Mimari Dor düzeni Ion düzeni planlar Mimari süslemeler

Transkript

1 Mimari Yunan tapınakları, dokularının ayrılmaz bir parçası olan mimari heykeltıraşlıkla zengin bir şekilde süslenmişti. Parthenon dışında bunlar her zaman tanrılar ve kahramanları tasvir etmişlerdir. Mimari heykeltıraşi ilk kez MÖ 7. yüzyılın ortalarında Girit te Mısır ve Yakındoğu örneklerinden esinle ortaya çıkmıştır. Prinias ve Gortyn deki tek odalı tapınaklar tekrarlanan figürlere sahip kaide frizler ve kapı geçişlerinde oturan tanrıçalar gibi özelliklere sahiptir. Bu türden yapılar Dor ve Ion düzenlerinin ortaya çıkmasıyla kaybolmuştur. Dor düzeninde yapılar Yunanistan da MÖ 7. yüzyılın ikinci yarısında görülmeye başlanır; Ion düzeni ise Doğu Yunanistan da MÖ 600 civarında ortaya çıkar. Vitruvius a göre Dor düzeni güç ve sadelik izlenimi yaratmayı hedefler. Özellikle Arkaik Dönem de sütunlar daha kısadır ve bir kaide olmadan doğrudan doğruya stylobatesin üzerinden yükselirler. Genellikle üst üste gelen kasnaklardan yapıldıkları için her zaman 16, 18 ve genellikle 20 yive sahiptirler. Özellikle altıncı yüzyılda ortalarına doğru bir şişkinlik (enthasis) fark edilir. Başlık sadedir bir ekhinus ile abakustan meydana gelir. Bunun üzerinde bir arşitrav yer alır. Arşitrav üç yivli triglifler ve üzerlerindeki boş dörtgen alan içinde mimari kabartmaların yer aldığı metoplardan müteşekkil bir triglifon vardır. Triglifonla arşitrav arasında taenia denilen bir silme ve bu silmenin trigliflere denk gelen alt kısmında damlacıklar (guttae ) bulunur. Triglifonun üzerinde alınlığın tabanını oluşturan geison vardır. Alınlığın çatısı ise sima olarak adlandırılır. Ion tapınaklarına göre daha iyi korunmuş Dor tapınakları arasında Selinous C, Syrakusai ve Korinthos Apollon, Korkyra Artemis, Aigina Aphaia, Atina Athena sayılabilir. Ion düzeni çok daha süslü ve zariftir. Sütunlar incedir ve silmeli bir kaide üzerinde yükselirler. Sütun başlığında bir volütlü bir başlık ve volütler arasında bir yumurta-ok dizisi yer alır. Başlığın üzerindeki abakusta yine aynı süsleme devam eder. Üç silmeli (fascia) arşitravdan sonra bir yumurtaok silmesi gelir. Onun üzerinde de firz yer alır. Ardından simayı destekleyen geisipodes ve geison vardır. Ion düzeninde alınlıkta bir kabartma bulunmaz. Her iki düzende de mimari süslemeler ve heykeltraşi eserleri kırmızı, mavi ve siyah gibi canlı renklere boyanmışlardır. Altıncı yüzyılın Ion mimarisi başlıca Samos Heraion u (MÖ 570), Ephesos Artemis Tapınağı, Didyma Apollon Tapınağı tarafından temsil edilir. Düzenler farklı olmakla birlikte planlar kabaca aynıdır: in antis, prostylos, amphiprostylos, peripteros, pseudoperipteros, dipteros, pesudo dipteros gibi sütunların nasıl dizildiklerine göre isimlendirilen planlar mevcuttur. Kült heykelinin bulunduğu ana mekâna naos ya da cella adı verilir. Bazen cellanın arkasında küçük bir oda daha olabilmektedir. Cellaya giriş pronaos adı verilen bir sundurmadan geçerek gerçekleşir. Bu girşin iki yanında öne doğru uzanan duvarlara ante duvarları denir. Altıncı yüzyılda optik düzeltmeyle ilgili bazı girişimler yapılmıştır. Yapının yatay hatlarının uzaktan bakan biri tarafından bombeli görünmesini engellemek için özellikle sütunlarda (enthasis) ve tapınak platformuna kavis ve eğim verildiği görülmektedir. Pythagoras ın öğretilerinden etkilenen bu denge arayışı önce Dor, fakat altıncı yüzyılın sonuna doğru Ion düzeninde uygulanmıştır. Mimari süslemeler tüm Yunan tapınaklarının tipik özellikleridir. Doğu Yunanistan daki Ion tapınakları mermerdendir ve saçaklık ya da arşitravda frizlerle, sütunların alt tamburlarında da kabartmalarda süslenebilirler (Ephesos Artemis ve Didyam Apollon tapınakları). Kabartmalı tamburlar Apollon Smintheus Tapınağı da olduğu gibi Hellenistik Dönem de de karşımıza çıkabilmektedir. Ion üslubu Yunan anakarasına MÖ 6. yüzyılın ikinci yarısında geldiğinde (Delphoi daki yaklaşık MÖ 525 e ait Siphnos luların hazine binası), yeni bir kanon oluşturulmuş ve süslü arşitravların yerini kabartmalı frizler alır ve alınlığa heykeller yerleştirilir. Ion düzeni ayrıca sundurma sütunlarının karyatidlerle 1

2 değiştirilmesi yenliğini de getirmiştir. Bunlar ilk olarak Delphoi daki Arkaik hazine binalarında görülür. MÖ 6 ve 5. yüzyıllarda Atina mimaride lider konuma gelmiş ve kanon olarak kabul edilecek çok miktarda mimari heykeltıraşi üretmiştir. Atina akropolis mimari yenilik ve deneylerin en açık şekilde görüldüğü yerdir. Ion ve Dor düzenleri karıştırılmış, sütunlar yerine karyatidler tercih edilmiştir. Aynı tapınak üzerinde Dor metoplarıyla Ion frizlerinin bir arada kullanıldığı görülmektedir. MÖ 4. yüzyılda Doğu Yunanistan ın öne çıktığı görülmektedir. Ortaya çıkan mimari gelenek Hellenistik Dönem e de taşınmıştır. Mimar Pytheos, Priene Athena Tapınağı nın persitylosunun tavan kasetlerinde ve Mauseleion da kabartma figürler kullanmıştır. Yunanistan da mimari heykeltıraşi genel olarka demokratik kurumlarında inisiyatifine bağlıyken, Yunanistan dışında Karia ve Lykia da Nereid ler Anıtı yada Mauseleion gibi anıtlar yerel yöneticiler tarafından yaptırılmıştır. Taşların taşınması ve işlenmesi en az inşaatın kendisi kadar zahmetli bir işti. MÖ 6. Yüzyılda Yunan teknolojisi taş nakliye sorununun üzerinden gelecek kadar gelişmişti Hasar riskini önlemek için bloklar taş ocağında gerçek ölçülerine yaklaşacak şekilde kaba işleniyordu. Nakliyeye dair kanıtlar arkeolojik olarak taşların üzerinde bunun için bırakılmış oyuk ve çıkıntılardan gelmektedir. Yaşlı Plinius Samos Hera Tapınağı nın mimarı Theodotos un sütunları çark üzerinde döndürerek taşınma yöntemini icat ettiğini anlatır. Sütunlar daha geç dönemde tamburlardan yapılmaya başlanınca ocakta bu şeilde çıkarılmaya başlanmıştır. Sounion Poseidon Tapınağı nın sütunlarının getirildiği ocakta bu türden bitmemiş örnek mevcuttur. MÖ 6. yüzyıldan itibaren taş işleme tekniklerinin hayli gelişme gösterdiğini söylemek mümkündür. Başlangıçta taş ustaları sadece düz ağızlı bir keski kullanıyorlardı. Yapı tamamlandıktan sonra yüzeyler ovularak ve cilalanarak hazırlanıyordu. Taş bloklar palanga ve halatlar yardımıyla kaldırılıp konumlarına yakın bir yere koyuluyor ve ardından manivelalarla yerleştiriliyordu. Taş blokların birbirlerine sabitlenmesi için önceleri Mısır daki örnekler gibi MÖ 6. yüzyılda ahşap kenetler kullanılmıştır. Sonraki Yunan mimarlar eritilmiş kurşunu taşlar üzerindeki kenet yuvalarına dökerek daha sağlam bir sabitleme yöntemi benimsemişlerdir. Yunan mimarisi çok büyük değişim ya da yeniliklerin yaşanmadığı geleneklere sahipti. En şaşırtıcı ve ani buluşlar MÖ 7. Yüzyılda yaşanmıştır. Tasarım yöntemleri, muhtemelen Vitruvius un yararlandığı MÖ 2. yüzyıl ilkelerinden önce herhangi bir kaynakta açıkça belirtilmemiştir. Mısırlı mimarlar kare biçimli papirüsler üzerinde önceden projelendirme yapmayı biliyorlardı, ancak anlaşıldığı kadarıyla Yunan mimarlar göz, kantar ve terazi yöntemine başvurmuşlardır. Yapıyı gerçek boyutunda araziye yayıp bundan sonra boyutlandırmanın yapılmasına geçmişlerdir. Zamanın geçerli oranlarına göre sütun yükseklikleri hesaplanabildiği gibi, sütunlarda hareket ederek arzu edilen sütun pervazı düzenlemeleri de yapılabiliyordu. Bu yöntem Arkaik mimarlıkta görülen bazı tuhaflıkları da açıklamaktadır. Mesela tapınaklar inşa edilirken iç duvarlarla ilgili herhangi bir çalışma yapılmadan pervazlarıyla birlikte dış sütunlar dikiliyordu. Hâlihazırda dikilmiş sütunlar arasından yapının taş bloklarını taşıma ve yukarıya kaldırmanın riskleri açık olmasına rağmen bu uygulamadan vazgeçilmemiştir. Bunun nedeni, duvarların düzen ve özellikle yüksekliklerinin sütunlar tarafından belirlenmesi ve ölçekli bir plandan iş ortaya çıkmadan bunun anlaşılmasının mümkün olmasıydı. Birçok tapınak, örneğin Sounion Poseidon ve Akharnai Ares tapınaklarının birbirine çok benzemesine rağmen küçük farklarla birbirlerinden ayrılmaları, aynı mimardan ziyade, aynı inşa süreci ve işlemlere göre inşa edilmelerinden dolayıdır. Bu durum antik Yunan mimarlığındaki buluş ve yenilik yoksunluğunu da açıklamaktadır. Baştaban blokları her iki uçta sütunlar tarafından taşınıyordu ve çatı, saçaklık, duvarlar vb. daha geniş yapılarda iç sütunların üzerinde uzanan ahşap kirişlere yaslanmaktaydı. Bu tekniğin sınırları yapıların boyutlarını da sınırlamaktaydı. Arşitravlar bir sütundan diğerine uzanan taş bloklardan oluşma zorundaydı ve Parthenon gibi bir yapıda bunların uzunluğu 4,5 metreye erişebiliyordu. Diğer kısıtlayıcı 2

3 etken bütün bunların ahşap taşıyıcılar üzerinde uygulanmasıydı. Ağırlık arttıkça daha kalın kirişler gerekiyordu, ama bu tür kirişler da sınırlıydı. Yunan mimarlar genellikle 12 m den uzun kirişler kullanmıyorlardı; daha kalınlarını Makedonia ormanlarından temin edebiliyorlardı, fakat hiçbir zaman Romalı mimarların ulaştığı teknik yetkinliğe ulaşamadıkları aşikârdır. Tapınaklar gibi önemli yapıların pahalıya mal olduğu açıktır, ama bugünkü değerlerle bir maliyet hesaplaması yapmak mümkün değildir. MÖ 5. Yüzyılda Atina ve 4. yüzyılda Epidauros tan maliyet listeleri yetersiz kalmaktadır. MÖ 4. yüzyılda Epidauros ve Delphoi bunun için vatandaşların para toplamıştı. Ayrıca varlıklı kişilerin yardımlarını da unutmamak gerekir. Epidauros Asklepios Tapınağı nın mimari Theodotos un yılda bir işçiden biraz daha yüksek olan 353 drahmi ücret aldığı bilinmektedir. Bununla birlikte birçok mimarın adı bilinmektedir ve yazlı kaynaklara bakılırsa genellikle toplumun saygın üyeleri olarak kabul görmüşlerdir. Arkaik Dönem Sekizinci yüzyılın sonunda tapınaklar hâlen kil ve ahşaptır. Bunlar ahşap sütunların taşıdığı ahşap bir saçaklığa sahipti. Çatı ise pişmiş toprak kiremitlerle örtülmüştü. Elde ki verilere bakılırsa bunlar sonraki örneklerinde aksine ön ve arkaya doğru eğime de sahip beşik çatılara sahiplerdi. Prinias A Tapınağı (MÖ 630) kerpiç tuğla yerine taş kullanır. Aynı tarihlerde Thermos ta bir Apollon tapınağı inşa edilmiştir. Bu Dor düzenindeki ilk tapınaklardan biridir. MÖ 590 lara ait Olympia Hera Tapınağı nda gelindiğinde, yapının duvarlarının duvarları yükseltilmiş taş tabanlar üzerine inşa edilmiş olması dışında mimaride hâlen dikkat çekici bir gelişmenin yaşanmadığı görülmektedir. Hiç şüphesiz taş mimarinin temel teknikleri Mısır daki Yunanlar tarafından öğrenilmiştir. Yine de bazı zorlukların yaşandığı görülmektedir. Olympia daki Hera Tağınağı nda saçaklık için geniş bloklara ihtiyaç duyulduğundan bunun yerine ahşap kullanılmıştı, zira yerel taş düşük kalitedeydi. Aynı dönemlere ait Korfu Artemis Tapınağı için geniş taş bloklar çıkarılmıştır. Sütunların durum ise daha farklıdır. Arkaik Dönem in ilk taş tapınaklarında sütunlar sonraki dönemlerin aksine yekpare taştan işlenmiştir. Aigina Aphai Tapınağı yekpare sütun gövdesine -yaklaşık 5 m- sahip son tapınaktır. Klasik Dönem den itibaren sütunların tamburlar hâlinde hazırlanması benimsenmiştir. Ancak belirli bir önem taşıyan en erken tapınak, MÖ 650 lerde inşa edilmiş Samos Heraion udur. En erken Dor tapınakları arasında Korint Kıstağı ndaki Poseidon Tapınağı da sayılabilir. Klasik Dönem MÖ 5. yüzyılın ilk yarısında Dor düzeni doruğa ulaşmıştır. Birçok mimar belki de Ion ve Dor düzenlerinin birlikte kullanılmasına tepki olarak orta boyutlarda saf Dor düzeninde uyumlu oranlarda tapınaklara ağırlık vermiştir. En fazla sütunların uzamasında bir Ion etkisi görülür. Bunun en iyi örneği Parthenon dur. Diğer önemli tapınaklar Aiginia Aphaia, Selinous A ve E, Olympia Zeus, Syrakusai Athena tapınaklarıdır. Bütün bu tapınaklar heksastylostur ve uzun kenarlarında sütun vardır. Uzunluğun genişliğe oranı yaklaşık ikiye birdir. r. MÖ arasında Dor mimarisinin en önemli örnekleri mimarlar Iktinos ve Kallikrates in Atina akropolisindeki imar projeleriyle ortaya çıkmıştır: Parthenon, Propyleia, Erektheion, Athena Nike tapınak ve yapıları. MÖ arasında yapılmış diğer bazı önemli tapınaklar dışardan Dor düzeninde olsalar da iç düzenlemeleri bakımında Parthenon un etkisindedirler: Atina agorasındaki Hephaistos, Rhamnous Nemesis, Sounion Poseidon tapınakları. 3

4 Aigina Aphaia Tapınağı Arkaik Dönem den Klasik Dönem e geçişi temsil eder. MÖ 5. yüzyılın başlarında yapılan tapınağın en dikkat çekici özelliği iki alınlıktaki heykel üsluplarının bariz farklar sergilemesidir. Batı alınlıktaki grup MÖ 6. yüzyılın Arkaik üslubunu temsil ederken, doğu alınlıktakiler Erken Klasik e yakın durmaktadır. Kutsal alanda yine Arkaik Döneme e ait çeşitli başların kazılmış olması durumu daha da karmaşıklaştırmıştır. Dor düzenli tapınak heykeller hariç kireçtaşındandır, fakat mermer etkisi vermek için ince ve sert bir sıvayla kaplanmıştır. Önce ve arka cephelerde 6, yanlarda 2 sütuna sahip tapınak 12,77x28,815 m boyutlarıyla Hephaisteion a yakın, ancak Parthenon dan küçüktür. Peloponnesos taki diğer Dor tapınakları gibi burada da yapıya bir rampayla yaklaşılır. Cella birçok Dor tapınağında olduğu gibi üsttekilerin daha kısa olduğu iki kat sütun sırasına sahipti. Bu düzenleme iki amaca hizmet ediyordu: Cellanın tavanı aşırı büyük sütunlara gerek duyulmadan yükseltilmiş oluyordu ve yan galerilerin de ortadaki baştabanla birleşmesi sağlanıyordu. Olympia Zeus Tapınağı Yunan dünyasının en önemli tapınaklarından biridir ve Pausanias ın detaylı anlatımından dolayı ayrıca özel bir yere sahiptir. Elis li Libon un inşa ettiği tapınak MÖ 458/457 yıllarında tamamlanmıştır. Doğu alınlıkta Olimpiyat Oyunları nın efsanevi kurucusu Pelops ile Oinomaos arasındaki araba yarışı anlatılmaktadır. Batı cephede ise Theseus un yardım ettiği Lapithai ile kentaurosların mücadelesi yer alır. İlk yapıldığında Yunanistan anakarasındaki en büyük tapınak olan yapı 27,64x64,12 m ölçülerindedir ve 6x12 sütun dizisine sahiptir. Sütunlar 13 m uzunluğunda olup tabanda çapları 2,21 m dir. Dış cephedeki metoplar sade bırakılmış, sadece kalkanlarla süslenmiştir. Ancak cella üzerindekilerde Herakles in işleri betimlenmiştir. Cella ise Dünya nın Yedi Harikası ndan biri olan Pheidias ın Zeus heykelini barındırmaktaydı. Parthenon Pers işgali sırasında yakılıp yıkılan Arkaik Athena tapınağının yerine yapılmıştır. Pers zaferini kutlamak için MÖ 451 de inşasına başlanan tapınak 30,88x69,503 m boyutlarındaki tapınak Dor düzeninde olup 6x16 sütun sırasına sahiptir. Mimarlar Iktinos ve Kallikratres in eseri olan tapınak için büyüklüğünden dolayı muhtemelen biraz daha hantal sütunlar uygun görülmüştür. Cella iki bölümden oluşur. Pheidias ın Athena Parthenos kült heykeli doğu, hazine odası ise batıda yer almaktadır. Doğu odasında Aphaia da olduğu gibi iki katlı Dor sütunları mevcuttur. Doğu odasında ise dört Ion sütunu vardır. Cella ve arkadaki odanın önündeki sundurma araya getirilen sütunlarla uzatılarak teknik terimle in antisten ziyade prostylos bir plan elde edilmiştir. Yapının uzun ve kısa kenarlarında saçaklıklar boyunca uzanan hafif eğrilik, muhtemelen ortada bel verdiği, uçlarda ise birbirlerinden uzaklaştığı şeklindeki göz yanılmasını ortadan kaldırmaya yöneliktir. Dış cephesi diğer bütün Yunan tapınaklarından daha fazla heykelle süslenmiştir. Doğu alınlıkta Athena nın doğumu, batıda ise Atina nın liderliği için Poseidon ve Athena arasında yapılan yarışma işlenmiştir. Dış cephedeki metoplarda kentaur-lapithai mücadelesi tasvir edilmiştir. Sundurmanın içinde ise, er Dor tapınaklarından farklı olarak bir Ion frizi bulunuyordu. Ziyaretçilerin görmesinin nerdeyse imkânsız olduğu bir yerde bulunan frizler Panathnaia festivalinin safhalarını göstermektedir. Ancak frizlerin çoğu Marathon da kahramanca ölenleri temsil eden 192 adet süvariye ayrılmıştır. Atina akropolisinin diğer ilgi çekici yapış Erekhtheion kuzey uçta, eski tapınağın olduğu alandadır, fakat daha aşağı bir seviyededir. Yapıyı taşıyacak derin bir temel kazmak ve alanı teraslamayla yükseltmek mümkündü, fakat bu sefer de Kekrops un mezarı gibi diğer kutsal noktalar toprak altında kalacaktı. Bunun yerine yapı kutsal yerleri bozmayacak şekilde birleştirebilecek ve süsleyecek şekilde tasarlanmıştır. Yapı doğuda daha yüksekte, kuzey ve batıda daha alçakta olmak üzere iki seviyede planlanmıştır. İki kutsal mekânı bulunuyordu: Kült heykelinin yer aldığı doğuya bakan mekân üst seviyedeydi. Batıya bakan daha alt seviyedeki mekân ise duvarla ikiye bölünmüştü. Batı duvarı Kekrops un mezarının üstüne geliyordu ve buraya temel atılmamıştı ve kutsal mekânın köşesinin altında asılan bir yekpare mermer blokla yapısal zayıflık pahasına mezarı üzerinden atlatılmıştır. Doğu uçta altı Ion sütunu bulunuyordu. 4

5 Kutsal mekânın tek bir çatı seviyesi vardı ve batı uçtaki sütunlar eğer doğu taraftaki sütun dizisinin saçaklık seviyesine kadar yükseltilselerdi ölçek dışı olacaklardı. Bundan dolayı batı duvarında tam boy yerine, kaideleri doğudaki sütunlarla aynı seviyede olan girişteki kenar ayaklarının arasına yarım boy sütunlar yerleştirilmişti. Daha ilginç bir düzenleme, batı ucun kenarlarındaki iki ilave sütunlu giriştir. Girişte Ion sütunları yerine karyatidler kullanılmıştır. Karşıda, kuzey tarafındaki sütunlu giriş daha genişti ve burada doğudaki sütunlu girişin sütunlarından daha büyük Ion sütunları yerleştirilmişti. Fakat bunlar daha alt zemin seviyesine koyulduğundan saçaklıkları ana kutsal mekân seviyesine eşitleyebilecek kadar yüksek olmamıştı. Diğer ilginç düzenlemeler arasında doğu uçtaki kapının her iki yanındaki büyük pencereler ve Ion düzenindeki koyu gir Eleusis mermerinden saçaklığın üzerindeki beyaz Pentelikon mermerinden işlenmiş kesintisiz figürlü frizdir. Erekhtheion karmaşık bir plana sahiptir ve mimarın farklı unsurları organik bir bütün olarak görselleştirmekte zorluk yaşadığı bellidir. Mimar yapıyı birbirinde ayrı kutular şeklinde düşünmüş, hatta yanındaki kuzey sütunlu girişin inşasıyla tamamen kapanacak olan ana kutsal mekân blokuna işlenecek ayrıntılara da kafasında yer vermiş olmalıydı. Bu da, inşaat başlamadan önce yapının hiçbir ölçekli plan ya da görünüş çiziminin hazırlanmadığı anlamına gelir. Atina akropolisine girişi sağlayan anıtsal Propyleia da benzer sorunlar sergilemektedir. Yapı mimar Mnesikles in eserdir ve Parthenon daki işlerin bitirilmesinden sonra, MÖ 436 da başlamış, fakat Peloponnesos Savaşı nın patlak vermesiyle yarıda bırakılmıştır. Kapıya ulaşan rampanın tepesinde kurban hayvanları ve alaylar için geçit yolu olarak yapı boyunca uzanan rampanın devamıyla bölünmüş dört basamak yer almaktaydı. Ana cephe üstü alınlıklı altı Dor sütunuyla bir tapınağı andırıyordu. Ardında derin bir sütunlu giriş yer alıyor ve ortadaki geçiş kısmının her iki yanındaki Ion sütun dizileri tavan ve çatıyı taşıyorlardı. Bunların ardından beş kapılı bir duvar ve önünde ikinci bir basmak sırası yer almaktaydı. Bu beş kapında ortaydaki tören alayları içindi. Bu duvarın ardında, daha yüksek bir seviyede, derin olmayan v tek basamak üzerine yerleştirilmiş altı sütunu bir giriş daha mevcuttu. Bu sütunlar görsel bir bağlantı meydana getirdikleri Parthenon dakilerle aynı oranlara sahipti. Dıştaki sütunlu girişin terası basamakların üstünde, rampanın sağında ve sokunda devam ediyordu ve bunun üstünde, rampanın sağında ve solunda devam ediyordu. Bunun üzerinde, basamaklardan daha küçük Dor üslubu cepheler yükselmekteydi. Atina akropolisinin kuzeyine doğru, sütunlu girişindeki duvarların her iki yanında pencereleri olan ve kenar doğru yerleştirilmiş bir kapıya sahip kare planlı bir oda bulunuyordu. Pausanias bunun bir resim galerisi -Pinakotekhe- olduğu aktarır. Güneyde, Nikias Barışı nın adına Ion düzeninde küçük bir Nike Tapınağı inşa edilmiştir. Hephaisteion Parthenon la karşılaştırıldığında daha gelenekseldir. Akharnai Ares, Sounion Poseidon ve Rahmnous Nemesis tapınaklarıyla benzer özellikler taşır: cella önünde sütunların sondan üçüncü sütunla hizalanışı ve kesintisiz bir Ion frizi gibi. Muhtemelen bunlar tek bir ekole mensuptur ya da bir elden çıkmıştır. Uzun kenardaki metoplar Theseus un işlerini betimler. Tapınnak 13,708x31,709 m boyutlarındadır ve 6x13 sütun dizisine sahiptir. Çatı kalasları rahatlıkla duvardan duvara ulaşabildikleri için dekoratif amaçla eklenmişlerdir. Hephasiteion un benzeri Sounion Poseidon Tapınağı Pentelikon yerine daha düşük kaliteli Agrilesa mermerinden yapılmıştır. Mermer kolayca tozlaşabilen gevrek bir yapıya sahip olduğundan sütunlar üzerindeki yivler derin oyulamamış ve normalde yirmi iken on altı tane yapılmıştır. Rhamnous Nemesis Tapınağı nda ise Pentelikon mermerine uzak olması nedeniyle Haghia Marina dan getirilen mermer kullanılmıştır, ancak Peloponnesos Savaşı yüzünden hiçbir zaman tam anlamıyla bitirilememiş, ince işçiliğe geçilememiştir. Geç Klasik tapınakları tahrip olmuşların yerlerine yapıldıklarına genellikle öncekilerden daha görkemli şekilde inşa edilmişlerdir. Epidauros Asklepios Tapınağı yeni yapılan tapınaklar için bir örnek 5

6 oluşturur. Kaliteli Korinthos kireçtaşından tapınak 11,75x23,06 m ölçülerindedir ve 6x11 sütun sırasına sahiptir. Tapınak bu dönemde yeni kullanılmaya başlana Korint düzenindedir. Bassai Apollon Tapınağı Korinth düzeninin ilk kez kullanıldığı -içerde- yapıdır. Çok az Dor tapınağı Hellenistik Döneme tarihlendirilmektedir. Bunun bir nedeni, hâlihazırda tapınakların ayakta olması ve bu dönemdeki siyasi ortamın yeni projelerin geliştirmesine izin vermemesidir. Bununla birlikte İskenderiye ve Suriye deki az sayıda kanıt Dor düzeninin uygulandığı tapınaklara işaret etmektedir. En iyi korunmuş ve anlaşılmış olanı Pergamon daki Athena Polias Tapınağı dır. Attalos lar tarafından Makedonia bağlantılarını ya da şehrin Argos lu Dorlar tarafından kurulduğu efsanesini vurgulamak amacıyla inşa edilmiştir. Sütun aralıkları öylesine geniştir ki her bir çift sütun için iki yerine üç triglif-metop dizisine ihtiyaç duyulmuştur. Klasik Dönem de Ion düzeni Yunan anakarasındaki inşaat deneyimini yaşamamıştır. Bunun Atina Deniz Birliği ne ödenen vergilerle ve kısmi Pers egemenliğiyle ilgisi olabilir. Ancak MÖ 4. Yüzyıl sonlarındaki siyasi ve ekonomik yenilenmesinden sonra büyük Ion tapınakları inşa edilebilmiştir. Arkaik Artemision un MÖ 356 da bir yangınla tahribinden sonra aynı temel üzerine yeniden inşa edilmiştir. Eski tapınal 55,10x115,14 m boyutlarındaydı ve 8x21 adet sütuna sahipti. Cephe sütunları arasındaki genişlik muadillerinden daha büyüktü ve Yunan mimarisinde bilinen en geniş arşitrav bloklarına sahipti. Cella tek bir kirişle aşmak için çok geniş olmasına karşın henüz iç sütunlarlal ilgili herhangi bir kanıta rastlanmamıştır; muhtemelen çatısı yoktu. Priene Athena Polias Tapınağı daha özgün bir plana sahiptir. Mausoleion da da çalışmış mimar Pytheos un eserin olan tapınak 19,53x37,13 m boyutlarında 6x13 sütun dizisine sahipti. Cellanın arkasında, Dor etkisine işaret eden ve fazla derin olmayan bir sundurma yer almaktaydı. Sütunlar Asya tipi kaidelere sahipti ve saçaklıkta diş kesimi bulunuyordu, fakat kesintisizi bir Ion frizi tercih edilmemişti. MÖ 2. yüzyıl ortalarına ait Magnesia Artemis Tapınağı yeni mimari yaklaşımıyla dikkat çeker. Mimar Hermogenes pseudodipteros planını yeniden gözden geçirmiş ve çift sıra dış sütun yerine, sadece dışa bir sütun dizisi yerleştirmiştir. Her ne kadar Vitruvius bu yeniliği Hermongenes e atfetse de, MÖ 6. yüzyıldan kalma benzer tapınak mevcuttur ve muhtemelen Hermogenes bu planda bazı değişiklikler yapmıştır. Sütun kaideleri Attika tipindedir ve saçaklığın çifte silme üzerinde, dişlemeli firzle birleştirilmiş kabartmalarla bezeli frizi vardı. Hellenistik Dönem MÖ 4 ve 3. yüzyılın özelliği sivil mimarinin gelişimidir. Boyutları ve yüksekliği artan revaklı toplantı yapıları inşa edilir (Oropos Amphiaraon unun stoası, Olympia daki güney stoa, Megalopolis teki II. Philippos stoası, Atina daki Asklepion). Özellikle tiyatrolarda taş mimari ve basamaklar tercih edilir (Atina, Argos, Megalopolis, Priene, Syrakusai, Epidauros). Yamaca dayanana Yunan tiyatroları mimari Polykelitos un akustik araştırmalarıyla daha iyi ses özellikleri elde etmiştir. Askeri mimaride çeşitli ve çok sayıda yapı ortaya çıkmaktadır. Özellikle Attika ve Boiotia sınırında müstahkem mevkiler yükselir. MÖ 369 da kurulan Messina gibi yeni şehirlerde yuvarlak ya da kare planlı kulelerle güçlendirilmiş surlar vardır. Dönemin gelişmiş kuşatma savaşı ve makineleri de bunda rol oynamış olmalıdır. Daha önce de surlar varı (Thasos, Atina, Amphipolis), ancak bu dönemde bosajlı kesme taşlardan ince işçilik gösteren tahkimat sistemleri savunmanın yanında birer sanat eseri olarak da değerlendirilebilir. Bununla birlikte Hellenistik Dönem in en özgün yapıları yuvarlak planlı yapılar, yanitholoslardır. Önemli örnekler Delphoi da mimar Theodotos (MÖ 380) ve Epidauros ta (MÖ 340) Polykleitos tarafından inşa edilmiştir, 6

7 ancak dini yönlerine karşın işlevleri açık değildir. Dönem tapınakları gibi dışarıda Dor, içeride Korinthos düzeni sergilerler. Olympia daki Philippeion ise MÖ 335 te Makedonya kraliyet ailesinin heykellerini barındırmak üzere yapılmıştır. 7