Niğde Üniversitesi İİBF Dergisi, 2014, Cilt: 7, Sayı: 2, s

Transkript

1 Niğde Üniversiesi İİBF Dergisi, 2014, Cil: 7, Sayı: 2, s TÜRKİYE DE CARİ AÇIĞIN ASİMETRİK DAVRANIŞININ ANALİZİ 1 ÖZET Uğur ADIGÜZEL 2 Bu çalışmanın amacı, Türkiye ekonomisinde cari açığın 01:2002, 08:2012 dönemine ai belirleyicilerini Markov Swiching vekör ooregresyon modelleri çerçevesinde eki-epki fonksiyonu ile analiz emekir. Ekonomerik modellerle yapılan uygulamalar sonucunda; Türkiye ekonomisinde yapısal sorunlardan dolayı genişleme döneminde direnç göserdiği bulgularına ulaşılmışır. Anahar Kelimeler: Markov rejim değişim modeli, cari açık. JEL Kodları: E43, H81 THE ASYMMETRIC BEHAVIOR ANALYSIS OF CURRENT ACCOUNT DEFICIT IN TURKEY ABSTRACT The aim of his sudy is o analyze he deermina of curren accoun balance over he period 01:2002 o 08:2012. The analysis is done wihin he framework of Markov Swiching vecor auoregression models: impulse-response funcions. According o he resuls, here is a posiive and significan effec on expensionary regime due o srucural problems. GİRİŞ Key Words: Markov regime swiching model, curren accoun defici. JEL Codes: E43, H81 Dış ekonomik denge ve belirleyicileri son dönemde ikisa eorisinde sıkça ele alınan konulardan birisidir. Ödemeler bilançosu ülkenin diğer ülkeler ile gerçekleşirdiği ekonomik faaliyeleri gösermekedir. Cari işlemler hesabını içeriğini gerçekleşen ihraca ve ihalaın bulunduğu icare hesabı, kısa ve uzun dönemli sermaye akımlarının bulunduğu sermaye hesabı yer almakadır. Genel olarak bu iki hesaba dâhil olan işlemlere oonom işlemler denir ve eğer alacak ve borç hesapları denk olmazsa ödemeler bilançosu açığı veya fazlasından bahsedilir ki bu ise resmi rezervler arafından denkleşirilir. Denkleşirici olarak ifade edilen resmi rezervler ile oonom işlemler arasındaki fark ise isaisiki fark hesabında göserilir. (Krugman ve Wells, 2011: 494) Cari işlemler dengesi bir ülkenin ne dış varlıklarındaki değişmeleri yani diğer ülkelerin serveleri üzerindeki haklarının arıp azalışını gösermekedir. Eğer ülke cari işlemler fazlası veriyorsa borç veren, diğer ülkelerin serveleri üzerindeki hakları aran konumundadır. Ülke cari işlemler açığı veriyorsa borçlanan, diğer ülkelerin serveleri üzerindeki hakları azalıyor demekir 1 Makale Geliş Tarihi: Makale Kabul Tarihi: Yrd. Doç. Dr., Cumhuriye Üniversiesi, uadiguzel@cumhuriye.edu.r

2 Uğur ADIGÜZEL 62 Bu çalışmanın amacı Kasım 2000 ve Şuba 2001 krizleri sonrasında Türkiye ekonomisinde cari açığa yol açan fakörleri belirlemekir. Bu fakörlerin ekisinin süresi ve derecesi oraya konulması karar alıcılara poliika uygulamasında önemli bir avanaj sağlayacakır. Bu amaçla çalışmanın birinci bölümünde cari açığın belirleyicilerinin eorik çerçevesi ve ikisa lieraüründe bu konuyu es eden çalışmalara yer verilecekir. Daha sonra Türkiye ekonomisinde cari açığın belirlenmesine yönelik olarak uygulanan ekonomerik meodoloji ve ampirik bulgular değerlendirilecekir. 1. TEORİK ÇERÇEVE VE LİTERATÜR İNCELEMESİ Cari işlemler açığını açıklayan farklı yaklaşımlar bulunmakadır. Obsfeld ve Rogoff (1994) bu yaklaşımları esneklik, oplam harcama (masseme) ve zamanlar arası yaklaşım olarak sıralamışır. Bu yaklaşımlardan esneklik yaklaşımı, cari işlemler dengesini ne ihraca dengesi olarak alır ve emel belirleyici olarak uluslararası nispî fiyaları kabul eder. Bu yaklaşıma göre uluslararası harcama seviyesi ve gelir sabiken, arz ve alebin saik fiya elasikiyei uluslararası sermaye akımlarını belirler. Toplam harcama yaklaşımı ise asarruflar ile yaırım arasındaki ilişkiye odaklanmaka ve cari işlemler açığını ulusal asarrufların, yuriçi yaırımlardan daha az olması şeklinde anımlamakadır. Bu alernaif yaklaşım makroekonomik fakörlerin uluslararası borç alma verme kalıplarını nasıl belirlediğinin üzerinde durmakadır. Lucas ın kriiği ve yılları ile yıllarında yaşanan perol krizlerini akip eden cari işlemler dengesizlikleri gibi dünya sermaye piyasasındaki olaylar nedeniyle ikisa lieraürü zamanlar arası yaklaşım üzerine yoğunlaşmışır. Zamanlar arası yaklaşım oplam harcama yaklaşımının özel asarruf ve yaırım kararına dair kabulünü genişlemişir. Bu yaklaşım nispi fiyaların makroekonomik belirleyicilerini açıklayarak, cari ve gelecek fiyaların asarruf ve yaırımlar üzerindeki ekisini inceleyerek oplam harcama ve esneklik yaklaşımlarının bir senezini yapmışır. Tek mal (composie good) üreip ükeen ve dünyanın geri kalanı ile serbesçe icareini yapan küçük bir ekonomi için en basi model aşağıdaki gibi anımlanabilir. 1 CA ( r r ) A ( Y Y ) ( G G ) ( I I ) 1 ( r A Y G I ) ( / R) CA dönemindeki cari işlemler fazlasını, r dünya faiz oranını, A dönemindeki ne yabancı varlık pozisyonunu, G dönemindeki hüküme harcamalarını, I dönemindeki ne yaırımları, R s zamanı için piyasa iskono oranını, ( / R) s- dönemindeki sübjekif iskono oranının oralama değerini, σ ükeimin dönemler arası ikame esnekliğini belirmekedir. Zamanlar arası yaklaşımdan üç önemli sonuç çıkarılabilir; 1-) Eğer ülke ne alacaklı ise ve dünya faiz oranı sürekli oralamasının üzerinde ise insanlar geçici yüksek yabancı faiz geliri karşısında ükeimlerini düzleşirecekleri için cari işlemler fazlası aracakır. Eğer ekonomi dış aleme karşı ne borçlu ise geçici olarak yüksek olan faiz oranları cari işlemler üzerinde ers ekiye sahip olacakır. 2-) Hasılanın sürekli seviyesinin üzerinde olması, ükeim düzleşirmesine rağmen cari işlemler fazlasını arıracakır.

3 Niğde Üniversiesi İİBF Dergisi, 2014, Cil: 7, Sayı: 2, s ) Denklemdeki son erim ( / R) cari ve gelecekeki dönemler için dünya reel faiz oranları ile yuriçi zaman ercihi oranı arasındaki ıraksamadan kaynaklanan ükeim eğilimini yansıır. Ana ülke dünyanın geri kalanına göre daha sabırsız ise p gelecekeki dünya faiz oranlarından daha düşük olma eğilimindedir ve bu ( / R) <1 olmasına neden olur. Cari işlemler açığına doğru uzun dönemli bir eğilim olur ve dış borç arar ve ükeim düşer. Yabancılar ükeim için daha sabırsız olduklarında ( / R) >1 olur ve ükeimin zaman içerisindeki yolunun yukarıya doğru eğilimi vardır. Eğilim ekisi ekonominin sürekli kaynakları ile oranılıdır. Ayrıca σ ile ölçülen ükeimin ikamesinin zamanlar arası kolaylığı ne kadar yüksek ise eğilim ekisi de o kadar büyükür. Cari açığın büyük olması da bu kavramın sürdürülebileceği arışmasını gündeme aşımakadır. Telaar a (2011) göre ülke ekonomisi için cari açığın problem olarak algılanması sürdürülemez olmasıyla oraya çıkmakadır. Verimli yaırımlarda kullanılan ve büyümeyi hızlandıran kaynakların ülkeye girişini sağlayan cari açık ülke ekonomisi için bir ehdi olarak algılanmakadır. Ancak ükeim amacıyla kullanılan ve ekonominin büyüme hızına poziif kakıda bulunmayan kaynakların girişi ile oluşan cari açık ekonominin isikrarı için ehdi olarak kabul edilmekedir. Türkiye ekonomisi ile ilgili yapılan makroekonomik analizlerde yüksek cari açık ön plana çıkmakadır. Değerli yerli para birimi ve aşırı kredi genişlemesi dış dengeyi bozarak ekonomiyi kırılgan hale geirmekedir. Türkiye de cari açık son yıllarda giderek armışır yılında 626 milyon $ olan cari açık 2003 yılında 7554 milyon $ ve 2004 yılında yaklaşık iki kaına çıkarak 14,2 milyar $ olarak gerçekleşmişir yılında 21,4 milyar $, 2006 yılında 31,8 milyar $, 2007 yılında 37,8 milyar $ olarak gerçekleşmişir yılında arış hızı yavaşlayarak 40,3 milyar $ a yükselmişir yılında büyük bir düşüş yaşanmış ve 12,1 milyar $ olmuşur yılında yaklaşık dör kaına çıkarak 45,4 milyar $ olarak gerçekleşmişir yılında da armaya devam ederek 75,1 milyar $ olmuş ancak 2012 yılında düşüş yaşanmış ve 48,5 milyar $ olarak gerçekleşmişir. Alınan üm önlemlere rağmen 2013 yılında 65 milyar $ a yükselmişir. TCMB 2010 yılının sonlarından iibaren finansal isikrarı da gözeen bir poliika yaklaşımı benimsemiş ve yüksek seviyelerde seyreden cari açığı sınırlamaya yönelik edbirler almışır. Türkiye için yapılan çalışmaları ana iki gruba ayırarak incelenebilir. İlk grup cari açığın belirleyicilerini analiz eden çalışmalardan oluşmakadır. Bu çalışmaların bir kısmı cari açığın belirleyicilerini genel olarak espi emeye çalışırken bazı çalışmalar ise krediler veya perol fiyaları gibi spesifik değişkenler ile cari işlemler açığı arasındaki ilişkiyi analiz emeye odaklanmışır. İkinci ana grup ise ikiz açıklar hipoezini inceleyen çalışmalar olarak anımlanabilir. Bu çalışmalar büçe açığı ile cari açık arasındaki ilişkiyi analiz emekedir. Cari açığın belirleyicilerini analiz eden çalışmalar arasında Erbaykal ın (2007) yapığı çalışma zikredilebilir. Araşırmacı yılları arasındaki dönem için çeyreklik veriler kullanarak cari açığın nedensellik boyuunu incelemişir. GSYİH, reel efekif döviz kuru ve cari işlemler dengesi verilerini kullanarak Toda- Yomamao nedensellik analizi yapan araşırmacı ekonomik büyümenin ve döviz kurunun cari açığın nedeni olduğunu ifade emişir. Yılmaz ve Akıncı (2012) zaman serisi yönemleri kullanarak cari açığın belirleyicilerini incelemişlerdir dönemine ai yıllık veriler kullanılarak Johansen eşbüünleşme esi ve Granger nedensellik esi yapılan çalışmanın neicesinde yazarlar Milli gelir düzeyi ile ihala hacmi ve dolayısıyla cari açık arasında nedensellik ilişkisi espi emişlerdir. Ayrıca çalışmanın sonucunda cari açık ile reel faiz oranı, döviz

4 Uğur ADIGÜZEL 64 kuru ve doğrudan yabancı yaırımlar arasında uzun dönemli bir ilişkinin varlığı espi edilmişir. Bayrakuan ve Demiraş (2011) gelişmeke olan ülkeleri kapsayan çalışmalarında cari açığın belirleyicilerini espi emek için 19 ülkeye yıllarına ai veriler kullanılarak panel regresyon analizi yapmışlardır. Yazarlar çalışmada bahsi geçen ülkelerde büyüme oranı, yaırımlar ve kamu harcamalarındaki arışın cari işlemler açığını arırdığı bununla birlike dış icare hadlerindeki iyileşme, dışa açıklık oranı, dünya büyüme oranı ve dünya faiz oranlarındaki arışın ise cari işlemler açığını azalıcı yönde ekide bulunduğu sonucuna ulaşmışlardır. Karabulu ve Çelikel Danışoğlu (2006) Türkiye de cari işlemler açığının büyümesini ekileyen fakörleri belirlemek için yapıkları çalışmada uygulanan kur rejimi ve döviz kuru harekelerinin cari işlemler dengesi üzerindeki ekilerini incelemişlerdir. Türkiye nin en büyük icare orağı olan AB(15) ülkeleri analize dahil edilmişir ve ilgili ülkelerin yılları arasındaki verileri kullanılarak haa düzelme modeli (VEC) uygulanmışır. Döviz kurunda ve perol fiyalarında yaşanan arışın cari açığı arırdığı bununla birlike icare oraklarının GSYH sı arınca Türkiye nin cari açığının azaldığı çalışma neicesinde espi edilmişir. Çeviş ve Çamurdan (2008) arafından yapılan çalışmada enflasyon hedeflemesi yapan ülkelerin cari işlemler dengelerinin belirleyicileri espi edilmeye çalışılmışır. Çalışmada yılları arası yıllık veri kullanılarak panel veri analizi yapılmışır. Dışa açıklık seviyesindeki arışın, ihracaın ihalaı karşılama oranındaki iyileşmenin ve yuriçi reel faiz oranının yabancı reel faiz oranlarına göre yüksekliğinin cari işlemler dengesi üzerinde poziif yönlü ekilerinin olduğu bununla birlike reel GSYH büyüme oranı ve reel döviz kurundaki değişmenin olumsuz ekileri olduğu sonucuna ulaşılmışır. Peker ve Haunoğlu (2009) Türkiye de cari işlemler açığının nedenlerini analiz eikleri çalışmalarında arası dönem için aylık veriler kullanarak VAR yönemi uygulamışlardır. Çalışmanın neicesine göre Türkiye de cari açığın belirleyicisi olan en önemli değişkenler olarak reel döviz kuru, reel faiz oranı ve İMKB endeksidir. Erdoğan ve Bozkur (2009) GARCH yönemi kullanarak Türkiye de cari açığın emel belirleyicilerini espi emeyi amaçlamışlardır yılları arasındaki döneme ai aylık veriler kullanılarak yapılan çalışmada cari açığın en önemli belirleyicisinin ihracaın ihalaı karşılama oranı olduğu, ikinci önemdeki belirleyicinin ise perol fiyaları olduğu ifade edilmişir. Lieraürde yaygın olarak cari işlemler açığı ile spesifik bir değişkenin ilişkisini incelemek üzerine odaklanan çalışmalara da raslanmakadır. Telaar ın (2011) kredilerden cari açığa doğru nedensellik ilişkisinin varlığının ve var ise ilişkinin yönünün es edilmesi için yapığı çalışma bu araşırmalara örnek verilebilir. Yazar yılları arası dönem için çeyreklik veri kullanarak Granger Nedensellik Tesi uygulamışır. Tükeici kredilerinden cari açığa doğru poziif bir nedensellik ilişkisinin var olduğu çalışmanın neicesinde espi edilmişir. Türkiye'deki yuriçi oplam kredi hacmi ile cari işlemler açığı arasındaki ilişkiyi inceleyen bir başka çalışma ise Göçer vd. (2013) arafından yapılmışır yılları arasındaki dönem için çeyreklik veriler ile yapılan analizde Carrion-i-Silvesre (2009) çoklu yapısal kırılmalı birim kök esi ve Maki (2012) çoklu yapısal kırılmalı eşbüünleşme yönemleri kullanılmışır. Çalışmada yapılan analizlerin neicesinde uzun dönemde yuriçi

5 Niğde Üniversiesi İİBF Dergisi, 2014, Cil: 7, Sayı: 2, s kredi hacmindeki arışın, cari işlemler açığını arırıcı bir fakör olduğu ancak bu ilişkinin kısa dönemde oradan kalkığı belirilmekedir. Yanar ve Kerimoğlu (2011) enerji ükeimi, ekonomik büyüme ve cari açık arasındaki ilişkiyi incelemişlerdir. Yazarlar cari açığın büyümenin bir sonucu olup olmadığı ve büyümenin enerji ükeiminde arışa neden olup olmadığını araşırmak için yılları arasında verileri kullanarak haa düzelme modeli uygulamışlardır. Çalışmada enerji ükeiminden büyümeye doğru güçlü bir ilişki olduğu ve büyüme ile cari açık arasında çif yönlü faka zayıf bir ilişki olduğu sonucuna ulaşılmışır. Demirbaş vd. (2009) yapıkları çalışmada yılları arası için yıllık veri kullanarak, dünya perol fiyalarındaki gelişmenin cari açığı arırıcı ekisi olup olmadığını haa düzelme modeli yardımıyla incelenmişir. Çalışmanın neicesinde dünya perol fiyalarındaki gelişmenin cari açığı arırıcı ekisi olduğu sonucuna ulaşılmışır. Ekonomik büyümenin cari işlemler açığına neden olup olmadığı da araşırmalara sıkça konu olmakadır. Bu konuda yapılan çalışmalar cari açığı inceleyen çalışmalar arasında önemli bir yer umakadır. Songur ve Yaman (2013) gelişmeke olan ülkelerde cari işlemler dengesi ile ekonomik büyüme arasındaki uzun dönem nedensellik ilişkisini incelemek için üs ora gelirli ülke sınıflamasında yer alan 10 ülkeye ai dönemine ilişkin yıllık verileri kullanarak Pedroni (1999) Panel Eşbüünleşme Panel Vekör Haa Düzelme Modelleri (Panel VECM) uygulamışlardır. Araşırmacılar uzun dönemde cari işlemlerden ekonomik büyümeye doğru poziif ve ekonomik büyümeden cari işlemlere doğru negaif bir nedensellik ilişkisi olduğunu oraya koymuşlardır. Yılmaz ve Akıncı (2011) ikisadi büyüme ile cari işlemler dengesi arasındaki ilişkiyi Türkiye ekonomisi için dönemini dikkae alarak incelenmişir. Yıllık veriler kullanılarak yapılan Johansen eşbüünleşme ve Granger nedensellik esi neicesinde gayri safi yuriçi hasıladan cari işlemler dengesine doğru ek yönlü bir nedensellik ilişkisi bulunmuşur. İkisadi büyüme ile cari işlemler dengesi arasındaki ilişkiyi Türkiye ekonomisi için inceleyen bir başka çalışma Telaar ve Terzi (2009) arafından yılları arasındaki dönem için çeyreklik veriler kullanılarak yapılmışır. VAR ve Granger nedensellik analizleri neicesinde büyüme oranı ile cari işlemler dengesi arasında, büyüme oranından cari işlemler dengesine doğru ek yönlü bir nedenselliğin olduğu bulgusuna ulaşılmışır. Daha önce de bahsedildiği gibi lieraür incelemesinde cari açığın incelenmesi önemli bir yer umakadır. Çavdar ve Karaman ın (2013) yapıkları çalışmada cari açık ve büçe açığını ekileyen fakörlerin nedensellik ilişkilerini oraya koymayı amaçlamışlardır yılları arasındaki döneme ai çeyreklik veriler kullanılarak Granger nedensellik analizi yapılmış ve analizden devle harcamalarının ve GSYH arışının cari açıkları oluşurduğu, büçe dengesinde oluşabilecek herhangi bir bozulmanın uzun dönemde cari dengeyi negaif yönde ekileyeceği sonucuna ulaşılmışır. Granger nedensellik analizini kullanarak ikiz açıklar hipoezini araşıran bir diğer çalışma ise İyidoğan ve Erkam (2013) arafından yapılan çalışmadır çeyreklik veriler kullanılarak yapılan analizden ikiz açıklar hipoezinin geçerli olmadığı bunun aksine, Türkiye de cari işlemler dengesindeki gelişmelerin büçe dengesi üzerinde ekili olduğu espi edilmişir. Ukulu (2003) da Türkiye için ikiz açık hipoezini zaman serisi kullanarak analiz emişir yılları arasındaki döneme ai yıllık verileri kullanarak koenegrasyon

6 Uğur ADIGÜZEL 66 analizi ve haa düzelme modeli uygulamışır. Çalışmada büçe açıklarındaki arışın dış icare açıklarındaki arışın nedeni olduğu, bunun ersinin de geçerli olduğu sonucuna ulaşılmışır. Aksu ve Başar (2009) ise ikiz açıklar hipoezini sınır esi yaklaşımını kullanarak analiz emişlerdir arasındaki döneme ai aylık veriler kullanılarak yapılan çalışmanın sonucunda Türkiye deki büçe açıklarının, dış icare açıklarının armasında gerek uzun gerekse kısa dönemde önemli bir rolünün olmadığı ifade edilmişir. 2. MODEL VE VERİLER Bu çalışmada Türkiye de carî açığın oluşmasında gayrisafi yuriçi hasıla ve reel döviz kurunun ne derece ekili olduğunu görmek amacı ile Türkiye ekonomisinin 1993Q1 2012Q4 dönemlerine ai çeyreklik verilerini kullanarak ampirik analiz yapmak amaçlanmışır. Bu değişkenlere ai veriler Türkiye Cumhuriyei Merkez Bankası arafından yayımlanan Elekronik Veri Dağıım Siseminden oplanmışır. Değişkenlere ai verilerin analizde kullanılabilmesi amacı ile evvela genişleilmiş Dickey Fuller birim kök esi uygulanmışır. Sonrasında ekonomideki rejim değişikliklerini dikkae alarak ampirik analize izin veren Markov Swiching rejim değişiklik modeli uygulanmışır AUGMENTED (GENİŞLETİLMİŞ) DİCKEY-FULLER (ADF) BİRİM KÖK TESTİ Geleneksel Dickey-Fuller esleri sadece birinci dereceden bir AR (auoregressive) sürecini emel alarak süreci yürüürler(dickey ve Fuller; 1981). Tese p gecikme uzunluğu olmak üzere AR(p) modeli için; boş hipoezinde ARIMA(p,1,0) ooregresif eşbüünleşik harekeli oralama (auoregressive inegraed moving average) sürecine karşılık alernaif hipoezde durağan ARIMA(p+1,0,0) süreci es edilir (Cheung ve Lai; 1995). Ancak haa eriminin beyaz gürülü özelliği göserebilmesi diğer bir ifadeyle y serisinin önemli gecikmelerinden birisi unuulursa haa eriminde ookorelasyona neden olunur ve modele daha yüksek dereceden AR eklemek gerekebilir. DF esinde 1. dereceden ookorelasyon süreci alındığı için haa eriminin ( ) beyaz gürülü özelliği göserebilmesi amacıyla daha yüksek seviyede ookorelasyon sürecine sahip modellerin alınması gerekir (Sever ve Demir; 2007). p y y 1 i y i 1 i 2 p y c y 1 i y i 1 i 2 p y c y 1 2 i y i 1 i 2 WN(0, 2 ) (1) WN(0, 2 ) (2) WN(0, 2 ) (3)

7 Niğde Üniversiesi İİBF Dergisi, 2014, Cil: 7, Sayı: 2, s Denklem 1 deki regresyon sabi erimsiz ve rend değişkeninin olmadığı modeli, 2 deki regresyon sadece sabi erimin dahil edildiği modeli, 3 deki regresyon sabi erim ve rend değişkeninin dahil edilen modeli ifade emekedir. Tes süreci değişkeninin birden küçük olup olmaması üzerine kuruludur. Birim kök esi sonucunda boş hipoezin reddi diğer bir ifadeyle alernaif hipoezin kabul edilmesi y serisinin birim kök aşımadığı ve durağan olduğu sonucuna ulaşırır. Serinin düzey değerinde durağan olması I(0), birinci farkında durağan olması I(1) ile ifade edilmekedir. Dickey-Fuller (1979) ADF esinin limi dağılımlarını üremiş ancak MacKinnon (1991,1996) sonlu örneklemler için kriik değerleri elde emişlerdir REJİM DEĞİŞİM MODELİ Hamilon (1989) arafından ele alınan MS-VAR(p) 3 modelinde ; p Y s As Y k k 1 Y ( ca, gsyh, rdk ) s gözlenemeyen rejim ve S (1,2,..., m) vekörünü üzerinde koşullu olarak anımlı her bir rejimin aldığı değeri, p ooregresif derecesini, ise 2 s sabi erimlerden oluşan vekörü ve haa erimi i iid(0, i ) gösermekedir. P i, j de rejim i den rejim j ye geçiş olasılığını gösermek üzere rejimler arasındaki geçiş bir önceki ve bir sonraki rejimler arasındaki geçiş olasılıklarına bağlıdır (Chang, Hu, 2009: ); P( S 1 S 1) p 1 11 P( S 1 S 2) p 1 12 P( S 2 S 1) p 1 21 P( S 2 S 2) p 1 22 şeklinde rejim geçiş olasılıkları belirlenmekedir. Bu çalışma için p 11 daralma rejiminden ekrar daralma rejimine, p12 daralma rejiminden genişleme rejimine, p21 genişleme 3 I sabi erimi, A ooregresif kasayıları, H varyansı olmak üzere MSIAH modeli bu çalışmada MS olarak göserilmişir.

8 Uğur ADIGÜZEL 68 rejiminden daralma rejimine, p 22 genişleme rejiminden ekrar genişleme rejimine geçiş olasılığını gösermekedir. Olasılıklar oplamı bir olduğuna göre; p11 p12 p21 p22 1 olmakadır. Her bir rejime ai poziif ve negaif şoklar şu şekilde hesaplanmakadır; e e Ln( ) Ln( ) Ln( ) asimerik, Eğer 0 ise ise negaif şoklar poziif şoklardan daha büyük, 1negaif şoklar ararken poziif şoklar azalmaka ve 0 ise negaif şoklar poziif şoklardan daha küçükür (Guo vd., 2013: ) Tablo 1. ADF Birim Kök Tesi Sonuçları Düzey Değeri Birinci Fark Değişkenler Sabisiz Sabili Sabi+Trend Sabisiz Sabili Sabi+ Trend Cari Açık/GSYİH (0.0556) (0.0626) (0.829) GSYİH Büyüme (0.957) (0.689) (0.142) Reel Kuru Döviz (0.390) (0.390) (0.402) No: *Paranez içindeki değerler SIC krierine göre seçilen gecikme uzunluklarını gösermekedir. Gecikme uzunluklarının sıfır olması durumunda Dickey-Fuller esini ifade emekedir. ** ADF esi için %5 güven aralığında Mac Kinnon(1996) kriik değerleridir.

9 Niğde Üniversiesi İİBF Dergisi, 2014, Cil: 7, Sayı: 2, s Tablo 2. Rejim Sayısının Belirlenmesi ve Tes İsaisikleri Rejim Sayısı Log Olabilirlik LR Doğrusallık Davies AIC SC MS(2) MS(3) MS(4) No: AIC Akaike bilgi krierini, SC Schwarz bilgi krierini, LR olabilirlik oranını ifade emekedir. Rejim sayısının belirlenmesinde değişkenlerin birinci farkları kullanılmışır. LR (olabilirlik oranı) doğrusallık ve Davies 4 es isaisiklerine göre büün rejimler doğrusal olmayan ve asimerik bir yapıya sahipir. Bununla birlike SC es isaisiklerinin en küçük ve log olabilirlik oranının en büyük olduğu modelde, daralma ve genişleme olarak iki rejimde geçiş yapıldığı görülmekedir. Tablo 3. Rejim Geçiş Olasılıkları Marisi Daralma Rejimi Genişleme Rejimi Daralma Rejimi Genişleme Rejimi Geçiş olasılıkları marisine göre genişleme rejiminin uzunluğu çeyrek (1,002 yıl), daralma rejiminin uzunluğu ise yaklaşık olarak 1,052 çeyrek (0,26 yıl) sürmekedir. Yine geçiş olasılıkları marisine göre resesyondan çıkış hızı 1,104 ve resesyona giriş hızı ise 1,332 çeyrekir. Tablo 4. Genişleme Rejiminde Eki Tepki Fonksiyonu CA'da yaşanan %1'lik Poziif Şoka Değişkenlerin Tepkisi GSYH'de yaşanan %1'lik Poziif Şoka Değişkenlerin Tepkisi RDK'de yaşanan %1'lik Poziif Şoka Değişkenlerin Tepkisi Ay CA GSYH RDK CA GSYH RDK CA GSYH RDK 4 Davies asimeri esi ile ilgili deaylı bilgi Davies (1977) ve Garcia ve Perron (1996) bulunabilir.

10 Uğur ADIGÜZEL ,503-0,001-0,016 7,320 1,310 0,833-1,080-0,002 0, ,352-0,001 0,012 2,050 1,220 0,715-1,840-0,004 0, ,049-0,001-0,048 2,050 0,661-2,170-0,401 0,000 0, ,813 0,000 0,004 1,890 0,131 2,900 0,496 0,002 0, ,262 0,000 0,029 1,090-0,267-1,370 0,258 0,002 0, ,250 0,001 0,078 0,530-0,467-2,080 0,975 0,000 0, ,153 0,000-0,027 0,180-0,287-2,240-0,041 0,000-0, ,527 0,001-0,005 0,160 0,043 0,496 0,462-0,001-0, ,024 0,001-0,002 0,150 0,301 1,780 0,357-0,001 0, ,426 0,124 0,025-0,071 0,341 1,280-0,765-0,001-0,020 Genişleme rejiminde GSYİH de yaşanan % 1 lik poziif bir şoka carî açığın vermiş olduğu epki poziif olup ilk çeyreklerde kuvveli iken giikçe azalmaka ve ikinci yılın sonunda %0,1 seviyesine düşmekedir. Yine reel döviz kurundaki % 1 lik poziif şoka carî açığın epkisi negaifir. Tepki ikinci çeyreğin sonunda anlamsızlaşmakadır. Tablo 5. Daralma Rejiminde Eki Tepki Fonksiyonu CA'da yaşanan %1'lik Poziif Şoka Değişkenlerin Tepkisi GSYH'de yaşanan %1'lik Poziif Şoka Değişkenlerin Tepkisi RDK'de yaşanan %1'lik Poziif Şoka Değişkenlerin Tepkisi Ay CA GSYH RDK CA GSYH RDK CA GSYH RDK 1 0,584 0,000 0,006-1,040 0,007-0,724 0,105 0,546 0, ,176 0,000 0,012-2,040 0,001-0,483 1,820-0,370 0, ,820 0,001 0,104-3,670 0,003 0,568-1,250-0,330 0, ,479 0,001 0,071-2,040 0,000-0,348-4,590-0,040-0,130

11 Niğde Üniversiesi İİBF Dergisi, 2014, Cil: 7, Sayı: 2, s ,149 0,000-0,050-4,000 0,003 0,629-1,570 0,870 0, ,233-0,013-0,110 3,300-0,007-0,420 4,940-0,250-0, ,326-0,001-0,115 6,370-0,009-1,620 4,010-0,530-0, ,300 0,000 0,110-1,920 0,005 0,655-5,250-0,160 0, ,612 0,000 0,137-3,300 0,002 0,782-3,460 0,310 0, ,180-0,001-0,127-0,726 0,006 0,356 0,180 0,580-0,270 Daralma rejiminde ise GSYİH de oraya çıkan % 1 lik poziif bir şoka carî açığın vermiş olduğu epki negaif olup beşinci çeyreke anlamsızlaşmakadır. Reel döviz kurunda yaşanan poziif şoka cari açığın vermiş olduğu epki poziif iken sadece iki çeyrek isaiksel olarak anlamlıdır. Üçüncü çeyreken iibaren anlamsızlaşmakadır. SONUÇ Dickey-Fuller (1978, 1981), birim kök esi sonuçlarına göre değişkenler düzey değerlerinde durağan değillerdir. Ekonomide genişleme dönemi geçerli iken GSYH de yaşanan % 1 lik bir poziif şoka cari açığın epkisi poziif ve anlamlıdır. Sonuçlar gösermekedir ki GSYH arış göserdiğinde cari açıka da arış gözlemlenecekir. GSYH deki arışın ekisi ilk alı çeyrek kuvveli iken sonrasında azalarak anlamsızlaşacakır. Diğer yandan reel döviz kurundaki % 1 lik bir şoka cari açığın epkisi negaif ve ilk çeyrek iibariyle anlamlıdır. Sonrasında ise anlamsızlaşmakadır. Sonuçlar ikisadi açıdan beklendiği gibidir. Zira hasılada bir arış durumunda ihala alebinin de aracağı muhemeldir. Diğer yandan reel döviz kurunun arması yuriçindeki fiyalar genel seviyesinin yurdışına göre daha avanajlı hale gelmesi anlamına gelir ki sonuç olarak ihala azalacak, ihraca aracakır. Bu durumda ise cari açığın azalacağı çıkarsamasında bulunabiliriz. Ekonominin daralma döneminde ise cari açığın diğer değişkenlerde oluşan şoklara verdiği epkiler değişiklik gösermekedir. Zira genişleme döneminin aksine, GSYH de yaşanan %1 lik poziif bir şoka cari açığın epkisi yaklaşık iki çeyrek boyunca negaif ve isaisiki açıdan anlamlıdır. Öe yandan reel döviz kurunda yaşanan %1 lik poziif şoka cari açığın epkisi poziifir. Tepkinin sadece iki çeyrek sonunda anlamsızlaşmakadır. Bu sonuçlara göre ekonominin resesyonis davranışlar göserdiği bu dönemde GSYH arış göserse bile ihalaın arış gösermediği aksine cari açığın düşüğü görülmekedir. Sonuçlar gösermekedir ki, özellikle genişleme rejimlerinde GSYH deki büyüme ve reel döviz kurundaki değişiklikler cari açık oluşumunu açıklayan önemli değişkenlerdir. Daralma rejiminde ise özellikle reel döviz kurunun açıklayıcı kuvvei düşmekedir. Bu durum daralma rejimlerinde ekonomik akivielerin belirleyicilerinin değişiği, ükeim ve yaırım davranışlarının değişiklik göserdiği oraya çıkmakadır.

12 Uğur ADIGÜZEL 72 Çalışmanın bulguları Türkiye ekonomisi üzerine yapılan ve cari açığı inceleyen çalışmalar ile paralellik gösermekedir. Genişleme döneminde gerek yuriçi alebi gerekse yurdışı alebi karşılamak için yapılan üreimde ihal ara mal ve hammadde kullanımının azalılması ve oluşurulan kama değerin arırılması cari açığın armasını frenleyecekir. Yaırımların finansmanı ve ükeim harcamaları için krediler de kullanılan bir yönemdir. Bu bağlamda kredilerin konrol alına alınması genişleme döneminde ihal mallara olan alebin arış hızını düşürecek ve cari açığın köüleşmesini önleyebilecekir. KAYNAKÇA BAŞAR, Selim, AKSU, Hayai (2009), Türkiye İçin İkiz Açıklar Hipoezi'nin Tahmini: Bir Sınır Tesi Yaklaşımı, Ankara Üniversiesi SBF Dergisi, Cil 64, Sayı 4, s BAYRAKTUTAN, Yusuf, DEMİRTAŞ, Işıl (2011), Gelişmeke Olan Ülkelerde Cari Açığın Belirleyicileri: Panel Veri Analizi, Kocaeli Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü Dergisi, Sayı 22, s CHANG, T., HU, J-L.,(2009), Incorporaing a Leading İndicaor ino he Trading Rule Through he Markov-swiching Vecor Auoregression Model, Applied Economics Leers,Cil 16, Sayı 12, s CHEUNG, Y-W., LAI, K. (1995) Lag Order And Criical Values of he Augmened Dickey-Fuller Tes, Journal of Business and Economics Saisics, Cil:13, Sayı:3,, s ÇALIŞKAN ÇAVDAR, Şeyma, KARAMAN, Filiz (2013), Süleyman Demirel Üniversiesi İİBF Dergisi, Cil 18, Sayı 1, s ÇEVİŞ, İsmail, ÇAMURDAN, Burak (2008), The Deerminans Of The Curren Accoun Balance İn İnflaion Targeing Counries, İkisa işleme ve Finans, Cil 23, Sayı 270, s DAVIES, Rober B. (1977), Hypohesis Tesing When a Nuisance Parameer is Presen Only Under he Alernaive. Biomerika, Cil 64, Sayı 2, s DEMİRBAŞ, Muzaffer vd. (2009), Perol Fiyalarındaki Gelişmenin Türkiye nin Cari Açığı Üzerine Ekisinin Analizi, Süleyman Demirel Üniversiesi İİBF Dergisi, Cil 14, Sayı 3, s DICKEY, D. A., FULLER, W. A. (1981), Likelihood Raio Saisics For Auoregressive Time Series Wih A Uni Roo. Economerica, 49, s ERBAYKAL, Erman (2007), Türkiye de Ekonomik Büyüme Ve Döviz Kuru Cari Açık Üzerinde Ekili Midir? Bir Nedensellik Analizi, ZKÜ Sosyal Bilimler Dergisi, Cil 3, Sayı 6, s ERDOĞAN, Seyfein, BOZKURT, Hilal (2009), Türkiye de Cari Açığın Belirleyicileri: Mgarch Modelleri ile Bir İnceleme, Maliye Finans Yazıları, Cil.23, No.84, s

13 Niğde Üniversiesi İİBF Dergisi, 2014, Cil: 7, Sayı: 2, s GARCIA, Rene, PERRON, Pierre (1996), An Analysis of he Real Ineres Rae Under Regime Shifs, The Review of Economics and Saisics, Cil 78, Sayı 1, s GUO, F., Hu, J., JİANG, M., (2013), Moneary Shocks and asymmeric effecs in an emerging sock marke:the case of China, Economic Modelling, 32, pp: GÖÇER, İsme vd. (2013), Kredi Hacmi Arışının Cari Açığa Ekisi: Çoklu Yapısal Kırılmalı Eşbüünleşme Analizi, İsanbul Üniversiesi İkisa Fakülesi Ekonomeri ve İsaisik Dergisi, Sayı:18, s HAMILTON, James D. (1989), A New Approach o he Economic Analysis of Nonsaionary Time Series and he Business Cycle, Economerica, Sayı 57, s KARA, Hakan (2012), Küresel Kriz Sonrası Para Poliikası, TCMB, Çalışma Tebliği No: 12/17. KARABULUT, Gökhan, ÇELİKEL DANIŞOĞLU, Ayşe (2006), Türkiye de Cari İşlemler Açığının Büyümesini Ekileyen Fakörler, Gazi Üniversiesi İİBF Dergisi, Cil 8, Sayı 1, s KRUGMAN, Paul, WELLS, Robin (2011), Makro İkisa, Türkçesi: Fua Oğuz vd., Palme Yayıncılık, Ankara. MACKINNON, James G. (1991), Criical values for coinegraion ess. In R. F. Engle and C. W. J. Granger (eds), Long-run Economic Relaionships : Readings in Coinegraion, Ch. 13, s Oxford: Oxford Universiy Press. MACKINNON, James G. (1996), Numerical disribuion funcions for uni roo and coinegraion ess, Journal of Applied Economerics 11, MAKI, D. (2012) Tess For Coinegraion Allowing For an Unknown Number of Breaks Economic Modelling. Cil 29, Sayı 5, s MISHKIN, Frederic (2000), Para Teorisi- Poliikası, Türkçesi: İlyas Şıklar vd., Bilim Teknik Yayınevi, İsanbul. OBSTFELD, Maurice, ROGOFF, Kenneh (1994), The Ineremporal Apparoach To The Curren Accoun, Naional Bureau of Economic Research, NBER Working Papers No PEKER, Osman, HOTUNLUOĞLU, Hakan (2009), Türkiye de Cari Açığın Nedenlerinin Ekonomerik Analizi, Aaürk Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cil: 23, Sayı: 3, s SEVER, Erşan., DEMİR, Mura (2007), Türkiye de Büçe Açığı ile Cari Açık Arasındaki İlişkilerin VAR Analizi ile İncelenmesi, Eskişehir Osmangazi Üniversiesi İ.İ.B.F Dergisi, Nisan, Cil 2, Sayı 1, s

14 Uğur ADIGÜZEL 74 SONGUR, Mehme, YAMAN, Deme (2013), Gelişmeke Olan Ülkelerde Cari İşlemler Dengesi ve Ekonomik Büyüme Arasındaki İlişki: Panel Veri Analizi, Maliye Dergisi, Sayı 164, S TELATAR, Erdinç (2011), Türkiye de Cari Açık Belirleyicileri Ve Cari Açık-Krediler İlişkisi, Bankacılar Dergisi, Sayı 78, s TELATAR, Osman Mura, TERZİ, Harun (2009), Türkiye de Ekonomik Büyüme Ve Cari İşlemler Dengesi İlişkisi, Aaürk Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cil: 23, Sayı: 2, UTKULU, Uku (2003), Türkiye de Büçe Açıkları ve Dış Ticare Açıkları Gerçeken İkiz mi? Koenegrasyon ve Nedensellik Bulguları, DEÜ İİBF Dergisi, Cil 18, Sayı1, s VAROL İYİDOĞAN, Pelin, ERKAM, Serkan (2013), İkiz Açıklar Hipoezi: Türkiye İçin Ampirik Bir İnceleme ( ), Pamukkale Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü Dergisi, Sayı 15, s YANAR, Rüsem, KERİMOĞLU, Güldem (2011), Türkiye de Enerji Tükeimi, Ekonomik Büyüme Ve Cari Açık İlişkisi, Ekonomi Bilimleri Dergisi, Cil 3, No 2, s YILMAZ, Ömer, AKINCI, Merer (2011), İkisadi Büyüme ile Cari İşlemler Bilançosu Arasındaki İlişki: Türkiye Örneği, Aaürk Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü Dergisi, 15 (2), s YILMAZ, Ömer, AKINCI, Merer (2012), Türkiye de Cari Açıkların Belirleyicileri: Bir Zaman Serisi Analizi, TİSK Akademi Dergisi, Cil 7, Sayı 14, s