ı ı o). son nefesini ver- (Özdoğru 1958: 47). tım amrul- Er tım amruldı. Kaşgarlı Mahmud coşkunlukt an sonra sönen her şey için de böyle denildiğini belirtir (DLT I: 249). Atalay kelimeyi emrül- şe klinde okumuştur. = adamın soluğu kesildi, öldü. tım çıktı O öldü (kelime anlamı onun ruhu çıktı) (Naskali ı 999:. 1 76). tın 1. mit. Ruh, yaşama yetisi; 2. Soluk, nefes; 3. Dinlenme (Naskali 1999: ı 76). tınıjı soogon Ölen, nefesi kesilen (Naskali 1999: 1 76); tınış 1. Nefes, soluk (bir a lıp bir verme); 2. Rahat, huzur (Naskali 1999: ı 76) Ölümün Kader Olarak Algılanışı Bu algılayışta insan yaşamının belli bir süresi vardır ve bu sürenin sonunda beklenen son, yani ölüm mutlaka gelecektir. Gü li sta n 'ın Seyf-i Saray! t a rafından çevrilen nüsha s ınd a bu hususta şu m ı sraı buluruz: dagı bu 'ayş leizeti artında ecel takası açuk turur 315/6 (Kara manlıoğlu 1989: 157). Bugün bu hususa i şa ret etmek üzere hasta yatan ölmemiş, vadesi gelen ölmüş; ecel geldi cihane, baş ağrıs ı bahane; ecel aman vermez; ecele derman olmaz; ecele çare bulunmaz; çok yaşa az yaşa, akıbet gelir başa gibi ifadelerle karşılaşıyoru z. Bu konuda pek çok örnek var ve tabii olarak bu örnekler İsl a mi dönemden itibaren karşımı za çıkıyor. acal donunı gey- Ölmek (harf ecel giysisini giymek) (Tekin 1995: 20). acala el bula- Yaşamını tehlikeye atmak (Tekin 1995: 20). acalı cet- (Kazak Türkçesi); acalı ce tip öl- (Kazak Türkçesi); acalı yet- eceli erişmek (Tekin 1995: 20). acalı gel-eceli gelmek (Tekin 1995: 20). Allahın emri olmak (Yalım 1998: 189). can borcunu ödemek (Yalım 1998: 189).

24 22 U ç ın ağa Va rmak Kitabı ecel alıp götür- (Özd oğru 1958: 47). ecel dirnın iç- DeTviş Hikmet senden evvel gelenler 1 Kimisi kul kimisi sultan olanlat 1 Dünya benim mülküm dey ip yelenb./ Ecel camın içti haberin var mı l (Derv i ş Hikmet/ Ko ş ma) (Sezgin 1993: 55); dirn-ı ecelden iç- Emanettir ne kim vat; setvet ü saman şerafet şan 1 Gelen het eşref ü edna içet cam-ı ecelden, geç (Hersekli A rif Hikmet) (Sezgin 1993: 291). ecel çağır- (Özdoğru 1958: 47). ecel kelür bol- (Eckmann 1956: 176/1 ). ecel şa rabın kan- AhiT i ş t e ecel şarabın kandım (İbra him) (Bali 1997: 40). ecel şerheti içmek Ö lmek (TS: 668). ecel tut- (Arat 1979b: 138). ecel yakayı al- Ölüm hab e Tİ gelmeden /Ec el yakamı z almadan 1 Az Tail hamle kılmadan 1 Gel dosta gidelim gönül (Yunus Emre/Güldeste) (Gökdemir 1990). ecel yetil- qalı birmez erse yetilse ecel 1 bitilmiş bolur bu ecelke ezel = Eğer senin yerine benim canımı almaz ve ecel sana gelirse, demek bu ecel ezelden mukacidermiş (Arat 1979a: 1232/140=Arat 1988: 99). eceli gelip git- (Özdoğru 1958: 47). eceli iriş - 189/4 (Karamanlıoğlu 1989: 247). eceli yet- (Eckmann 1956: 167/2). ecelin kara pençesi alıp bir daha dönülmeyen yere götür- (Özd oğ ru 1958: 47). eceline kavuş- (Özdoğru 1958: 47). ecelning ili kı1s-i rawil çal- 37/8 (K a ram a nlıoğ lu 1989: 18). kilsi rawll "Göç davulu, ölüm vakti" 3 7/8 (Karamanlıoğlu 1989: 313). etini ecelin eti kapla- Deli Memet seninki daha zor daha 1 Gördün beş Memet'in şehadetin i 1 GöTdün ecelin eti kapladı 1 Etini (F az ı! Hüsnü Dağ l a r c a 1 Deli Meınet'in Ö lümü) (Sezgin 1993: 143). gaza- y ı ecel kil- 345/4 (Kara ın a nlı oğ lu 1989: 172 ).

25 Emine Gürsuy-Naskali & Gülden Sağo l Yüksekkaya 23 ömrü tamam ol- Ömrüm tamam oldu vadem erişdi (İbrahim) (Bali 1997: 40). ömrünün kumbarası do!- Tatlı dün)'ada misafirliğimi z son bulu)'or 1 Ömrünün kumbara s ı, galiba art ık dolu)'or 1 Doğuşumdan beri karşımda duran a)'nadaki 1 Aşina çehreler, bir bir, silinip ka)'bolu)'ot (Bedri Gürsoy / Rubailer) (Sezgin 1993: 159). ömür bendini ecel çığı sök- Du)'amadım kahpe felek fendini 1 Ecel çığı söl<tü ömür bendini 1 Sevdiğim )'&llara veı-me kendini 1 Can çekildi nazik tende kuvvet )'Ok (Aşık Hicranl / Ko ş ma) (Sezgin 1993: 85). sürahi-i ecelden mey iç- Gül deı-di hadika-i emelden 1 Me)' içti sürahi-i ecelden (Fuzu ll /Leyla vü Mecnun'dan) (Sezgin 1993: 61). vadesi er- Vadem erdi ne)'lesin bana tabib (İbr ah im ) (Bali 1997: 40). vadesi eriş- Ömrüm tamam oldu vadem erişdi (İbra him) (Bali 1997: 40). vadesi gel-/ yet- 1. Süresi dolmak, zamanı gelmek; 2. mec. Ömrü sona ermek, eceli gelmek (TS: 2325). vücudınıng ayaqı ecel balçıqına bat- 249/2 (Karamanlı oğ lu 1989: 124). İn sa n yaşamının belirli bir süresi olması ve ölümün, bu süre içinde aç ılmı ş olan defterin kapanm ası olarak değerlendirilmesi: defter dürül- Ömür tamam olup defter düı-ülüı- 1 Sırat köpı-üsü ve Mizan kurulur 1 Hakk ' ın dergahına kullaı- derilir 1 Bu)'Tuğu tutulur ferman eğlenmez (Aziz Mahmud Hüdal /Koş ma) (Sezgin 1993: 54 ); defteri dürül- (Türkiye Türkçesi) Ölümün Yok Oluş Olarak Algılanışı Ölümün umumiyede başka bir dünyada yeniden yaşamaya başlamak, fanilikten ebediyete kavu ş mak olarak kabul edilmekle birlikte az da olsa yok olmak şek lind e de değerlendirildiğini görmekteyiz. Bu algı layı ş ta ha ya tın mez a rlıkta bittiği düşünülür. Cenab Şehabeddin'e göre ölüm, "ötede hepimizi çağıran, hiçbirimizi unutmayacak bir siyah el"dir ve insanın sonu "bir kürek toprak, ebedi bir yokluk"tur (Sezgin 1993: 26).

26 24 Uçmağa Varmak Kitab ı Mezara girmek olarak ifade edilmesi: gür iyese bul- Mezar sahibi olmak (Kazan Tata rcas ı). gürke kir- (Arat 1979a: 169/1516); görke kir- (Eckmann 1956: 1 76/5-6); gürge ker- Mezara girmek (Kazan Ta tarcas ı). kara cer bavırma al- (Kazak Türkçesi). kara cerge kir- (Sevilmeyen kişiler içi n kullanılır) (Kazak Türkçesi); kara yire gir- Anma mısın öleceğin kara yire gireceğin / Azrail'e virüp canın ah n'ideyim ömrüm seni (İbrahim Gülşenl /Ah Nideyim ÖmrümSeni) (Sezgin 1993: 49). karanğu şu'lesiz yirge bar- Bu kafesni tutfsi pervaz itedür uçkeli 1 Bir l<.aranğıı şu' lesiz ) irge baradur dôs tlarım = Bu kafesin tutisi havalanmakta uçmağa / bir karanl ı k şulesiz yere varmakta, dostlarım (Ahmed-i Yesevl/Oivan-ı Hikmet) (Eraslan 1991: ). ka r a nın cerine bargan öldü, karanlığa gitti (Naskali 1999: 97). mermer altmda son uykusuna yat- (Özdoğru 1958: 47). tahtalı köye gitmek (Örnek 1979: 96). taşlı köye gitmek (Örnek 1979: 96). taşlı köyü boylamak Ö lmek (Aktunç 1998: 275) Ölümün toprak olmak, t oprağa karı şmak olarak algılanmasını da bu grupta değerlendiririz: aslına ka rışıp toprak ol- Asiıma karışıp toprak olunca / Çiçek olur mezarımı süslerim 1 Dağlar yeş il giyer bulutlar ağlar / Gökyüzünde dalgalamr seslerim (Aşık Veysel Şa tıroğ l u / Asiıma Karışıp Toprak O lunca) (Sezgin 1993: 8 1). başm toprak tara- Gül dalmda diken yarar 1 Diken güle vermez zarar 1 Toprak bir gün başm tarar 1 Saçlarını yalar bir gün (Seyranl / Bir Gün) (Sezgin 1993: 84). cismi toprakla birleş - Ne zaman toprakla birleşir cismim 1 Cümle mahluk ile bir olur ismim 1 Ne hasııdum kalır ne de bir hasmım 1 Eski düşmaniarım olur dosdarım (Aş ık Veysel Şamoğ lu Olunca) (Sezgin 1993: 81). /As iıma K a rışıp Toprak

27 Emine Gürsoy-Naskali & Gülden Sağo l Yüksekkaya 25 nazik teni turab ol- Damarlarda kurur kanın 1 Emanettir gider canın 1 Bir gün olur nazik tenin 1 Turab yahu düşünmen mi (Aşık Tahiri/Yahu Düşünmen mi) (Sezgin 1993: 83). teni toprak bol- 153/7 (Karamanlıoğlu 1989: 372). toprağa düş- Gecebaş geldi de el ayak şaştı 1 Han evler kapand ı dükk.anlar göçtü 1 Koç yiğit kalmadı toprağa düştü 1 Analar yürekten yanara benzer (Dadaloğlu / Koşma) (Sezgin 1993: 75). toprağa gel- (Özdoğru 1958: 47). toprak saçla rını yol- Gül dalında diken yarar 1 Diken güle vermez zarar 1 Toprak bir gün başın tarar 1 Saçlarını yalar bir gün (Seyranl / Bir Gün) (Sezgin 1993: 84). türab gözlerine dal- Dünya olur bir gün harap 1 Ne bülbül ka lır ne gurap 1 Rızka sebep olan türap 1 Gözlerine dolar bir gün (Seyranl / Bir Gün) (Sezgin 1993: 84). yeri toprak ol- "Pişirdiğim aşla 1 Bağladığım başla gideyim 1 Üç gün yatak 1 Dördünde toprak olsun yerim!" derdi 1 Geleni gideni yokken gençliğinde bile 1 Akşamları gizli gizli bilinmez 1 Kimi gözlerdi (Behçet Necatigit /Bir Ölümden Kalanlar) (Sezgin 1993: 163). yir bol- (Arat 1979a: 454/4524) Bu a lgılayış ta aydınlıktan karanlığa gidiş söz konusudur: kara yire gir- Anma mısın öleceğin kara yire gireceğin 1 A zrail' e virüp canın ah n'ideyim ömrüm seni (İbrahim Gülşenl /Ah Nideyim Ömrüm Seni) (Sezgin 1993: 49). kara yerin altına in- İ şte kara yerin altına indim (İbra him) (Bali 1997: 40). karanğu şu'lesiz yirge bar- Bu kafesni tutfsi pervaz icedür uçkeli 1 Bir karanğu şu ' lesiz yirge baradur dôstlmım = Bu kafesin tutisi havalanınaha uçmağa 1 bir karanlık şulesiz yere varmakta, dostlarım (Ahmed-i Yesevi/Divan-ı Hikmet) (Eraslan 1991: ). yaktı dönya belen sav bullaş- 1 yaktı dönya belen sav huşlaş Aydınlık dünyaya veda etmek (Kazan Tatarcası). '

28 26 Uç ın ağa Varmak Kitab ı yaktı dönyadan ayıni~ Aydınl ık dünyadan ay rılm ak (Kazan Tatareast). ya ktı dönyaga küzlerne yom- Ayd ınlık dünyaya gözleri kapamak (Kazan Tata r cası) Ö lümün doğrudan yok o lu ş olarak a l g ıl anm as ı h akkında: faniliğe intikal et- (Özd oğru 1958: 47). faniye dönüş et- (Örnek 1979: 69). Ankara, Asrl Mezarlıkta bir mezar t aş ında yazmaktad ır. mengelek yukka küç- Ebedl yo kluğa göçmek (Kazan Tata r cası). pani bol- (Kazak Türkçesi). yok bol- ulug oglum agrıp yol< bolça... "büyük oğ lum h as t a l anıp ölünce..." (BK G 9: Tekin 1988: ); yok bol- ulug l<üli çur sekiz on yaşap yol< bol[tı] = Ulu Küli çur seksen [ y aş] yaşayub yol< oldu (İhe Hü şo tu: B 3: Orkun: 136). yoqad- Yok olmak, ölmek (Hamilton 1998: 236) Ö lümün Uyku O larak Algıl a nı ş ı Bu ya kl aş ımd a ölmek bir tür istirahata çekilmektir. 4 Aslında bu a l gı l ay ıştab baz ı ifade leri yok olmak, bazılarını da öbür dünyada yaşamaya baş l a m ak veya öbür dünyada uyanmak olarak değerlendirmek mümkündür. ayak suz- Ölmek (ayak larını uzatmak) (Kazan Tata rcas ı). Roux şu üç yerd eki )'at- ve yunda l<al-'ı "ölmek" olarak yoruml a m a kt ad ır (Roux 1999: 149): Keldi man ğa Taı 1 A) dım emdi yaı 1 Qıışqa bolııj) eı 1 Seni ıiler ııs böri (DLT 1: 36). Aslında burada yaı- kelimesi T. Tekin'in de çev ird i ğ i gibi (Tekin 1989: 57) "yatınak, uzanmak" an l am ın a gelmektedir. ögüm l<aıun ula)'u ögleı im ekelerim kımçuylanm bıınça yeme ıirigi küii balıaçı erıi öliigi yurıda yo lıa yatu kaleaçı erıigiz = (Kül Tıgin olmasaydı) annem Haıun başta olmak üzere (diğer) annelerim, ablalarım, prenseslerim, bunca hayaııa kalanlar cari ye olacak idi, ölenler (de) y a z ıda ya banda )'a ta kalacak idiniz (KT K 9: Tekin 1988: 22-23). ıeiiriliğ kıırıga yıırıda kalm ı ş yaglıg kanııç bı.ılıının yalgayu ıirilmiş ölümde o ;:m ış = dindar ( biı-) ihtiyar )'tmda kalmı ş yağlı (bir) kaşık kenarını )'ala;arak dirilmiş ölürnden kurwlınu ş (Irk Bi ıig: 18: O rkun: 268).

29 Emine G ürsoy-naskali & Gülden Sağo l Yüksekkaya 27 cada kalgan Ö ldü, vefat etti (Naskali 1999: 56); cat- 1. Yatmak. 2. Yerleşmek. 3. Bu lunmak; 4. Y aşamak, barınmak; 5. (Hareketin şu anda tamamlandığın ı yani ş imdiki zaman ı gösteren ya rdımcı fiil) ( askali 1999: 55-56). ebedl uykuya dalmak Ölmek (TS: 667). gıl rge kiriben yat- Eya dôstlarım ölsem min bilmem ki halım ne bolur 1 Gurge kiriben yatsam min bilmem ki halım ne bolur = Ey dostlarım, ölsem ben, bilmem ki halim ne olur 1 kabre girerek yatsam ben, bilmem ki halim ne olur (Ahmed-i Yesevi/Divan-ı Hikmet) (Eraslan 1991: ). kalıbı dinlendir- ( Özdoğru : 4 7). mermer altında son uykusuna yat- (Özdoğru 1958: 47). ölüm uykusıga bar- Ölüm uykusıga barıp cihandın boldum asude 1 Mini istesengiz iy dostlar körgey siz uykuda (28/1: Yücell995: 134). uyuyup bir daha uyanma- (Özdoğru 1958: 47). uyanama- Neylersin ölüm herkesin başında 1 Uyudun uyanarnadın olacak 1 Kimbilir nerde, nasıl, kaç yaşında 1 Bir namazlık saltanatın olacak /Taht misali o musaila taşında (Cahit Sıtkı Tarancı /Otuz Beş Yaş) (Sezgin 1993: 151). uyumak Ölmek (Aktunç 1998: 295). uzanmak Ölmek (Aktunç 1998: 295) Ölümün gözlerini kapatmak olarak a lgılanması da uyumak maddesinin içinde ele alınab il ir: bul dünyege mangi köz cum- (Kazak Türkçesi). gözleri 1 gözü kapanmak (Ya lım 1998: 189); gözlerini kapamak 1 yummak (Ya lıın 1998: 189); köstöri cumulgan öldü, gözleri k apandı (Naskali 1999: 123); köz cum- (Kırgız Türkçesi). gözü sönmek (Ya lıın 1998: 189). hayata gözlerini yum- (Özd oğ r u 1958: 47). k özü öttü 1) öldü (Yudahin 1988: 512).