Dr. Mustafa ÖZER Dr. Nazmi TÜMERDEM Dr. Levent KARAARDIÇ Dr. Önder AYYILDIZ Dr. Hüsrev DİKTAŞ Dr. Ümit AYDIN Dr. Salih HAMCAN Dr. Ö.

Transkript

1 ANKARA DA BİR ASKERİ BİRLİKTEKİ ER, ERBAŞ VE YEDEK SUBAY ADAYLARININ BULAŞICI HASTALIKLAR HAKKINDAKİ BİLGİ DÜZEYLERİNİ ETKİLEYEN SOSYO- DEMOGRAFİK FAKTÖRLER Dr. Mustafa ÖZER Dr. Nazmi TÜMERDEM Dr. Levent KARAARDIÇ Dr. Önder AYYILDIZ Dr. Hüsrev DİKTAŞ Dr. Ümit AYDIN Dr. Salih HAMCAN Dr. Ö. Faruk TEKBAŞ ÖZET Amaç: Halk sağlığı ve sağlık yönetimi açısından önemli sayılan tüberküloz, verem, sıtma, AIDS, tifo gibi- seçilmiş bazı bulaşıcı hastalıklar hakkında askerlerin bilgi düzeylerini saptayabilmek ve bu bilgi düzeylerine etki eden faktörleri ortaya çıkarmaktır. Gereç ve Yöntem: Bu kesitsel çalışma, Etimesgut Zırhlı Birlikler Okul ve Eğitim Tümen Komutanlığında 15 Ekim 29 Kasım 2002 tarihleri arasında gerçekleştirilmiştir. Çalışmanın evrenini, bu birlikten seçilen 2 bölükteki toplam 802 askeri personel (350 si yedek subay adayı, 452 si erbaş ve er) oluşturmuştur. Örnek seçilmemiş, personelin tümüne ulaşılmaya çalışılmıştır. Bilgi düzeyini saptamak amacıyla 16 soru sorulmuştur. Bulgular: Başarı sınırı 60 puan ve üzeri olarak kabul edildiğinde, katılımcıların %43.9 unun başarısız olduğu, bu sınır 50 puan olarak belirlendiğinde bile %29.2 sinin başarısız olduğu görülmüştür. Gruplar kendi içlerinde incelendiğinde; yedek subayların %91 inin, erbaş ve erlerin ise ancak %25 inin başarılı olduğu saptanmıştır. Sonuç: Çoğunlukla genç, bekar ve bilgiye açık bir topluluk olan askerlik görevini yapan genç erişkin erkekler arasında, (gerek bulaşıcı hastalıklarla ilgili gerekse diğer sağlık konularında) eğitim verilebilecek uygun hedef kitlenin erbaş ve erler olduğu açıktır. Eğitimler erbaş ve erlere odaklanmalı, bu gruplara en azından önemli bazı sağlık konularında tutum ve davranış değişikliği yaratabilmek için sağlık eğitimi verilmelidir. Anahtar Kelimeler: Bulaşıcı hastalık, Bilgi düzeyi, Askeri personel. SUMMARY Objectives: The aim of the present study is to determine the knowledge level of enlisted personnel about some selected communicable diseases which are important for public health and health management like tuberculosis, malaria, AIDS and typhoid fever, and to establish factors effecting their level of knowledge. Materials and Methods: This cross-sectional study was conducted at Etimesgut Commandership of Armor-plated School and Training Division between October 15 and November 29, The universe of the study was composed of 802 military personnel belonging to two selected squadrons (350 of them were reserve officer candidates and 452 of them were enlisted personnel). It was aimed to access all of these people. A questionnaire form consisting 16 questions was applied to participants. Results: When the success limit was set as 60 points, it was seen that 43.9% of the participants were unsuccessful, when even it was set to 50 points, 29.2% of participants were unsuccessful. When it was examined by groups, it was determined that the success proportion of reserve officer candidates was 91% and success proportion of enlisted personnel was 25%. Conclusion: It is clear that the appropriate target for training (in communicable diseases or other health topics) is the enlisted soldiers who are mostly young, single and open to knowledge. Education activities should be focused on enlisted personnel, these groups must be educated in order to make attitude and behavior changes about some important health subjects. Key Words:Communicable disease, Knowledge level, Military personnel. GİRİŞ Enfeksiyon hastalıkları, en önemli morbidite ve mortalite nedenlerinden biridir. Dünya genelinde ölüm nedenleri arasında ilk sırayı almakta, her yıl bu hastalıklara bağlı 16.4 milyon ölüm gerçekleş-mektedir (1). Bu alanda, ülkelerin sosyal ve ekonomik durumuna bağlı olarak bir çok müdahalede bulunulmasına rağmen, dünyanın, AIDS gibi yeni hastalıklar ve tüberküloz gibi yeniden ortaya çıkan hastalıklardan korunamadığı görülmektedir.

2 Bulaşıcı hastalıklardan korunma ve kontrolde sürveyans, salgın incelemesi ve kontrolü, temaslıların incelenmesi ve izlenmesi, aşılama ve taramaların yanı sıra, toplum eğitimi de önemli bir yer tutmaktadır (2). Toplum eğitimi için yapılacak ilk adımlardan biri de toplumun bilgi düzeyini ortaya çıkarabilmektir. Bu konuda yapılmış çalışmalar, genelde her hastalık için bilgi düzeyi ve etki edebilecek faktörleri ayrı ayrı değerlendirmiştir. Köksal ve ark., İstanbul daki bir üniversitede AIDS hakkında yaptıkları bir çalışma sonucunda, doğru yanıt verenlerin yüzdesini %70.5 olarak saptamış ve bilgi düzeyinin öğrenim süresi uzadıkça artığını tespit etmiştir (3). Trakya Üniversitesi Tıp Fakültesi öğrencileri arasında yine AIDS hakkında yapılmış benzer bir çalışma sonucunda da; AIDS/HIV için riskli davranışların doğru bilinme düzeyinin sınıf yükseldikçe artığı bildirilmiştir (4). Malatya da gerçekleştirilen bir çalışmada ise Hepatit B bilgi puanının, baba öğrenim düzeyi lise ve üstü olanlarda anlamlı şekilde yüksek olduğu görülmüştür (5). Yine Malatya daki bir grup öğrenci arasında yapılan bir çalışmada, eğitimin cinsel yolla bulaşan hastalıklar hakkındaki bilgi puanı üzerine anlamlı şekilde etki ettiği bulunmuştur (6). Bu çalışmada amaç, halk sağlığı ve sağlık yönetimi açısından önemli sayılan tüberküloz, verem, sıtma, AIDS, tifo gibi- seçilmiş bazı bulaşıcı hastalıklar hakkında askerlerin bilgi düzeylerini saptayabilmek ve bu bilgi düzeylerine etki eden faktörleri ortaya çıkarmaktır. GEREÇ VE YÖNTEM Bu kesitsel çalışma, Etimesgut Zırhlı Birlikler Okul ve Eğitim Tümen Komutanlığında 15 Ekim-29 Kasım 2002 tarihleri arasında gerçekleştirilmiştir. Çalışmanın evrenini, bu birlikten seçilen 2 bölükteki toplam 802 askeri personel (350 si yedek subay adayı, 452 si erbaş ve er) oluşturmuştur. Örneklem seçilmemiş, personelin tümüne ulaşılmaya çalışılmıştır. Bağımlı değişken olarak katılımcıların bulaşıcı hastalıklar hakkındaki bilgi puanları alınmıştır. Bağımsız değişken olarak ise, öğrenim düzeyi, medeni durum, yaşadığı yerleşim birimi, meslek ve baba mesleği alınmıştır. Meslekler gruplanırken; Devlet İstatistik Enstitüsü nün 1988 cep yıllığında verilmiş meslek sınıflamasının gruplandığı Hamzaoğlu ve ark. (7) bir çalışması referans alınmıştır. Veriler gözlem altında uygulanan anketlerle toplanmıştır. Ankette erlerin bazı sosyo-demografik özelliklerinin yanı sıra, önceden belirlenmiş olan bazı bulaşıcı hastalıklar hakkındaki bilgi düzeyini saptamak amacıyla 16 soru sorulmuştur. Yanlış değerlendirilen cevaba 0 doğru cevaba ise tam puan verilmiş, eğer soruya doğru ama eksik cevap verilmiş ise yarım puan verilmiştir. Bütün bunların sonucunda her askerin bilgi puanı elde edilmiş ve son olarak 60 ve üzeri puan alanlar başarılı olarak değerlendirilmiş, değerlendirmeler bu sınıflama üzerinden yapılmıştır. Anketin ön denemesi başka bir birlikte görev yapan erbaş ve erler arasıdan yapılmış gerekli düzenlemelerden sonra çalışma gruplarına uygulanmıştır. Elde edilen veriler, daha sonra SPSS 9.05 paket programına girilerek ki-kare testi ile değerlendirilmiştir. BULGULAR Erlerin tümüne ulaşılmaya çalışılmışsa da, o dönemde izinli, raporlu veya görevli olan personelin bulunması nedeniyle; 350 yedek subay adayının 304 üne (% 86.9), 452 erbaş ve erin 341 ine (% 75.4) ulaşılabilmiştir. Yaş ortalaması genel olarak 23.1±2.8 olmuştur. Çalışma grubunun genel olarak sosyo-demografik dağılımları Tablo I de sunulmuştur. Katılımcıların %9.5 inin (61 kişi) işsiz olduğu, memur, yönetici ve doktor gibi yüksek düzeyli mesleklerde çalışanların yüzdesinin ise %43.8 (281 kişi) olduğu, babalar arasında ise bu yüzdelerin sırası ile %8.2 ve %27.1 olarak gerçekleştiği tespit edilmiştir. Grubun genel ortalama bulaşıcı hastalık konusundaki bilgi düzeyi puanı 61.1±20.6 bulunmuştur. Altmışın altında puan alıp başarısız olarak kabul edilen katılımcıların orantısı %43.9 olmuştur. Her iki gruptaki katılımcıların başarılı oma durumları Tablo II de özetlenmiştir. Tablo II de görüldüğü üzere yedek subay adaylarının büyük çoğunluğu (% 91) başarılı olurken erbaş ve erlerin sadece %25 i başarılı olabilmiştir. Başarılı olma durumları arasındaki bu farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu saptanmıştır. Katılımcıların başarı durumlarını etkileyen faktörler incelenmiş ve birinci grup olan erbaş ve erlere ilişkin bulgular Tablo III de özetlenmiştir. Çalışma kapsamında incelenen birinci grup olan erbaş ve erlerin eğitim düzeyleri ile başarılı olma sıklıkları arasında istatistiksel olarak anlamlı fark saptanmıştır. Buna göre eğitim düzeyi en düşük olan grupta başarılı olma orantısı %8 düzeyinde iken lise ve üzeri eğitim almış olanlarda bu orantı %37 lere kadar çıkabilmektedir (Tablo III). Erbaş ve erlerin baba meslekleri ve medeni durumları ile başarılı olma düzeyleri arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki bulunmamıştır. Halihazırda

3 yaşadıkları yerleşim birimi kent ve ilçe merkezi olanlarda başarılı olma orantısı köyde yaşayanlara göre farklılık göstermektedir. Yine katılımcıların mesleği ile başarılı olma durumları arasında anlamlı bir ilişki saptanmıştır (Tablo IIII). Tablo IV te çalışma kapsamında incelenen ikinci grup olan yedek subay adaylarına ilişkin bulgular özetlenmiştir. Çalışma kapsamında incelenen ikinci grup olan yedek subay adaylarının tamamı yüksek okul mezunu olduğu için eğitim düzeyleri ile başarılı olma sıklıkları arasında ilişki değerlendirilememiştir. Erbaş ve erlerin tersine, yedek subay adaylarında, yaşadığı yerleşim birimi ve meslekleri ile bilgi düzeyleri arasında ilişki bulunamamıştır (Tablo IV). Baba mesleğinin her iki çalışma grubunda da başarı düzeyini etkileyen bir faktör olmadığı saptanmıştır. Tablo I: Araştırmaya Katılan Askerlerin Sosyo-demografik Özelliklerinin Dağılımı (Ankara, 2002) Erbaş ve Erler Yedek Subay Adayları Özellik n % n % Yaş Grubu Medeni Hali Evli Bekar Diğer Öğrenim Düzeyi Okur yazar değil Okur yazar İlkokul Ortaokul Lise Yüksekokul Yaşadığı Yer Köy Kasaba İlçe Kent Merkezi Kent Gecekondu Toplam Tablo II. Çalışmaya alınan iki grubun başarı durumlarına göre dağılımları (Ankara 2002) Başarılı Başarısız Toplam Çalışma Grubu n % n % n % Erbaş ve erler Yedek subay adayları Toplam

4 X 2 = p= TARTIŞMA Araştırma sonucunda, evrenin %80 ine ulaşılmıştır (Erbaş ve erlerde %75, yedek subay adaylarında %86). Her iki çalışma grubunun genel olarak yaş ortalaması 23.1±2.8 olarak bulunmuş, büyük çoğunluğunun 20 yaşında olduğu görülmüştür. Bunun yanı sıra katılımcıların %86.3 ü bekar, %49.2 si yüksekokul mezunu yedek subay öğrencisi, %53.7 si kent merkezinde yaşamaktaydı. Genel olarak bakıldığında, çalışma popülasyonunun, kent merkezinde yaşayan, genç ve bekar kişilerden oluştuğu görülmektedir. Bu durum, araştırmaya katılan askerlerin hem bilgi kaynaklarının ve bunlara ulaşma yollarının zenginliği hem de eğitimli genç bir grup olması nedeni ile- bilgi düzeylerinin yüksek olması beklentisini doğurmuştur. Oysa, anketler sonucunda, genel ortalama puan 61.1±20.6 bulunmuştur. Başarı sınırı 60 ve üzeri olarak kabul edildiğinde, katılımcıların %43.9 unun başarısız olduğu, bu sınır 50 olarak belirlendiğinde bile %29.2 sinin başarısız olduğu görülmüştür. Bu durumda, genel olarak bilgi düzeyinin beklenenden düşük olduğunu düşündürmüştür. Ancak, gruplar kendi içlerinde incelendiğinde; yedek subayların %91 inin, erbaş ve erlerin ise, ancak %25 inin başarılı olduğu saptanmıştır (Tablo II). Yedek subaylar sağlık dışında yüksek okullardan mezun olmalarına rağmen yüksek yüzdede başarılı olmuşlardır. Bu durum eğitim düzeyinin hangi alanlarda olursa olsun sağlık bilgisini olumlu yönde etkilediğinin göstergesi olabilir. Ancak, genel olarak eğitim düzeylerinin çok da düşük olmadığı görülen erbaş ve erlerin beklenenden daha az başarılı olmaları; askerlik görevini yapan genç erişkin erkeklere yönelik olarak verilecek sağlık eğitimlerinin özellikle erbaş ve erler üzerinde odaklanması gerektiğini göstermektedir. Tablo III: Araştırmaya Katılan Erbaş ve Erlerin Başarı Durumlarını Etkileyen Bazı Faktörlerin Dağılımı (Ankara, 2002) Başarı Durumu Başarılı Başarısız Özellik n % n % İstatistiksel Değerlendirme Öğrenim Düzeyi (n=341) Medeni Hal (n=338) Yaşadığı Yer (n=341) Mesleği (n=335) Baba Mesleği (n=334) Okur yazar X 2 =23.66 p<0.001 İlkokul Ortaokul Lise ve üzeri Evli X 2 =0.550 p=0.303 Bekar Köy X 2 =13.09 p=0.011 Kasaba İlçe Kent merkez Kent gecekondu İşsiz X 2 =12.02 p= İşçi, tezgahtar, tamirci Esnaf, ticaret işleri Çiftçi, balıkçı, hayvancı vb Memur, yönetici, doktor, Berber, kasap, terzi, marangoz vb... İşsiz X 2 =6.07 p= 0.30

5 İşçi, tezgahtar, tamirci Esnaf, ticaret işleri Çiftçi, balıkçı, hayvancı vb Memur, yönetici, doktor, Memur, yönetici, doktor, Berber, kasap, terzi, marangoz vb Toplam Tablo IV: Araştırmaya Katılan Yedek Subay Adaylarının Başarı Durumlarını Etkileyen Bazı Faktörlerin Dağılımı (Ankara, 2002) (n=304) Başarı Durumu Başarılı Başarısız Özellik n % n % İstatistiksel Değerlendirme Öğrenim Düzeyi Yüksekokul Medeni hal* Evli X 2 =0.800 p=0.409 Bekar Yaşadığı yer Kent merkez X 2 =0.052 p=0.83 Diğer Mesleği* İşsiz X 2 = 2.09 p= 0.35 Baba Mesleği* Esnaf, ticaret işleri Memur, yönetici, doktor, İşsiz X 2 =3.85 p= 0.57 İşçi, tezgahtar, tamirci Esnaf, ticaret işleri Çiftçi, balıkçı, hayvancı vb Memur, yönetici, doktor, Berber, kasap, terzi, marangoz vb... Toplam * 7 kişi baba mesleğini, 1 kişi medeni durumunu, 3 kişi de mesleğinin bildirmemiştir. Bu durumu etkileyen faktörler incelendiğinde, askerlerin öğrenim düzeyi ile başarılı olma durumları arasında anlamlı bir ilişki olduğu saptanmış, öğrenim düzeyi artıkça başarı düzeyi de istatistiksel olarak anlamlı bir biçimde artmıştır. Bu sonuç, öğrenim süresi ve bilgi düzeyi arasındaki ilişkiye işaret eden diğer çalışmaların sonuçları (3,4,6) ile ve özellikle sınıf ilerledikçe ve öğrenim süresi artıkça bilgi düzeyinin anlamlı şekilde yükselmiş olduğunu gösteren çalışmaların sonuçları ile uyum göstermektedir (6). Bunun yanı sıra, yerleşim yeri büyüdükçe ve geliştikçe başarı orantısının yine anlamlı bir şekilde artığı görülmüştür. Yaşadığı yerleşim birimi göz önüne alındığında köyde yaşayan erbaş ve erlerde başarı orantısı %11.4 iken, kent merkezinde bu oran %34 e çıkmakta, kent gecekondu

6 kesiminde ise ancak %22 lerde kalmaktadır. Köyden sonra en başarısız ikinci grup kent gecekondu bölgesidir. Kent gecekondu bölgesinde başarının düşük olmasının, muhtemelen köyden kente olan göçten ve öğrenim düzeyinin düşük olmasından kaynaklandığı düşünülmüştür. Köyde yaşayanlardaki düşük orantı ise kaynaklara ulaşmadaki güçlüklerle ilişkilendirilmiştir. Ancak, yedek subay adaylarının yaşadığı yerleşim birimi ile başarı orantısı arasında ilişki bulunamamıştır. Bu durum gerçek etkenin eğitim düzeyi olduğunu düşündürse de yedek subayların büyük çoğunluğunun kent merkezinde yaşamaları göz ardı edilmemelidir. Mesleki farklılıklar göz önüne alındığında, yüksekokul eğitimi gerektirmeyen meslek gruplarında başarılı olma orantısı daha düşükken, yüksek öğrenim gerektiren memur, yönetici, mühendis, avukat gibi meslek gruplarında yüksek olarak bulunmuştur. Meslek grupları ile başarı oranları arasında anlamlı bir ilişki vardır. İşsiz bireylerdeki başarı orantısının grubun diğer bazı meslek gruplarına göre beklenenden yüksek olması, işsizler arasında yüksek okul mezunlarının fazla olmasından kaynaklanabilir. Ayrıca, doğal olarak, yüksek sınıflarda olduğu bilinen meslek gruplarındaki katılımcıların aynı zamanda yüksek öğrenim görmüş olmaları, bu tür bilgilere daha kolay ulaşmalarını da sağlamaktadır. Aslında, meslek değişkeni için geçerli bulunan anlamlılık, bir anlamda öğrenim düzeyinin karıştırıcı faktör etkisinden kaynaklanmaktadır. Baba mesleği göz önüne alındığında ise anlamlı bir fark bulunamamıştır. Baba mesleğinin, ailenin sosyo-kültürel ve ekonomik düzeyini daha iyi yansıtacağı düşüncesiyle katılımcıların baba mesleği bağımsız değişken olarak incelenmiştir. Doğal olarak bilgiye ulaşmada hem ekonomik hem de fiziksel ortam açısından farklılıklar oluşacağı bunun da bilgi düzeylerini etkileyeceği düşünülmüştür. Ancak, sonuçlar incelendiğinde böyle bir farklılık saptanamamıştır. Baba mesleği yanında baba eğitim düzeyi, anne eğitim düzeyi ve anne mesleği gibi değişkenlerin de incelenmesi gerektiği görülmektedir. Araştırılan değişkenler arasında, askerlerin medeni hali ile başarı durumu arasında anlamlı bir ilişki olmadığı saptanmıştır. Cinsel yolla bulaşan hastalıklar söz konusu olduğunda, bu durum belki şüphe ile karşılaştırılabilirdi, ancak genel anlamda bulaşıcı hastalıklar araştırma konusu olduğundan, bu durum beklenen bir sonuç olarak karşılanmıştır. Elde edilen verilerin ışığında sonuç olarak; katılımcıların öğrenim düzeyi, yaşanılan yer ve mesleğin bilgi düzeyini anlamlı derecede artırdığı, fakat medeni durum ve baba mesleğinin bilgi düzeyini istatistiksel açıdan etkilemediği görülmüştür. Bu durum, genel olarak bakıldığında, askerlik ortamında müdahale edilerek değiştirilebilecek herhangi bir değişkenin olmadığını düşündürmüştür. Ancak, çoğunlukla genç, bekar ve bilgiye açık bir topluluk olan askerlik görevini yapan genç erişkin erkekler arasında, (gerek bulaşıcı hastalıklarla ilgili gerekse diğer sağlık konularında) eğitim verilebilecek uygun hedef kitlenin erbaş ve erler olduğu kesinlikle söylenebilir. Eğitimler erbaş ve erlere odaklanmalı, bu gruplara en azından önemli bazı noktalarda tutum ve davranış değişikliği yaratabilmek adına sağlık eğitimi verilmelidir. KAYNAKLAR 1. Plant AJ, Rushworth RL. Health outcomes and infectious disease control. Health Policy. 1997; 39: Rutherford GW. Public health, communicable diseases and managed care: Will managed care improve or weaken communicable disease control? Am J Prev Med. 1998; 14 (3S): Köksal S, Karter Y, Erginöz H. Üniversite Öğrencilerinin AIDS bilgi düzeyleri. IV. Ulusal Halk Sağlığı Kongresi Bildiri Kitabı. Sayfa: Didim, Ekuklu G, Ekerbiçer H, Erdoğan S, Üzüm N, Berberoğlu U, Saltık A. Trakya Üniversitesi Tıp Fakültesi öğrencilerinin AIDS konusundaki bilgi, tutum ve davranışları. 5. Ulusal Halk Sağlığı Kongresi Bildiri Kitabı. Sayfa: İstanbul, Genç M, Pehlivan E, Özer F, Kurçer MA, Karaoğlu L. Lise öğrencilerinin Hepatit B hakkındaki bilgi ve tutumları. IV. Ulusal Halk Sağlığı Günleri Bildiri Özet Kitabı. Sayfa: 5. Malatya, Ok Ş, Zincir H, Ege E. Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksek Okulu öğrencilerinin cinsel yolla bulaşan hastalıklar hakkında bilgi durumlarının ve bunu etkileyen faktörlerin incelenmesi. IV. Ulusal Halk Sağlığı Günleri Bildiri Özet Kitabı. Sayfa: 54. Malatya, Hamzaoğlu O, Ceylan S, Tekbaş ÖF, Güleç M, Günçıkan MN, Kır T, Göçgeldi E, Hoşgönül E, Sayer S, Hasde M. Askerlik görevine yeni başlayan genç erişkin erkeklerde depresyon semptomlarının sıklığının araştırılması. 5. Ulusal Halk Sağlığı Kongresi Bildiri Kitabı. Sayfa: İstanbul, 1996.