TÜRK DİLİ 1 6. DERS: YAZI. Ayşe Serpil BAYTAŞ

Transkript

1 TÜRK DİLİ 1 6. DERS: YAZI Ayşe Serpil BAYTAŞ

2 YAZI Bilim adamlarınca Yontmataş çağından kalma mağaralarda görülen çizgilerle resim taslaklarının, anlatmaya yarayan işaretler olduğuna inanılmaktadır. İlk yazı fikri de bu işaretlerden doğmuş olmalıdır. İlkel çağlarda Mısır da şekille ve resimlerle anlaşma yolunun bulunduğu görülür. Taşa, tahtaya, deriye, dayanıklı yapraklara çizilen bu şekiller, resimler yazının ilk örnekleridir. Mısır da pek çok bulunan bu resim-yazıya hiyeroglif denmektedir. Eski çağlarda Mısır dan getirilen ve bugün İstanbul da Sultanahmet Alanını süsleyen Dikilitaş taki resimler ve şekiller de hiyerogliftir. Çinlilerin, Japonların yazıları da bir çeşit resim-yazıdır. Çin sözlüğünde şekil vardır; bu yazının güç öğrenilmesi de bundandır.

3 Mezopotamya ile dolaylarındaki ülkelerde ve Anadolu da yaşamış eski ulucların da çiviyazıları vardır. Kaya, taş, pişmiş tuğla üzerine yazılan bu çivi biçimli yazılar, pek çoktur. Yakın zamanlarda Sümerlere değin tablet hazneleri bulunmuş ve bu tabletler okunarak Sümer dili ve tarihi hakkında çok önemli bilgilere ulaşılmıştır. Sonuç şu: Dil, işitme imgelerinin tümünü kapsar, yazı bunları birer biçimle donatır.

4 Alfabelerin Doğuşu Mısır uygarlığının son evrelerinde hiyerogliften daha kolay; varlıkların resimlerini çizmekten çok düşünceleri teker teker anlatmaya yarayan ve hece temeline dayanan bir yazı daha kullanılmıştır: Hiyeratik. Eski Mısır da oldukça kolay ve çabuk yazılabilen bir halk yazısı daha vardı: Demotik

5 Görülüyor ki tarihten önce, mağara çağında başlayan çizgisel belirtiler gitgide yöntemleşerek: 1- Eşyadan yazı, 2- Düşünce anlamlı resim yazı 3- Tümce anlamlı resim-yazı 4- Sözcük anlamlı resim-yazı 5- Hece yazısı biçiminde gelişmiş, bunlardan ses-yazı, yani alfabe doğmuştur.

6 Hece sayısını daha da basitleştirerek her sesi bir imle biçimlendiren, Fenikelilerdir. Bugün tanınan alfabelerin hepsi bu Fenike buluşundan doğmuştur. Suriye'de ve dolaylarında yapılan kazılarda alfabemsi birçok yazı çeşidi bulunmuştur. Bilginler bunlardan kimisinin İ. Ö. X., XV. Hatta XX. yüzyılda yazıldıklarını düşünmektedirler. Grek ler de yazıyı Fenikelilerden almışlardır. Bu harflerin hepsi de ünsüzdür. Okumayı kolaylaştırmak için bir takım ünlüler ekleyerek, Fenike diline özgü birkaç şekle atıp değiştirmiş ve alfabe yi düzenlemişlerdir. Bu alfabe sonraları İtalya ya geçerek yeniden biçimlenmiş ve bugünkü alfabelerin kaynağı olmuştur. Sesleri yazmaya yarayan işaretlerin her birine harf, bir dilde bulunan harflerin hepsine birden ise alfabe denir. (Bu sözcük, Grek harflerinden ilk ikisinin adından alınmıştır: Alfa, beta.)

7 KÖKTÜRK ALFABESİ Türk ulusunun eski çağlarda iki alt alfabesi vardır: 1- Köktürk Alfabesi, 2- Uygur Alfabesi. Orta Asya nın kuzeyinde oturan, Köktürklerin alfabesi 38 harflidir. Bu otuz sekiz harfin dördü ünlü, üçü bileşik, otuz biri de ünsüzdür.

8 Satırlar, genel olarak, yukarıdan aşağıya yazılır, her satır öncekinin solunda bulunur. Böylece Köktürk yazısı yukarıdan aşağıya ve sağdan soladır; ne var ki yazıları bulup üzerinde çalışan Avrupalı bilginler incelenenin ve çevirinin kolay olması için, yukarıdan aşağıya inen satırları sağdan sola dizmişlerdir ve satırlar alt alta gelmiştir. Bugünkü bilimin tanıdığı en eski Türk yazısı olan bu yazının İsa dan altı-yedi yüzyıl önce kullanıldığını kanıtlayan izler vardır. Köktürk alfabesiyle yazılanların en önemlisi Orhun Yazıtlarıdır. Onun için bu alfabeye Orhun Alfabesi de denir.

9 UYGUR ALFABESİ Orta Asya nın güneyinde oturan Uygur Türklerinin alfabesi de sağdan sola, yukarıdan aşağıya yazılmaktaydı ve bu alfabe 14 şekilden oluşmaktaydı. Çıkışları yakın olan sesler bir harfle yazıldığı için okunması güçtür.

10 TÜRKLERİN KULLANDIĞI BAŞKA YAZILAR Türkler çok eski, çok yaygın bir ulustur. Pasifik ten Alp lerin ötelerine; buz ülkelerinden Hint denizine dek uzayan sonsuz topraklarda çağdan çağa Türk göçleri, Türk orduları ilerlemiş savaşmış, oturmuş, yerleşmiştir. Birçok Türk boyu, gittikleri yerlere uygarlık götürmüş; oralarda rastladıkları uluslardan yenilikler öğrenmişlerdi. Bu genişleme yayılma sırasında kimi Türk boyları Sanskrit; kimileri Mani; Arami, Nasturi, Bizans alfabelerini kullanmıştır.

11 ARAP ALFABESİ Dedelerimiz İslamlığı kabulden sonra İslam uygarlığının temel yazısı olan Arap harflerini de benimsemişlerdir. Arap harflerinin benimsenmesinden yüzyıllarca sonra da fermanlarda, sikkelerde Uygur alfabesinin kullanıldığı görülmüştür. Uygur yazısını bilen yazıcılara Bahsi denirdi. Fatih çağından, Uygur harfleriyle yazılmış değerli belgeler kalmıştır. Daha sonraları Arap alfabesi Uygur yazısını unutturmuştur.

12 Arap alfabesi 28 harflidir. Dedelerimiz buna Türk ve Fars dillerinde bulunan p ç j g yi de katarak harf sayısını 32 ye çıkarmışlardır. Bu alfabede bizim konuşma seslerimizin kimisi için ikişer, üçer, hatta dörder şekil vardır. T sesi için iki, h sesi için üç, z sesi için dört harf vardır. Bu bolluk, yetişkin yazarları bile şaşırtıcı güçlüklerle karşılaştırmıştır. Örnek: Tamam, talebe sözcüklerinin baş harfleri ayrı harflerle yazılırdı. Harf, hain, hamız sözcüklerinden biri öbürünün baş harfiyle yazılamazdı. Sair, sabit, sabır sözcüklerinin baş harfleri başka başka idi. Hele zaten,zait, zabit, zalim sözcüklerinin baş sesleri Türk ağzında aynı çıkış noktasında boğumlanan bir biçimde söylenirdi. Buna karşın yazıda her birinin Z si başka bir Arap harfiyle yazılırdı.

13 Bu şaşırtıcı bolluğa karşı ı i y u ü sesleri bir tek harfle gösterilirdi. Hele o ö u ü v seslerinin beşi için ancak bir harfin bulunması okumayı iyiden iyiye güçlendirirdi: Öz, uz, üz; oldu, öldü; o, ev; alet, alt gibi bir çok sözcüklerin aynı harflerle yazıldığı için nasıl okunacaklarını sözün gelişinden anlamak zorunda kalınırdı. Daha eski çağlarda, ünlüler kullanılmadığı için, okuma büsbütün güçtü.

14 LATİN TEMELİNDEN ALINAN YENİ TÜRK ABECESİ Arap harfleri, Türk elinde dokuz yüz yıl işlendi. İslam dini resmi hoş görmezdi. Türk bu güzel sanat zevkini el yazısından yarattığı güzelliklerle tattı. Yetişen usta yazıcılar, değişik biçimli yazılarla sayısız kitaplar yazdılar. Müzeleri, kitapsarayları dolduran bu yapıtlar içinde el yazısının güzelliği yüzünden değer biçilemeyenler pek çoktur. Ayrıca Türk, eli, Arap yazısından en güzel tablo değerinde levhalar yaratarak camileri, sarayları, evleri süsledi.

15 Dokuz yüz yıllık emeğin güzelleştirdiği bu yazı, Türkçenin seslerinden birçoğunu veremiyordu. Öğrenilmesi de kolay değildi. Daha çabuk, daha kolay öğrenilir bir yazıya kavuşmak gerekti. Atatürk ün önderliğinde 3 Kasım 1928 de yayımlanan kanunla Arap harfleri kaldırıldı; yerine Latin temelinden, Türk diline uygun yeni bir alfabe kabul edildi. Batı uygarlığına girmiş uluslardan hemen hepsinin alfabesi, Latin temelinden alınmıştır. Biz de Latin alfabesinden, dilimize uymayanları atarak; Türkçeye özgü seslere ğ, ı, ş gibi biçimler bularak bir alfabe yarattık.

16 KONUŞMA DİLİ, YAZI DİLİ Yazı diliyle konuşma dilini birleştirmek her ulusun ülküsüdür. Hiçbir ulus bu iki dil arasındaki ayrılığı büsbütün silememiştir. Konuşmada gelişigüzelliğe kendini kaptıran kişi, yazıda kurallara bağlanmak gereğini duyar.

17 Bizim yazı dilimizle konuşma dilimiz: a) Divan Edebiyatı çağında birbirinden çok farklıdır. Herkes gibi konuşan şiir ve nesir ustası, kalemi eline aldı mı büsbütün değişir. Elinden geldiğince güç anlaşılır şeyler yazarak okuyucuyu bilgisinin baskısı altında ezmeye çalışır. b) Tanzimattan sonra, elden geldiğince kolay anlaşılır bir dille yazmaya çalışıldı. c) İstanbul konuşma dilini yazı diline temel yapmak ülküsü 1908 den sonra başladı. Ziya Gökalp la arkadaşlarının gerçekleştirmeye çalıştığı bu ülküden yeni anlayışta bir şiir ve yazın dili doğdu. d) Dil Devrimiyle başlayan ileri atılışın amacı Türkçeyi özleştirmektir. Bu çabalar Türkçeyi günden güne yabancı etkilerden kurtarmakta, öz benliğine kavuşturmaktadır.

18 DİYELEK Ağız ayrılığı daha geniş daha çok olur; konuşmada olduğu gibi yazı dilinde de yerleşmiş ayrılıklar bulunabilir. Bir dilin böyle önemli ayrılıklar gösteren bölümlerine (lehçe) diyelek denir. TARİH BOYUNCA TÜRK DİYELEKLERİ Sayısız göçlerle Asya nın, Avrupa nın, hatta Afrika nın birçok yerlerine yayılan; ayrı devletler ve uygarlıklar kuran Türk boylarının konuşmaları arasındaki farklar gittikçe artmış; yeni yazı dillerinin doğmasına yol açmış ve böylece Türk dili diyeleklere ayrılmıştır. Eski bir bölümlemeye göre Köktürkçe, Uygurca, hatta Hakanıye adları altında gösterilen diyelekler iki ayrı alfabe ile Köktürk ve Uygur alfabeleriyle yazıldıkları halde çekimleri, türeyişleri, öbekleşmeleri, tümce düzenleri yönlerinden önemli ayrılıklar göstermedikleri için ESKİ TÜRKÇE adı altında birleştirmeleri daha bilimsel sayılmaktadır. Bu anlayışa göre Köktürkçe, Uygurca ve Hakaniye Türkçesi ESKİ TÜRKÇE nin birer dalı olur.

19 Türkçenin Lehçelerini gruplandırmak gerekirse; 1- Kuzey Doğu Lehçesi 2- Kuzey Lehçesi = Kıpçakça 3- Çağatayca 4- Batı Lehçesi (Oğuzca) 5- Azer Lehçesi 6- Anadolu Lehçesi

20 DİLLERDE ZENGİNLİK Bugün konuşulan dillerin sayısı binlere varır. XIX. yüzyılda dil bilginleri iki binden çok dili incelemiş, birbirine yakınlıkların, zenginlik oranlarını göstermişlerdir sıralarında birbirinden ayrı olarak yapılan sayıma göre dünyada 2796 dil yaşamaktadır. Lehçeler, ağızlar, şiveler bu sayının dışındadır. Bu incelemeler şunu da göstermiştir: dil zenginliği ulusların uygarlık yolunda ilerleyişiyle orantılıdır. Dilin zenginliği şunlara göredir; 1- Sözcük sayısına; 2- Çağdaş bilim, teknik ve sanat kavramlarını eksiksiz anlatabilmeye; 3- Gelecekteki ilerlemeleri; yeniden bulunacak aygıt, anlam ve kavramları adlandırıp anlatmak için gereken sözcükleri, kolayca türetme ve birleştirme yollarıyla elde etmeye

21 Bugünkü Türkçe XIX. yüzyılın ortalarından sonra Türk aydınları, öz benliğinden ve doğallıktan uzaklaşan Divan dilindeki yabancı sözcükleri ve kuralları sezdiler. Onları atmak, Türkçeyi tutsaklıktan kurtarmak yollarını düşündüler. Bu ileri düşünceler çalışmalar, dilimizi epeyce sadeleştirdi.

22 Cumhuriyet devrinde dilimizin her yönden özleştirilmesi gereği düşünüldü ve Atatürk ün önderliğinde dil devrimi başladı. Devrim sürüp gitmekte ve şu kaynaklardan yararlanılmaktadır: 1- Derleme 2- Tarama 3- Türetme 4- Birleştirme

23 ANLAM GENİŞLEMESİ Dillerin kavramca zenginleşmesinde anlam genişlemesinin payı büyüktür, Türkçede de birçok sözcük, çağlar boyunca yeni anlamlar yüklenmiş; böylece sözcüklerde çok anlamlılık olayı gelişmiştir. DİL sözcüğünü örnek alalım: a) Ağızdaki organ; b) Anlaşma yolları; c) Birçok aygıtlarda yassı, uzun, nesne: Kilit dili; d) Coğrafya terimi: Denize uzanan ince kara parçası; e) Kimi çalgılarda titreşen ses çıkaran nesne: Dilli düdük

24 KURAL ŞAŞMAZLIĞI Türk dilinin zenginleşme yeteneğini destekleyen özelliklerden biri de kural şaşmazlığıdır. Türk dilinin yapısını inceleyen Batılı bilginler, dilimizdeki kural şaşmazlığını övmekle bitiremezler: Büyük İngiliz bilgini Max Müller ( ) şöyle diyor: Türkçeyi söyleyip yazmak için en ufak bir istek beslenmemiş olsa dahi, bir Türkçe grameri okumak bile gerçek bir zevktir. Kiplerdeki hünerli tarz bütün çekimlerde hakim olan kıyasilik, yapımlarda baştan başa görülen saydamlık, dilde pırıldayan insan zekasının harikalı kudretini duyanlar hayrete düşmekten geri kalmaz.

25 Başka bir Doğulu bilgin (orientaliste) Türk dili için: << İnsan bu dilin yüce bir bilim akademyası müzakerelerinden çıkmış olduğu zannına düşebilir >> demiştir. << Fakat Türkistan bozkırları ortasında, kendi başına kalmış insan zekasının sadece kendi yaradılışından ayrılmaz kanunlarla yarattığını, hiç bir bilginler kurulunun yaratması düşünülemez. >> Türk Dili Grameri (Jean Deny Ali Ulvi Elöve) dilimiz, matematik kadar açık seçik, her dala kolayca yetişebilen üstün türetme yeteneği ile yabancı dilcileri bile kendine hayran bırakan bir dildir. Uluslararası haysiyetimiz, onurumuz da kendi dilimize verdiğimiz öneme bağlıdır CUMHURİYET 19. VI (OKTAY Sinanoğlu) Yale Üniversitesi Profesörü

26 SORULAR 1- Hiyeroglif, hiyeratik ve demotik terimlerini açıklayınız. 2- Türkler eski çağlardan bugüne hangi alfabeleri kullanmıştır? 3- Konuşma dili ile yazı dili arasında nasıl bir fark vardır? 4- Tarih boyunca Türk diyelekleri (lehçeleri) hangileridir? 5- Bir dilin zenginliği nelere bağlıdır? 6- Derleme, Tarama, türeme ve birleştirme terimlerini açıklayınız.

27 Bibliyogafya ( derslerle ilgili) *Demir, N.-E. Yılmaz (2003), Türk Dili El Kitabı, Ankara: Grafiker Yayıncılık *Tuna, Osman Nedim (1997), Sümer ve Türk Dillerinin Tarihi İlgilisi ile Türk Dilinin Yaşı Meselesi, Ankara *Ortaylı, İlber (2001), Gelenekten Geleceğe, İstanbul: Ufuk Yayınları *Eker, Süer (2003), Çağdaş Türk Dili, Ankara: Grafiker Yayınları *Ergin, Muharrem (1993), Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Bayrak Basım/Yayım/Tanıtım *Gürsoy-Naskali, Emine ve Gülden Sağol, edit. (2002), Türk Kültüründe Argo, Haarlem- Hollanda: SOTA *Hengirmen, Mehmet (1999), Dilbilgisi ve Dilbilim Terimleri Sözlüğü, Ankara: Engin Yayın Evi *Dilaçar, A. (1964), Türk Diline Genel Bir Bakış, Ankara: TDK Yayınları *Gülensoy, Tuncer (2000), Türkçe El Kitabı, Ankara: Akçağ Yayınları * Doerfer, Gerhard (1983), Temel Sözcükler ve Altay Dilleri Sorunu, TDAY- Belleten , Ankara, 1-16 *Gencan, Tahir Nejat (1979), Dilbilgisi, Ankara: Ankara Üniversitesi Basım Evi

28