De erli Hekimlerimiz ve Eczac lar m z

Transkript

1

2 edito De erli Hekimlerimiz ve Eczac lar m z Mercanada dergimizin yeni say s nda yine dopdolu bir içerikle karfl n zday z. Yeni say m zda hekim röportaj, sa l k köflesi ve sualt gezisinden sonra oyuncu Haluk Bilginer ile yazar Ece Temelkuran n sohbetlerine kulak verece iz. Ard ndan Enis Batur un kütüphanesine ve Huysuz Virjin ad yla da tan d m z Seyfi Dursuno lu nun mutfa na konuk olaca z. Biri yabanc, biri Türk iki genç yazarla söyleflilere de yer verdi imiz fantastik edebiyat ve bilimkurgu konulu dosyam z n yan s ra, Türk sinemas n n son uzay filmi Gora yla ilgili ilginç bir görüfle göz ataca z. Kültür-sanat her zaman oldu u gibi bu say da da Mercanada dergisinin merkezinde. Bulmaca ve satranç sayfalar da küçük beyin egzersizlerinden hofllananlar için birebir. Önümüzdeki aylarda yepyeni Mercanada larda buluflmak üzere... Sayg lar m zla. Kültür Sanat ve Medikal Haber Dergisi Y l:2 Say 6 Mustafa Nevzat laç Sanayi A.fi. nin t p camias na sundu u bir kültür hizmetidir. Epsilon Yay nc l k Hizmetleri Tic. ve San. Ltd. fiti. ad na mtiyaz Sahibi Ömer Yenici Genel Yay n Yönetmeni Gülenay Börekçi Yaz flleri Müdürü (sorumlu) Meltem Erkmen Kapucuo lu Editör Esen Tezel Grafik Tasar m Sevil Ürel Grafik Uygulama Hülya Bilgin Ç dari Müdür Erol fiahnac Sat fl Koordinatörü Abdül Vardar Reklam Arzu Tuna /125 atuna@epsilonyayinevi.com Film - Grafik Ebru Grafik ve Matbaac l k A.fi. Türbedar Sk. No:8 Ca alo lu/ stanbul Tel: Bask FSF Matbaac l k & Reklam Hizmetleri kitelli Organize San. Böl. Eskoop Sanayi Sitesi Turgut Özal Cd. C kitelli/ stanbul Tel: pbx Adres Osmanl Sk. Osmanl fl Merkezi No: 24/ Taksim/ stanbul Tel: pbx Faks: Web: mercanada@epsilonyayinevi.com 1

3 4 içindekiler Röportaj: Prof. Dr.Yaflar Karaaslan kortikosteroid tedavisini anlatt Sa l k: Kortikosteroidler Akvaryum: Ali Kabafl tan sualt foto rafç l n n püf noktalar Röportaj: Bir oyuncu ve bir yazar: Haluk Bilginer-Ece Temelkuran Kütüphane: Enis Batur un kitapl Mutfakta: Huysuz Virjin den kaygana Sinema: Bulutlar Beklerken Sinema: Türkler bir kez daha uzayda Söylefli: Dante Kulübü ne hoflgeldiniz Fantastik: Yeni ve cesur dünyalar Bilimkurgu: Gelece in de iflen kurgusu Söylefli: Ado yla uygarl k üzerine nternet: Sanal dünyada sanat turu Çizgi roman: Baltal ilah: Zagor catlar: fl yaflam n kolaylaflt ran cihazlar Kitap Ödüllü bulmaca Satranç Astroloji: 2005 y l nda burçlar

4 röportaj Ak lc kortikosteroid kullan m Hemen her branfltan tüm hekimlerin kulland vazgeçilmez ilaçlardan olan kortikosteroidleri bir romatolog olan Prof. Dr. Yaflar Karaaslan anlatt. Prof. Dr. Karaaslan a göre bu ilaçlar iltihabi romatizmal hastal klar, akci er, böbrek, beyin ve kalp gibi iç organ tutulumlar nda hayat kurtar c olabiliyorlar. Kortikosteroidler hemen hemen her branfltan tüm hekimlerin kulland vazgeçilmez ilaçlar. Bir romatolog olarak tedavi flemalar n zda hangi durumlarda kortikosteroid kullan - yorsunuz? Kortikosteroidler romatizmal hastal klar n tedavisinde en yayg n kullan lan ilaçlardand r. Özellikle romatoid artrit, vaskülitler, kolajen doku hastal klar ve polimiyaljia romatika gibi iltihabi romatizmal hastal klar n tedavisinde çok önemli bir yere sahiptirler. ltihabi romatizmal hastal klar, akci er, böbrek, beyin ve kalp gibi iç organ tutulumlar nda kortikosteroidler hayat kurtar c etki gösterirler. Kortikosteroid kullan m nda hastan n tedaviye uyumu ne kadar önemli? Bu alandaki gözlemlerinizden bahseder misiniz? Kortikosteroid kullan m nda hastan n tedaviye uyumu son derece önemlidir. Kortikosteroidlerin hekimin önerdi i saatte ve dozda al nmas ve tedavinin aniden kesilmemesi gerekir. Klinik pratikte maalesef hastalar n s kl kla etraftan duyduklar yanl fl bilgilerle tedaviyi aksatt klar n veya kestiklerini gözlemliyoruz. Tedavinin bu flekilde kesilmesi hastal n alevlenmesine ve ilerlemesine yol açabilir. Hastalar n tedaviye uyumlar n art rmak için hastalara kortikosteroid tedavisi hakk nda bilgi verilmesi gerekir. Ben kendi klinik uygulamamda tedavi plan n, ilac hangi saatte ve hangi dozda alaca n ve nas l azaltaca n ayr nt l bir flekilde yazarak hastaya veriyorum. Ülkemizde özellikle büyük hastanelerin bulunmad periferdeki bölge- 4 lerde, kortikosteroid tedavisinin bilimsellikten çok uzak flekilde yap ld na flahit oluyoruz. Sizin bu konuda gözlemleriniz nelerdir? Kortikosteroidler son derece etkili ilaçlar olmalar na karfl n iyi bilinen bir çok yan etkiye de sahiptirler. Bu nedenle ak lc bir flekilde kullan lmalar çok önemlidir. Ülkemizde bazen kortikosteroidlerin yanl fl kullan ld n gözlüyoruz. Örne in osteoartritli hastalara depo steroid yap lmas, romatoid artritte DMARD dedi imiz hastal bask lay c ilaçlar olmadan tek bafl na yüksek dozda kortikosteroid kullan lmas, romatizmal a r lar olan hastalara do ru tan konmadan özellikle depo steroid enjeksiyonu yap lmas veya hastal k bask land ktan sonra kortikosteroid dozunun azalt lmadan yüksek dozda devam edilmesi gibi yanl fl kullan mlarla karfl lafl yoruz. Günümüzde çok çabuk benimsenen yeni ilaçlar n, ölümcül yan etkilerinden dolay tüm dünyada yasakland - na tan k oluyoruz. Kortikosteroidler oldukça eski ilaçlar, sürpriz bir yan etkileri olmamas na ra men bilinçli kullan lmad klar nda yan etkileri kaç n lmaz. Bilinçli kortikosteroid kullan m konusunda hekim ve hastaya düflen görevler neler olabilir? Kortikosteroidler 50 y l aflk n bir süredir t bb n hemen her branfl nda yayg n olarak kullan lmaktad rlar ve yan etkileri çok iyi bilinmektedir. Kortikosteroidlere ba l yan etkileri azaltmak için klinik kullan mlar nda baz konulara dikkat edilmesi gerekir. Bunlardan bafll - calar flunlard r. 1. Kortikosteroid tedavi endikasyonu olmayan durumlarda kullan lmamalar gerekir. 2. Kortikosteroidlerin uygun endikas-

5 yonda etkili olan en düflük dozda ve sürede kullan lmalar gerekir. Bu ilaçlar n gerekenden daha yüksek dozda ve sürede kullan lmalar yan etkileri art r r. 3. Kortikosteroid tedavi bafllanacak hastalara hastal n do as, kortikosteroid tedavinin gereklili i, olas yan etkileri, yan etkileri azaltmak için al nmas gereken önlemler ve tedavinin düzenli kullan lmas n n önemi gibi konularda yeterli bilgi verilmelidir. Hastalara yeterli bilgi verilmesi, hem hastan n tedaviye uyumunu art r r, hem de yan etkileri azalt r. 4. Kortikosteroidlere klinik yan t al n nca veya yüzde fliflme gibi yan etkiler ortaya ç kmaya bafllan nca doz yeniden gözden geçirilerek azalt lmal d r. 5. Düflük doz kortikosteroid tedavisinin yeterli olabilece i geç bafllang çl RA, polimiyaljiya romatika veya allerji gibi durumlarda da gereksiz yüksek doz tedaviden sak n lmal d r. 6. Kortikosteroidler, adrenal yetmezlik için yerine koyma tedavisi ve akut durumlar d fl nda, sabahlar erken saatte günde tek doz olarak verilmelidir. 7. Kortikosteroidler, hasta a zdan alabiliyorsa oral yoldan verilmelidir. A zdan alabilen hastalarda parenteral tedavinin oral tedaviye hiç bir üstünlü ü yoktur. 8. Kortikosteroid tedavi bafllanan hastalara, kilo al m n önlemek ve metabolik yan etkileri azaltmak için baz diyet önerilerinde bulunulmal d r. Bu diyet önerilerinin bafll calar flunlard r: a. Bol s v al nmas b. Afl r kalori al m ndan sak n lmas c. Rafine karbonhidrat al m n n azalt lmas d. Afl r tuz al m ndan sak n lmas e. Bol posal g dalar n tercih edilmesi f. Kalsiyum takviyesi için, süt ve süt ürünleri al m n n art r lmas g. Kat ya ve kolesterol al m n n azalt lmas h. Potasyumdan zengin g dalar n al m - n n art r lmas 9. Özellikle yüksek doz kortikosteroid verilen hastalarda metabolik yan etkiler aç s ndan vücut a rl, kan bas n- Prof. Dr. Yaflar Karaaslan 1962 y l nda Ayd n'da do du y l nda Ayd n Lisesi nden mezun oldu. Ayn y l Hacettepe Üniversitesi T p Fakültesi ne bafllay p 1985 y l nda mezun oldu y llar nda Bursa Büyükflehir Belediyesi'nde zorunlu hizmetini yapt y llar nda Hacettepe Üniversitesi T p Fakültesi ç Hastal klar Anabilim Dal 'nda uzmanl k e itimi ald y l nda iç hastal klar uzman oldu y l nda Genelkurmay Baflkanl 'nda k sa dönem askerlik yapt y llar nda ayn fakültede romatoloji yan dal uzmanl k e itimi gördü ve 1994 y l nda romatoloji uzman oldu y llar nda Gazi Üniversitesi T p Fakültesi'nde Acil Servis flefi olarak çal flt y l nda Doçent ünvan n ald y llar aras nda Fatih Üniversitesi T p Fakültesi ç Hastal klar Anabilim Dal ve Romatoloji Bilim Dal baflkan olarak çal flt y l nda Profesör oldu. Temmuz 2003 ten bu yana Ankara Numune E itim ve Araflt rma Hastanesi nde Romatoloji Klini i fiefi olarak çal flmaktad r. Yurt içi veya yurt d fl nda yay mlanm fl 150 yi aflk n bilimsel makalesi ve 160 civar nda sitasyonu vard r. laç ve Tedavi Dergisi, Romatoloji Bülteni, A r Serisi, Olgu Serisi ve Romatoloji Gündemi dergilerinde yay n kurulu üyesi veya editör olarak çal flm flt r. On adet kitaba editörlük yapm flt r. Halen ç Hastal klar -Progres ve Olgu Serisi isimli süreli yay nlar n editörlü ünü yürütmektedir. Evli ve 2 çocuk sahibidir. c, kan flekeri ve lipid profili yak ndan yan etkiyi en aza indirmek için hastalara bu ilaçlar bafllarken baz izlenmelidir. Bu parametrelerden herhangi birinde bir bozulma varsa kortikosteroid dozu yeniden gözden talara kortizon kullan rken özellikle tuz- uyar lar n yap lmas yararl olur. Has- geçirilmeli ve diyet, oral antidiyabetik, lu, unlu, flekerli yani kalorisi yüksek statin veya antihipertansif tedavi bafllanmas gibi uygun önlemler al nmalar, bol s v almalar ve yüksek g dalardan ve kat ya lardan sak nmal d r. kalorili rafine karbohidratlar yerine 10. Kronik tedavide miyopati ve osteoporoz geliflimini önlemek için has- ve süt ürünlerini tercih etmeleri öneril- düflük kalorili sebze ve meyve ile süt talara düzenli egzersiz yapmalar melidir. önerilmelidir. Yo un çal flma temponuzdan f rsat Halk m zda kortizon kullan m n n buldu unuz zamanlarda neler yapmay seviyorsunuz? yan etkilerinden ve özellikle kilo ald rmas ndan kaynaklanan bir çekince mevcut. Böyle bir durumda has- zaman gerçekten çok azald. F rsat Son y llarda kendime ay rabildi im talar n za nas l yaklafl yorsunuz? bulunca okumay, sinema, tiyatro ve Bu yan etki baz hastalarda gerçekten konserlere gitmeyi, gezmeyi, foto raf önemli bir problem oluflturabiliyor. Bu çekmeyi ve yazmay seviyorum. 5

6 sa l k Kortikosteroidler lk olarak 1948 y l nda Mayo Clinic de artrit hastalar n n tedavisi için kullan lan kortikosteroidlerin etkileyici baflar s bu hastalar için bir tedavi bulundu unu düflündürmüfltür. Daha sonra uzun süreli kullan mlar nda istenmeyen etkilerinin gözlenmesi, steroidlerin, hem doktorlar hem de hastalar aras nda korkutan ilaç (scare-oids) olarak an lmas na neden olmufltur. Bununla birlikte kortikosteroidler, uygun k lavuzlar do rultusunda kullan ld klar nda oldukça güçlü, etkili ve güvenli ilaçlard r. Dermatoloji, romatoloji, immunoloji ve onkoloji gibi çok genifl organ sistemleri ve uzmanl k alanlar nda kullan lan kortikosteroidler; eklem, kas ve damar içine enjekte edilebilmeleri, oral ve topikal uygulanabilmeleri ve pek çok ilaçla birlikte kullan labilmeleri aç s ndan da oldukça kullan fll d r (1,2). Yan etkilerin azalt lmas na ve daha uzun süreli tedavi sa lamaya yönelik olarak, 1964 den itibaren kullan lan intramusküler pulse uygulamas (3), 1971 y l nda renal transplantasyonda rejeksiyonun engellenmesi için intravenöz yolla da uygulamas ile yeni bir kullan m flekline de sahip olmufltur (4). Yüksek dozlarla ve uzun aral klarla uygulanan intravenöz pulse tedavisi, k sa sürede glomerülonefrit (5), sistemik lupus eritematozus (6) ve romatizmal artirit (7) hastalar nda da kullan lmaya bafllanm flt r. Etkili ve güçlü bir tedavi seçene i olmas nedeniyle, kortikosteroidler için sürekli yeni kullan m alanlar do maya devam etmektedir. Graves hastal nda görülen oftalmopati, Pneumocystis carinii ye ba l solunum problemlerinde, ciddi alkolik hepatit, tekrarlayan ensefalopati, viral krup, Haemophillus influenza ve Mycobacterium tuberculosis e ba l ensefalopati ve subakut tiroidit durumlar nda hastanede kal fl süresini ve mortaliteyi azalmak için kullan mlar bunlardan baz lar d r (2). Hekimler taraf ndan yap sal ve fizyolojik özellikleri anlafl ld - nda ve uygun ilaç seçildi inde, uygunsuz ve problemli kullan mlar rahatl kla ortadan kald r labilmektedir. KORT KOSTERO DLER N ETK LER Kortikosteroidler, adrenal bezlerden do al olarak salg lanan mineralokortikoidler (aldesteron) ve glukokortikoidlerin (kortizol) etkilerini taklit eden ilaçlard r. Mineralokortikoidler renin anjiotensin sistemini etkileyerek, su ve s v dengesinin korunmas sa larlar. Sal n m, pituiter bezlerden salg lanan ACTH (adenokortikotropik hormon) taraf ndan regüle edilen glukokortikoidler ise antiinflamatuar etkilerinin yan nda karbohidrat, ya ve protein metabolizmas n n düzenlenmesi ve immunojenik etkilere neden olurlar (8). Tablo.1. Glukokortikosteroidlerin etkinlikleri Antiinflammatuar Mineralokortikoid Ekivalan Doz Etki Aktivite (mg) K sa Etkili ( 8-12 saat) Hidrokortison Kortison K sa Etkili ( 8-12 saat) Prednison Prednisolon Deflazakort ~ Fluokortolon Metilprednisolon Triamsinolon Uzun Etkili (36-72 saat) Parametason Betametason Deksametason Tabloda, çeflitli kortikosteroidlerin antiinflamatuar etki ve mineralokortikoid aktivitelerinin, hidrokortisonunkine oran verilmifltir. Son sütünda ise ayn etkiyi sa lamak için gerekli olan ekivalan eflde er dozlar verilmifltir. 6

7 Tablo 2. sistemlere göre olas yan etkiler ve önlemleri Sistemler Yan etki Dikkat edilmesi gerekenler/önlemler Sodyum retansiyonu Konjestif kalp yetmezli i ve hipertansiyonda dikkatli kullan lmal d r. Ödem Tuz al m n azalt n z. S v elektrolit da l m Artm fl potasyum at l m Potasyum deste i gerekebilir Osteoporoz riski olan hastalarda (özellikle post Artm fl kalsiyum at l m menopozal dönem) kalsiyum deste i gerekli olabilir. Gastrik iritasyon Yemeklerle beraber al nmal d r Bulant /kusma, kilo kayb /al m, Bu riskler doz art fl ve tedavinin uzamas ile artar. Gastrointestinal abdominal distansiyon, peptik Anti ülser tedavi sadece yüksek doz uzun dönem ülser, ülseratif özefajit, pankreatit tedavi alacak hastalara önerilmelidir. Hemoraji veya perforasyon riski olanlarda kullan lmamal ya da dikkatli olunmal d r. Hiperkortizolizim (Cushingoid durum), sekonder adrenal yetmezlik Endokrin Amenore ve postmenomozal kanama Düflük dozlarda uzun süreli kullan ma ba l gibi menstrual problemler nsipit diabet geliflimi Glukoz intolerans, hiperglisemi Sol ventrikül duvar rüpütürü olas l g ndan dolay, Hipertansiyon miyokardial infarktüs öyküsü olanlarda dikkatli olunmal d r. Kardiovasküler Tromboembolism Nadiren kan koagülasyonunda artma Tromboflebit ve konjestif kalp bildirildi inden tromboembolik bozuklu u yetmezli inde artma olanlarda dikkatli olunmal d r. Posterior kapsüller katarakt Uzam fl kullan m intraoküler bas nç art fl na ve ya Göz Glokom oküler sinir hasar na neden olabilir Gözde sekonder viral ve fungal infeksiyonlar Oküler herpes simplex bulunan hastalarda kornea perforasyonu olabilir. Kas skelet Kas a r s veya güçsüzlük, kas kitle kayb, patolojik omurga ve uzun kemik kompresyon k r klar, kemik protein matriksinde atrofi, femur ve humerus bafllar nda aseptik nekroz. Osteoporoz riski olan hastalarda dikkatli olunmal, yarar-zarar oran iyi de erlendirilmelidir. Yafll k, zihinsel gerilik ve kötü beslenme koflullar nda bu risk artmaktad r. kalsiyum deste i gerekli olabilir Nöropsikiyatrik Di er Bafla r s, vertigo, nöbet, artm fl motor aktivite, insomnia, ruh hali de ifliklikleri, psikoz. nfeksiyona yatk nl n artmas, infeksiyon semptomlar n n maskelenmesi. Konvülziyon veya psikiyatrik bozukluklar olanlarda dikkatli olunmal d r. Altta yatan psikiyatrik bozuklukda artma gözlenebilir. Steroid iliflkili psikoz günlerde ortaya ç kar. Steroid kullan m na devam edilecekse tedavi edilebilir. Geri çekilmeye ba l olarak pseudotumor cevab bildirilmifltir. Sistemik fungal enfeksiyonu olan hastalarda kontredikedir (Amfoterisin B ye ba l ilaç reaksiyonlar n n engellenmesi için kullan m hariç). Tedavi s ras nda canl afl kullan lmamal d r. Deri testlerinde yan tlar bask lanabilir. 7

8 sa l k Fizyolojik olarak, sabahlar yaklafl k 20 mg/gün düzeyinde üretilen kortizol stresle befl kat na kadar artabilir. Böylece artm fl kortizol bireyin, infeksiyon, travma, cerrahi ve duygusal stresle bafla ç kmas n sa lar. Stres ortadan kalkt nda ise normale döner. Hidrokortizon gibi k sa etkili kortikosteroidler en az etkin olanlard r. Hidrokortizona göre prednizon ve metil prednizolon gibi orta etkili olanlar 4 5 kat, deksametazon gibi uzun etkili olanlar ise 25 kat daha etkindirler. Kortikosteroidler hem mineralokortikoid hormonlar n n hem de glukokortikoid hormonlar n özelliklerine sahiptirler. Yine de, fludrokortizon s kl kla mineralokortikoid aktivitesi, kortison, prednizon, prednizolon ve metil prednizolon ise glukokortikoid aktivitleri için tercih edilirler (8,9) (tablo.1.). YAN ETK LER VE ALINMASI GEREKEN ÖNLEMLER Özellikle yüksek dozda uzun dönem kullan lan steroidlerin istenen etkileri ile istenmeyen etkileri ço u zaman paraleldir. Bu durum ço u zaman, hedeflenen etkinin ihtiyaçtan fazla oluflmaya bafllamas sonucu meydana gelmektedir. Bir baflka neden ise hasta için uygun kortikosteroidin seçilmemifl olmas d r. stenmeyen etkileri engellemek için baz küçük önlemler al narak, minimal yan etki ile maksimum yarar sa lamak mümkündür (8,10,11,12) (Tablo.2.). K sa dönem ve düflük doz uygulamalar nda yan etki nadiren gözlemlenir. Uzun dönem ve yüksek doz kullan mlar nda, dozun iki kat na ç kar l p birer gün arayla verildi i gün afl r tedavi uygulamas düflülmelidir. Bu uygulama endojen kortikosteroidlerin sirkadiyen ritmiyle uyumlu olmas nedeniyle istenen terapötik düzeyde etki olufltururken yan etkileri minimalize eder (11). Bu uygulama için sadece orta etkili kortikosteroidler uygundur ve doz, terapötik etki için yeterli olan en düflük düzeyde tutulmal d r. Hastan n durumu düzeldi inde, adrenal fonksiyonlar n normale dönmesine izin vermek için, ilaç, yavafl yavafl dozu azalt larak kesilmelidir (13) (tablo.3). Kaynaklar 1. MICROMEDEX(R) Healthcare Series Vol. 123 expires 3/ Zoorob R J, Cender D. A: Different Look At Corticosteroids, AAFP, August, 1998; Vol. 58 No. 2, Zuckner J, Uddin J, Ramsey RH: Intramuscular Adminstration Of Steroids In The Treatment Of Rheumotoid Arthritis. Ann Rheum Dis 1964; 23: Bell P, Calman K, Wood R et al: Reversal Of Acute Clinical And Experimental Organ Rejection Using Large Doses Of Intravenous Prednisolone. Lancet 1971; 1: Oredugba O et al: Pulse Methylprendisolone Therapy In Idiopathic Rapid Progressive Glomerulonephritis. Ann Int Med 19980; 92: Cathcart ES et al: Beneficial Effects of Methylprednisolone Pulse Therapy In The Diffuse Proliferative Lupus Nephritis. Lancet 1976; 1: Williams IA, Baylis EM, Shipley ME: A Double Blind Placebocontrolled Trial Of Methylprednisolone Pulse Therapy In Active Rheumotoid Diease. Lancet 1982; 2: Drug facts and comparisons. St. Louis: Facts and Comparisons, 1997: US.PDI 01/ G &G s McEvoy GK, Litvak K, Welsh OH, eds. AHFS Drug Information. Bethesda, Md.: American Society of Health-Systems Pharmacists, 1996: Gregerman RI. Metabolic and endocrine problems. In: Barker LR, ed. Principles of ambulatory medicine. Baltimore: Williams & Wilkins, 1991: American College of Rheumatology. Task Force on Osteoporosis Guidelines. Recommendations for the prevention and treatment of glucocorticoid-induced osteoporosis. Arthritis Rheum 1996; 39: Kountz DS, Clark CL. Safely withdrawing patients from chronic glucocorticoid therapy. Am Fam Physician 1997; 55: Tablo 3. Tedavinin sonland r lmas Kortikosteroidlerde seviyeli doz azaltma yöntemleri ve geri çekilme semptomlar Seviyeli doz azalman n amac Önerilen doz azaltma yöntemleri H zl ilaç kesmeye ba l adrenal yetmezlik semptomlar Alta yatan hastal n alevlenmesine izin vermeden, normal pituiter-adrenal yan tl l geri döndürerek, endojen kortikosteroid salg lamas n sa lamak. Bir y l ve üzerinde tedavi görmüfl hastalarda doz azaltma 2 ay veya daha uzun sürede gerçeklefltirilmelidir. Dozaj, kullan m süresi ve sistemik hastal k riski de göz önünde bulundurularak dozaj 5 mg prednison ekivalan eflde erine ulaflana kadar her 3-7 günde bir mg azalt l r. Daha sonra HPA aks n n normale dönüp dönmedi ini anlamak için yükleme testi yap l r. Sonuçlara ve hastan n durumuna göre, tedavi kesilir yada daha yavafl doz azaltma düflünülebilir. Bafla r s, sersemlik, bay lma, güçsüzlük, letherji, miyalji, eklem a r s, dispne, ortostatik hipotansiyon, bulant, kusma, anoreksi, kilo kayb, atefl, hipoglisemi, deride deskuamasyon E er doz düzenlemesi yap lmas na karfl n semptomlar devam ediyorsa baflka bir neden düflünülmelidir. 8

9

10 akvaryum Röportaj: A. Selcen Güçhan Özhan, Foto raflar: Ali Kabafl Sualt nda kendinizi hür hissedeceksiniz Sualt nda foto raf çekmek hiç de zor de il. Profesyonel olarak çal flmayacaksan z pahal bir hobi de de il. lk ihtiyac n z olan fleyler yar -profesyonel bir kamera, sualt koruma kab, dal fl brövesi ve size sualt nda efllik edecek bir arkadafl. Ali Kabafl la kendi sualt maceras n ve sualt foto rafç l n n püf noktalar n konufltuk.

11 Foto raf çekmeye nas l bafllad n z? Yedi yafl mdayken, bir aile dostumuz bana Lubitel marka bir foto raf makinesi hediye etti. Foto raf ilgimin yan s ra, süper 8 mm filmle de ilgilendim. Üniversite y llar mda renkli banyo ve bask için karanl k odam vard y l nda, üniversitedeyken dal fl brövemi ald ktan hemen sonra sualt foto rafç l na bafllad m. Sualt foto rafç l n n zor taraflar var m? Sualt foto rafç l n n bana en zor gelen yan, ekipman n çok titiz bir flekilde bak m n n yap lmas. Her birkaç dal fltan sonra bütün contalar n tek tek temizlenip silikonlanmas, pillerin tam flarjl olmas n n sa lanmas, su geçirmezli in test edilmesi gibi... Ekipman n zarar görmemesi ve gezinin ziyan olmamas için çok disiplinli olmak gerek. Çekimde ise zor olan, canl lar bir avc sabr yla ve ustal yla kamerayla yakalamak... Neden contalar silikonlamak gerekiyor? Asl nda kullan lan, silikon ya d r. Do ru silikonlama çok önemli, çünkü contalar kolay kayar. Ya, suyu önlemez ama suyun bas nc yla contan n hareketini sa lar. Sualt dünyas n n sessizli i çal flmay kolaylaflt r yor mu? Sualt nda, ayak bast m z dünyadan çok farkl ve de iflik etkenler var. Ak nt, so uk, a rl ks zl k, yükselme, alçalma, fl k ve renk fark, bas nç, vücuttaki de ifliklikler ve bunlarla gelen tehlikeler gibi... Sessizlik ise görüfl konsantrasyonunu artt r yor ama dalma arkadafl yla veya asistanla iletiflimi zorlaflt r yor. Emniyet aç s ndan en az iki kifli dalmak gerekiyor. Bazen grup halinde dal yoruz ama herkes ikiflerli gruplar halinde kendi yoluna gidiyor. Derinlikte nas l hissediyorsunuz? A rl ks z bir flekilde uzayda yüzer gibi. Biraz da uçar gibi Yani oldukça hür hissediyorum. Baflka bir dünyada oldu umu anl yorum. Sualt foto rafç l için nerelere gittiniz, neleri foto raflad n z? Marmara dan Güneybat sahillerine kadar canl ve tarihi eser foto raflad m. Pasifik'te, Mikronezya'da bulunan Palau Adalar ve K z ldeniz'de bat k ve canl çekimleri yapt m. Tarihi eserlerde genellikle bat klardan kalma, tarih öncesi çanak çömlek foto raflar çekebiliyorduk. Eskiden daha serbest dal n yordu ama art k çok bat k olan yerlere yan n zda Bakanl k tan birisi olmadan dalmak yasak. Ben de art k sadece sportif amaçl dal fl yap yorum veya özel projeler çekiyorum. Çekim yapt n z bölgelerdeki canl floras ne durumdayd? Yurdumuzda da 1970'lerin sonundan beri gözle görülür bir canl azalmas yaflan yor. Mesela Palau Adalar bol köpekbal ve en fazla canl çeflidi bulunduran yerlerden biri olmas dolay s yla çok verimliydi. K z ldeniz ise hem canl, hem de bat klar yla çok doyurucu. Örne in heykelt rafl Kemal Tufan' Kafl'ta sualt nda mermer köpekbal heykelini yaparken çektim. Sanatsal bir faaliyete gece sulat çekimini kat n- 11

12 akvaryum ca, ortaya ilginç sonuçlar ç kt. EL KAMERA TUTAN HERKES YAPAB L R Sualt nda tehlikeli olaylar atlatt n z olmuyor mu? Sualt, sükunet, keyif ve disiplin gerektirdi i için "olay" olarak nitelendirece im tecrübelerin olmamas n tercih ederim. Birden karfl n za ç kan bir köpekbal veya manta, beklenen keyifli durumlar oldu u için olaydan saym yorum. Mesela Palau'da bir Trigger bal n n sald r s na u rad m cm boyundaki bu bal k, yumurtalar n korumak için, yaklaflan her fleye son sürat bir torpil gibi çarp yor. Sonradan söylediklerine göre baz dalg çlar n kulaklar n s r p kopartt da olurmufl. Yine Palau da baflka bir olay daha yaflad m; Peleliu Express adl yerde ak nt o kadar kuvvetliydi ki, dal fl botundan atlad ktan sonra adan n etraf ndaki platoyu bafltan sona son sürat katettikten sonra mecburi tafl d m kancam takamadan kendimi aç k okyanusta dibe giden ak nt n n içinde buldum. Tecrübeyle yukar palet ç kt m. Daha az tecrübeli iki dalg ç kendilerini k rk metreye sürüklenirken bulmufllard. Nitrox'la dald klar için de ölümcül olabilirdi. Nitrox nedir? Suyun alt nda belli bir seviyede, belli sürelerde kal nca kandaki azot artar, vurgunun sebebi budur. Nitrox tüpe fazla oksijen konuluyor. Böylece kandaki nitrojen seviyesinin artmas n engelleyerek vurgun riskini önlüyor. Tabii nitrox tüple dald n zda belli bir derinli e inmemeniz gerekiyor, çünkü o zaman da oksijen zehirlenmesi olabiliyor. Hangi ifl gruplar sualt foto raf na ihtiyaç duyuyor? Yoksa sualt foto rafç l sadece bir hobi mi? Sualt foto raf na ihtiyaç duyan ana ifl gruplar, sualt yla ilgili yay n yapan kurulufllar, seyahat flirketleri ve bilim kurumlar. Dünyada sadece sualt foto rafç l yla geçinen insan sa- 12

13 y s parmakla gösterilebilir. Sualt foto raf için kullan m n s - n rl olmas ndan ve pazarda büyük rekabet bulunmas ndan dolay sualt foto rafç l n n pahal bir hobi oldu unu söyleyebilirim. Öncelikle seyahat para gerektiriyor, foto raf ekipman da pahal. Tabii sadece hobi amaçl yap lacaksa, yar profesyonel makineler de, onlara uygun sualt kaplar da daha ucuz. Hobi olarak yapars n z, keyif al rs n z ama foto raf kalitesi profesyonel olmaz. Sualt foto rafç l manzara, seyahat, do a foto rafç l - na göre daha m zor? Her alan n kendine göre kolayl ve zorlu u var ama sualt foto rafç l manzara, seyahat ve do a foto rafç l na k - yasla çok farkl d r. Öncelikle bulunulan ortam çok farkl. Çok yo un mavi ve tuzlu bir s v içinde kuvvetli ak nt ya karfl, bir bal n avantajlar na sahip olmadan ve mercanlara zarar vermeden durmaya çal fl rken flafl, netlik, enstantane, diyafram ve kompozisyon ayarlar n z mümkün oldu u kadar çabuk yapt ktan sonra bal k hala kaçmam flsa foto raf n z çekiyorsunuz. Tabii çekimlerde baflar yüzdesi tecrübeyle art yor. Eli foto raf makinesi tutan herkes sualt nda da foto raf çekebilir mi? Dal yorsa, çekebilir. Sualt kab olan basit bir dijital foto raf makinesiyle art k çok fazla e itim gerekmeden foto raf çekilebiliyor. Sonuçlar profesyonel bir sistemle elde edilenler kadar iyi olmaz ama bir bafllang çt r. Sualt foto raf çekmek için neler gerekir? Her makine sualt kameras na çevrilebilir mi? Minimum gereksinim, basit bir kamera ve sualt kab. Sualt için su s zd rmaz makineler de var. Her alanda oldu u gibi burada da dijital makinelerin avantaj var; 36 pozdan sonra filmin bitmemesi, çekimi an nda kontrol etmek gibi... Dezavantaj ise dijital teknolojinin h zl geliflmesi. Dijital bir makine, bir-iki y l içinde demode olabiliyor. Özel sualt kab n n kameradan daha pahal oldu unu da hesaba katarsak, dijital makineyle sualt foto rafç l n n pahal bir yat r m oldu- unu görürüz. Tabii yine de, yapaca m ve profesyonel olarak yat r m yapaca m diyorsan z, ihtiyac n z filmli veya dijital bir SLR kamera, sualt k l f ve bir veya iki adet harici sualt flafl d r. Bir makinenin sualt kameras na çevrilmesi için, o model için yap lm fl sualt kab n n olmas gerekir. Birçok firma popüler kameralar için sualt kab (housing) yapm flt r. Kaplar makinelerden daha pahal oldu u için kaba göre kamera almak bazen daha kolay olur. Türkiye'de dal fl malzemesi satan ma azalar arac l yla malzeme temin edilebilir. Size uygun ekipman için en kapsaml araflt rma arac ise internettir. Sualt nda foto raf çekmenin püf noktalar nelerdir? Kara foto rafç l bilgilerinin d fl nda mavi suyun fl a, renge etkisini ve tabii fl kta flaflla pozlamay iyi bilmek gerekir. Bunlar n d fl nda h zl davranmak ve hatalar azaltmak için ekipmana hakim olmak flart. Sualt nda korunman z gereken ise zehirli ve dikenli olan deniz hayvanlar. Tropik bölgelerde cildin tam kapal olmas na dikkat etmeli. Çünkü atefl mercan gibi zarars z görünen canl lar ufak bir sürtünmeyle çok ac verir. Ayr ca kamera ve aksesuvarlar n ba l olmas gerekir, yoksa elden kay nca derinlerde kayboluverir. Kameray tafl rken enerji ve hava harcamas n azaltmak için vücuda yak n tutup suya sürtünmeyi azaltmakta fayda var. Bota girip ç karken ekipmana özellikle dikkat etmek laz m. Vücut dengesini ve yüzerli i iyi ayarlamay ve dal fl arkadafl n z da gözden kaybetmemeyi söylememe gerek yok. Ali Kabafl kimdir? Foto raf çekmeye genellikle yaln z giderim. Çekimlerimde konsantrasyonumun bozulmamas ve konuyla bütünlü ümün da lmamas çok önemli, diyen Ali Kabafl n foto raf serüveni çok erken yafllarda bafllay p Amerika daki e itimi süresince de devam etti. Worcester Polytechnic Institute da iflletme mühendisli i e itimi alan Kabafl, iflletme master n da Columbia Üniversitesi nde tamamlad. Princeton da, Johnson Atelier de bronz döküm e itimi ald, Urart ta yöneticilik yapt. Sualt foto raflar onun ilgi ve uzmanl k alanlar ndan sadece bir tanesi. Dijital teknolojilerde uzman olan Kabafl, Michael Grecco, Seth Resnick ve Linde Waidhofer gibi foto rafç lardan ders ald. British Airways, Lufthansa Havayollar, The Guardian, Le Monde Diplomatique, Maison Française, MSNBC, National Geographic Adventure, The Sunday Telegraph, DDF, TC. Kültür ve Turizm Bakanl, müflterileri aras nda. Rodale s Scuba Diving ve Sport Diver dergileri ise sualt foto raflar n kullanan önemli kurulufllar. 13

14 röportaj Foto raflar: Eren Aytu Bir oyuncu Yeni dizisiyle ekranlara ve filmleriyle sinema salonlar na konuk olan oyuncu Haluk Bilginer ve bir süre önce ç kan iki kitab yla ad ndan söz ettiren yazar Ece Temelkuran bir araya gelince kelimenin mecaz ve düz anlamlar yla gerçekten de içeriden ve d flar dan konufltular. Ece Temelkuran: nsan oyuncu olmaya nas l karar verir? Nas l bir duygu, nas l bir temel motivasyon vard sizin seçiminizde? Ama do rusunu isterseniz böyle ifllerde seçmeye inanm yorum. Yazar olunur mu? Oyuncu olmaya da karar verilmez herhalde. Herhalde insan bir gün bilir. Haluk Bilginer: Ben bilinçli olarak on alt yafl mdan beri biliyordum oyuncu olaca m. Küçükken de gayet nefleli, mukallit bir çocuktum. Ama on alt yafl mda oyunculuk mesle ini seçmeye karar verdim. Sahnede olmay çok sevdim, orada mutlu oldum. E.T.: Görünmek, kendinizi baflkalar na göstermek miydi sizi mutlu eden? Oyuncu olmak böyle bir fley çünkü. zleyiciye muhtaç bir meslek sizinki. Görünmeye sevdal m s n z mesela? H.B.: Hay r. zleyiciyle kurdu um etkilenme ve etkileme iliflkisini çok sevdim. Benim için her ikisi de çok önemli galiba. Tiyatroda izleyici beni etkiliyor. Tiyatroda ald m hazz kamera karfl s nda alm yorum, tiyatrodaki gibi olam yor asla. Dizginler sizin elinizde de il. zleyiciyle iliflkiniz do rudan de il, dolayl, çünkü arada rejisör var. Onun anlatmak istedi- i fleyin bir arac s n z. Üstelik bir sinema filminde oynamak için ille oyuncu olmak da gerekmiyor. Ay larla bile film çektiler, çok da güzel oldu. Oyuncu olmayan insanlar n sinema filmlerinde baflar l oldu u çok görülmüfltür. Ama oyuncu olmayan insan n sahnede baflar l oldu u tarihte hiç görülmemifltir. Benim hep söyledi im bir sözdür, art k anonim oldu: Oyunculu un er meydan tiyatro sahnesidir. E.T.: Bu er meydanlar nda afl n yor insan asl nda. Hangi sahnede olursan z olun, heyecan korumak zorlafl yor zaman geçtikçe. nsan n etkilendi i fleylerin say s azal - yor. Gençken sertleflmek zannetti i bir so ukkanl l a sahip oluyor insan. Peki siz, bu kadar deneyimden sonra en son ne zaman gerçekten etkilendiniz? H.B.: Ben sahneye ç kt m her gece etkiliyor ve etkileniyorum zaten. Çok da hofluma gidiyor, çünkü insan insana insanla anlatan tek sanat dal tiyatro. Bazen öyle anlar oluyor ki oyunlarda, izleyiciyle aran zdaki iliflki neredeyse elle tutulur bir hal al yor. Ufac k bir fley yapsan z izleyicinin ne tepki 14

15 ve bir yazar verece ini sanki biliyorsunuz. Büyü gibi bir fley. zleyiciyle oyuncu aras ndaki iliflki çok mahrem bir iliflki. flinizi iyi yap - yorsan z, sahnede çekinmeden utanmadan ruhunuzu soyuyorsunuz. Ruhunuzu soymak çok kolay ifl de ildir. Bir striptizci yaln zca vücudunu soyar. Ancak ruhunuzu soydu unuzda bafll yor o çok mahrem iliflki. Onun için tiyatro çok özel, onun için kimilerinin dedi i gibi suya yaz yazmak de- il, tersine an yaratan bir sanat dal. Sahnede iyi bir fley yap yorsam ben, öyle bir soru iflareti tak yorum ki sizin beyin k vr mlar n za, y llarca ç km yor. Evet, sinema kal c, yüz y l sonra bile izlenebiliyor. Tiyatro bir gece iki saatte yaflan yor, bitiyor. Tiyatro arkaiktir diyenlere hep flu örne i veriyorum: Seviflmek de arkaik. yi ki de arkaik. Seviflmenin modas geçti mi ki, tiyatronunki geçsin. E.T.: Geçti asl nda! H.B.: Sahi mi? Ben fark na de ilim. Demode bir adam m. Peki, siz yazarken yazd n z fleyle aran zda mahrem bir iliflki oluflmuyor mu? Sonra siz onu çekinmeden, al oku, diye baflkalar na veriyorsunuz. E.T.: flin bu k sm beni rahats z ediyor biraz. Rahats zl k de il de tedirginlik duyuyorum asl nda. Yüzümüz biraz da kader gibi, onu tafl mak zorunday z. Sanat yapmad - n z, sahneye ç kmad n z zaman da o yüzü göstermek istemedi iniz zaman da sokakta insanlar o yüzü görüyor. Yüzünüzün tan n yor olmas ndan tedirginlik duymuyor musunuz? H.B.: Maalesef bu bir mesleki yan etki. Bu öyle bir ifl ki, insanlar sizi seyrediyor ve -bu her ne demekse- meflhur oluyorsunuz. Meflhur olur olmaz da anonim olmak istiyorsunuz. Herkes meflhur olabilir, ben anonim olmay özlüyorum. Geçenlerde film çekerken, yard mc oyunculardan biri gelip Haluk Abi, bu köprüden geçen herkes seni tan yor, ne güzel bir duygu! dedi. Bu önemli bir fley de il, dedim, seri katilleri de tan yorlar. Ben sadece herkes taraf ndan sevilmemi sa layan bir ifl yapt m için meflhurum. Televizyonda ifl yap yorsan z tan n rs n z. Herkesin oturma odas nda var olan bir fley çünkü. Orada meflhur olmak çok kolay. E.T.: Özellikle Türkiye de, sokaklarda bofl bofl dolaflma hakk n z da elinizden al yorlar ünlü olunca. Bofl bofl dolaflma, bofl bofl bakma, giderek de bofl kalma hakk gasp ediliyor. Ki yaz p çizen, insanlara bakan kiflinin en fazla beslendi i yerdir o boflluk. Siz insanlara bakacakken, insanlar size bak yor. Görünme iflin esas haline gelince de yazacaklar tükeniyor insan n. H.B.: Ünlüyseniz, dünyan n her yerinde böyle. Sokaklarda yürürken ünlü olmadan önce davrand n z gibi davranam - yorsunuz. Marketlerde rahat rahat al flverifl yapam yorsunuz. Diyelim ki peynir stand n n önünde yar m saat geçirmek istiyorum, mümkün de il. Allah allah, bu adam ne yap yor bak fllar yla karfl lafl yorsunuz ister istemez. Ünlü olmak çok önemli de il. Bu mesle i yapmak çok güzel bir fley de, meflhur olmak o kadar güzel de il. Hay r, biri gelip Tebrik ederim çok iyi bir ifl ç karm fls n z, dedi inde elbette güzel; ama meflhur olan bir insan n hayat ndaki her fleyi bilme hakk olmamal kimsenin. Orada röntgencilik bafll yor. E.T: Bilinen yüze kendini feda edifl hali sanki. Hayranl k iliflkisi Türkiye deki haliyle, bir kurtar c yla buluflma gibi yaflan yor. Tap nma hareketleri bunlar; göründü ü için kutsal olandan bir parça koparma giriflimi sanki. Kâbe ler ilan ediyorlar insanlar kendilerine, Kudüs ler... Oralardaki kutsal tafllara yüz sürer gibi bir iliflki kuruyorlar televizyonda görünenle. Görünen var çünkü. Kendisi de var olmak için görünenle bir iliflkiye girmesi gerekiyor. Belki de içgüdüsel bir var olma eylemi hayranlar n yapt. H.B.: Sirkteki, hayvanat bahçesindeki maymunlar gösterir gibi bir fley. Ben rastl yorum; Bak amcaya, bak! diyor adam. Sen orada yokmuflsun gibi, önce bir merhaba de, nas ls n z de. Ama hay r, do rudan çocu uyla iliflki kurup sana bir nesne muamelesi yap yor. Eskiden yazarl k daha anonim bir fleydi ama art k siz de tan n yorsunuz, yüzünüz görünüyor. Siz yazarken herkes sizi tan s n diye yazm yorsunuz ki, mesle inize de ters düflen bir fley asl nda. Benimki bunun tam tersi. Ben, Beni izleyin diyorum. E.T.: Herhalde sizin için olmas gereken bu. flin tabiat yani. Ama yaz yazan insanlar da bu sahneye dahil edildi epeydir. San r m bu, bir endüstrinin oluflum aflamas ndaki sanc lar. Henüz popüler olanla hakiki edebiyat (ya 15

16 röportaj da yaz ) ayr lmad. Bir kere, bunlar n tüketicileri henüz ayr flmad için sunufl biçimleri henüz birbirinden farkl hale gelemedi. Bu yüzden yaz yorsan z, popüler olmak zorundas n z. Görünmek zorundas n z. Yok say lmamak için daha fazla görünmek! Kalabal klar mahrem sevmiyor çünkü. Genç bir kad n olunca daha da tuhaf. A r yazar olacaksan gülmeyeceksin mesela; çok satacaksan da kesintisiz güleceksin! Bizim tezgah n numaralar da bunlar iflte. H.B: Asl nda yazar n yüz olarak ünlü olmas mesle ine de ters bir durum. Bu ancak magazinleflmifl bir dünyada mümkündür. Magazin dünyan n her yerinde var, ama magazin her fley de il. Sadece Türkiye de her fleyi kapsayan bir fleye dönüflüyor. Bu sizi nas l etkiliyor, devreye otosansür giriyor mu? E.T.: Yazd klar ma de il de, hayat ma otosansür uyguluyorum. nsanlar n kafas nda yazar gibi durmak diye abuk subuk bir fley var. H.B.: Sanatç duruflu gibi bir fley. Sanatç bize örnek olsun, diyorlar, yahu sanatç sana neden örnek olsun? Sanatç bir fley üretiyor, sen git kendine baflka bir örnek bul. Sen git oy verdi in adamlar, kad nlar örnek al. Ben sanat üretiyorum. Ne yapaca z, Jean Genet ye sanatç demeyecek miyiz yani? Bukowski yi ne yapaca z; Picasso yu, Dali yi ne yapaca- z? Sanatç duruflu nun anlam n bile bilmiyorum ben, ne demek oldu unu anlam yorum. E.T.: Bugünlerde flu demek: Genet yaflasayd, vazelin reklam na ç kmak zorunda kal rd mesela! Neyse... Neden Türkiye de yafl yorsunuz? Burada yaflanmamas gerekti ini savunur gibi oldum, öyle anlafl lmas n. Yurtd - fl nda da bir kariyeriniz var, neden Türkiye de yaflamay seçtiniz? H.B.: Eskiden ngiltere de yafl yordum deki ilk iflim, TRT ye çekilen Gecenin Öteki Yüzü ydü. O dizinin çekimleri s ras nda Zuhal e âfl k oldum. O ngiltere ye gelemeyece i için benim Türkiye ye gelmem flartt. Ben de seve seve geldim, iyi ki gelmiflim. Buraya geldikten sonra yapt m ifller beni çok mutlu etti. Hâlâ ngiltere de yafl yor olsayd m, Oyun Atölyesi ni infla etmek gibi ö retici bir tecrübeye asla sahip olamayacakt m. Çünkü oradaki oyuncular n salon derdi yok. Ama bu dert benim için zorunlu bir keyif oldu. Buray biz öfkeyle infla ettik, öfke de bir enerjidir. Ama ayn fleyi ngiltere de yaflayamazd m. yi ki Türkiye de tiyatro yapm fl m. Amerika ve ngiltere yle, dolay s yla Hollywood la ba lant m sürüyor. Arada bir gidiyorum, televizyon ve sinemaya ifller yap yorum. Orada yapamayaca m tek fley tiyatro, çünkü tiyatro yapabilmek için buradan en az alt sekiz ay uzak kalmak gerekiyor. Bu süre içerisinde, ben orada tiyatro yapmaya gidiyorum, demek de tuhaf. Orada tiyatro yapmamak çok da büyük bir kay p de il çünkü biz Türkiye de, ngiltere deki ço u tiyatrodan çok daha iyi ifller yap yoruz. E.T.: Geçen y ld galiba, anafikri tiyatro izlenmeye de mez olan bir yaz yüzünden tiyatrocular epey isyan ettiler. Siz de isyan ettiniz mi? H.B.: Evet, hat rl yorum, Perihan Ma den yazm flt o yaz y. Yirmi üç y l önceki bir oyundan dem vurarak tiyatroyu sevmedi ini, yapay ve arkaik buldu unu söylemiflti. Kast etti i kötü tiyatroysa, kötü tiyatro hakk nda sabaha kadar konufluruz Perihan Han m la, ona benim de tahammülüm yok. Onun için s ra bafl nda oturuyorum ki gerekti inde bir an önce kaçabileyim. Tiyatro konusunda dünyada beflinci ülke say lan ngiltere de bile oyunlardan küfrederek ç k yorum. Bu ne biçim ifl, burada sahneye ç kmak için sa kolunu verecek aktörler garsonluk yaparken sizin böyle oynamaya ne hakk - n z var, herkes replik söylüyor, kimse birbiriyle konuflmuyor, bu ne biçim tiyatrodur diye. Onlar n yapt klar ay p, benimki de il. Hangi cüretle National Theatre da ç k p güzelim oyunu berbat edebiliyorsun? Christopher Hampton un The Cure isimli çok be endi im bir oyununa, iyi bir oyun seyredece- im diye sevinerek gitmiflim, baflrol oyuncular ndan birisi, sinemada çok iyi aktördür, replik söylüyor sadece. Kimse birbiriyle iliflkiye girmemifl, bu ne kepazelik! Benim burada k zma hakk m var. Sahneye ç kmak çok büyük bir iddiad r, o iddiay tafl yam yorsan ç kmayacaks n sahneye. Beni etkileyemeyecekseniz, bana gerçek insan ruhunu, çeliflkilerini hissettiremeyecekseniz sahnede ne ifliniz var? Bu bana da hakaret. Ben saatlerce bekleyip bilet alm fl m, evimden kalk p buraya gelmiflim; sen bana kötü oyun oynayamazs n. Böyle bir hakk n yok. Konuya dönersek, kötü tiyatro konu- 16

17 sunda da ayn fikirdeyim ama tiyatro diye genellersek çok büyük bir hataya düfleriz. Tiyatrodan do an hiçbir sanat onun yerini alamad. Arkaik bir sanat hakikaten. nsan insana anlatan bir fley, di eri kamerayla anlat yor. Orada insan ç r lç plak ç k p Seni etkileyece im, diyor, etkileyemezse suç onun. Bu onun sorunu. E.T.: Böyle bir iddiayla yaflamak gerginlik yaratan bir fley de il mi? Hayat n böyle bir iddia üzerine kurmak yani... nsanlar n hastal k say p tedavi ettirdikleri performans anksiyetesi sizin mesle iniz oluyor. Hastal kla yaflamak dedikleri fley bu herhalde. H.B.: Her gün aslan n a z na at yorsunuz kendinizi. Sahne çok tehlikeli bir fley. Bütün seyirciler aslan, seyirci olmak için profesyonel olmak gerekmiyor. Seyirciyi s navla kap dan alamazs n z. Hem iddias z ifl olur mu? Sizin dünyaya kay t düflmeniz de ayn ölçüde iddial de il mi? E.T.: Hem nas l bir iddia! Belki sizinkinden de beter. Yazmaktan daha büyük bir iddia olamaz gibi geliyor bana. Dünya, dön! nsanl k, sen devam et! Ben buradan sizin davran fllar n za bak yorum! Bak yaz yorum her fleyi buraya, ona göre! demek gibi bir fley. Daha büyük bir ego fliflkinli i olamaz bence. Di er yandan, bu ego obezli inin de bir bedeli var. Mesela seyircilerin size aslan gibi gelmesinin nedeni herhalde sahneye ç karken tafl d n z iddia. H.B.: Olabilir ama bence herkes aslan olmal. Hep söylerim; keflke eski Yunan seyircisi kadar bilinçli olabilsek. Keflke baz oyunlar yuhalansa. O zaman alk fl n de eri ortaya ç kard ; çünkü biz her fleyi alk fll yoruz. E.T.: Etkileyece im, nefessiz kalacaks n z diye bafll - yorsunuz siz ama bizim iflimizde böyle bir fley söz konusu de il. Ben kendimce bir fley yazd m, dünya tarihindeki yaz l gelene i bir yerinden etkileyebilir miyim acaba sorusunu soruyor yazar kendine. Belki bunu görmeye ömrünüz yetmeyebilir; sizin o gece takdir edilmeye ihtiyac n z vard r, seneler sonra anlafl l r de eri. Biraz daha sab rl olmak gerekiyor burada. Gerçi edebiyatç lar da art k gala gecesi düzenlemeye bafllad kitaplar ç kt nda. Sizin edebiyatla iliflkiniz nas l? H.B.: Özellikle mesle im oldu u için bol bol oyun okuyorum. Cevheri olan bin oyun bulabilmek için bir sürü çak l tafl ay klamak zorundas n z. Gene de yeterince okudu um söylenemez. ngilizce ve Türkçe oyunlar izleyebiliyorum sadece. E.T.: Oyun d fl nda ne okuyorsunuz? H.B.: Felsefe okumaya çal fl yorum. Son zamanlarda Oruç Aruoba y okumaya bafllad m. Onu Bahçeflehir Üniversitesi nde yapaca m z yüksek lisans program na hoca olarak davet etmeyi düflünüyorum. Bir oyuncuya neden sorusunu sordurtmak için çok iyi bir araç felsefe. Oyuncunun da bu soruyu sormas, insan ilgilendiren her fleyle ilgilenmesi gerekiyor. Felsefe, yan t olmayan sorulara yan t bulma çabas ve o sorular n yan t n hiçbir zaman bulamayaca n da bilmektir. Benim hiçbir zaman en iyi oyunumu oynamadan ölece imi bilmem gibi. Felsefe, sonu olmayan yolculu a ç kmay göze alm fl cesur bir yürektir. Sorar, sadece sorar, bir önce sordu unu unutur, bir daha sorar. nsan n ve oyuncunun, sanatla u raflan herkesin yapmas gereken fley budur. Sizin de kitaplar n z ald m, duruyor. Felsefecilerin de aç klayamad bir bela var bafl m zda: zaman. E.T.: Do rudur; zamans zl n icad ndan bu yana... Zaman yeniden bulunamad. Di er yandan, burada insan n bo az n s kan telafl n göçebe kültüründen de kaynakland n düflünüyorum ben. Yerleflik zamandaki yar n duygusu yok bu ülkede. Hep göçece iz, hep gidece iz, nas lsa kurduklar m z b rakaca z ya, o yüzden zaman bulam yoruz bir fley kurmaya. Yerleflik kültürlerde baflka türlü bir zaman duygusu var bence. Misal, ngiltere de... Bir gün gidecek misiniz ngiltere ye temelli? H.B.: Hay r, düflünmüyorum. Siz hiç gittiniz mi Londra ya? E.T.: Hindistan a bile gittim ama nedense ngiltere ye gitmedim. Fakat gelecekte Londra da yaflayaca ma dair tuhaf bir his var içimde. Bence kad nlar rüyalar nda konuflurlar kendileriyle. Ben de Londra üzerine bir rüya gördüm y llar önce. Eski bir evin arka bahçesinde, yan mda küçük bir limon a ac fidesi, ç plak ayakla çimlerin üzerindeyim. Minnac k bir masa var. Masada yaz yaz yorum. O rüyadan beri gidece imi düflünüyorum. Uzun y llar ngiltere de yaflad n za göre 80 darbesi s ras nda Türkiye de de ildiniz yani? Nas l yaflad n z darbeyi? 17

18 röportaj H.B.: 1980 de ngiliz bir arkadafl mdan telefonda, sabah n alt s nda Paflalar geldi diye bir fley duydu umu hat rl yorum. Ne oldu unun tam olarak ay rd na varamad m do al olarak. E.T.: Bizde de küçücük bir radyo vard, annemle babam onun bafl nda sigara içiyorlard. Sabaha karfl denilen fleyin ne oldu unu o gün anlad m. Peki sizin Türkiye deki siyasi hikâyelerle iliflkiniz nas ld o dönemlerde, yoksa tiyatro ve ngiltere meselesiyle mi bo uflmaktayd n z? H.B.: O siyasi çalkanma s ras nda üniversite ö rencisiydim ben nin Haziran nda mezun oldum, A ustos ta ngiltere ye gittim. Sonraki üç y l uzaktan takip etmek durumunda kald m. Darbeden sonra Eyvah flimdi ne olacak?! diye düflündü ümü hat rl yorum, nitekim çok kötü fleyler oldu. Y llar sonra flimdi bile cefas n çekiyoruz. E.T.: Bu durumda, dönemin ajit-prop tiyatrosundan uzakt n z. Ne düflünürsünüz siyasi olarak angaje olmufl tiyatroya iliflkin? H.B.: Çok do ru bulmuyorum; o tiyatro de il zaten, mastürbasyon. Duymak istenilen sözleri hayk r r, sol yumruklar havaya kald r r, sonra da alk fllard k birbirimizi. Bir an olarak kald akl m zda. E.T.: Sizin için an olabilir ama kimi insanlar için hâlâ en gerçek tiyatro o. En do ru tiyatro... Yaflayan bir biçim yani. H.B.: Öyledir mutlaka. Ama bu tarz tiyatrodan, tiyatro tarihine kalm fl oyun yoktur. Hakl s n z, yan n zday z arkadafllar, demek için bir araçt r o, tiyatro de il. E.T.: Peki tamam, ajit-prop sevmiyoruz. Ama sizin için bu kadar m uzak politikaya tiyatro? Ya da politika tiyatronun neresinde? H.B.: Hep içinde. Othello oynarken bile politika yap yorsunuz. Othello ya bak fl aç n z bile nas l biri oldu unuzu belirler. Sanat mesaj vermez, mesaj verince sanat olmaktan ç - kar. Sanat soru sordurur. Kim bana Othello iyi ve kötünün çarp flmas d r, Othello iyidir, Iago kötüdür dedirtebilir ki? Bu ne kadar s bir bak fl! Sevdi i kad n bo arak öldüren bir adam n nesi iyi? Erdem, fazilet nerede? Hatta biz, afifllerde kullan lmasa da, Othello nun alt na bir parantez açt k; Othello ya da bir erdemin anatomisi diye. Neyin erdemi bu? Nesi itibar, kar n bo dun yahu! E.T.: Bugünlerde eskisine oranla daha popüler bir biçimde 80 Darbesi nin, o dönemde Türkiye de yaflananlar n sorgulamas yap l yor. Televizyon dizileri, sinema, genç köfle yazarlar... Bir tür gecikmifl anma töreni gibi... Siz böyle bir projede yer alsayd n z, kimi oynamak isterdiniz? H.B.: Kenan Evren i. Kahraman oynamaktan çok daha ilginçtir onu oynamak. Oyunun içinde Asmayal m da besleyelim mi, diyeceksin, düflünsene! E.T.: Kötü, tiyatro için daha iyidir diyorsunuz yani! H.B.: Bir yazar, Yafll diktatörlerle asla tan flmay n, onlar sevebilirsiniz, demifl, kim oldu unu hat rlayam yorum flu an. Hitler i de oynamak isterdim. Kötüyü oynamak daha ilginçtir. Grafi i iniflli ç k fll d r. Othello nun nesi iyidir yani; niye hep iyi olarak gösterilir, anlam yorum. Iago yüzde yüz hakl asl nda, haks zl a u ram fl bir adam sadece. fiimdi de ben size bir fley soray m. Ünlü olman z, yazd klar n z etkiliyor mu? E.T.: Can m çok s k l yor ve kendimi e lendirmek için bu ifli yap yorum. Üzerine para verdiklerinde flafl r yorum bazen. Bu piyasa sizce de çok burjuva de il mi? H.B.: Burjuvazi çok önemli bir kültür, sanat yapmak için burjuva olmak gerekiyor. Ben sabah beflte kalk p tuvalet de temizledim, iflportac l ktan hamall a kadar her fleyi yapt m. Art k çal flmak zorunda de ilim ama. Yapmak istedi im fleyi yap yorum ve bana para veriliyor. Bundan büyük lüks olamaz. E.T.: Yapmadan ölmesem dedi iniz bir fley var m? H.B.: Bana y llar önce, bir milyon dolar n z olsa ne yapard - n z diye bir soru sorulmufltu. Bir tiyatro salonu kurar m demifltim. San r m hayal gücümün k s tl l ndan kaynaklanan bir sorun var; paray baflka nereye harcayaca m bilemiyorum ben. Bir tiyatro binas kurarak hayalimi gerçeklefltirdim, flimdi daha büyü ünü kurmak istiyorum. E.T.: Büyük bir gösteri planl yor musunuz? Bütün flehre yay lm fl, opera gibi... H.B.: Hay r. Evita lar, büyük müzikaller, Broadway tipi gösteriler beni ilgilendirmiyor. Zaten tiyatroda önceden söylemek u ursuzluktur, ngilizler break a leg derler ama bir tasar m var. E.T.: Tiyatronun böyle bat l inanca dayal, ilginç ritüelleri ve kurallar var san r m. Örne in demin sözünü etti iniz break a leg nereden geliyor? H. B.: fieytan n baca n k rmaktan: Break the devil s leg. Türkçede de var ayn deyim, fleytan n baca n k r da, kazas z belas z atlat flu ifli anlam nda. Tiyatroda asla sl k çal nmaz, asla iyi flanslar denmez, asla Macbeth laf edilmez. Bunlar n hepsinin sebebi var. On yedinci, on sekizinci yüzy l tiyatrosunda örne in, elektrik olmad için, sahne teknisyenleri aralar nda sl kla iletiflim kuruyorlard. Tiyatroda sl k çald n zaman kafana pano düflebilir de ondan sl k çalmamak gerekiyor. Macbeth de de çok büyü vard r. Ben de tan k oldum. New Castle Play House da biz Macbeth oynad k. Felaket yaflanmayan bir Macbeth prodüksiyonu hat rlam yorum. Benim oynad m Macbeth de baflrolü oynayan çocu un burnu k r lm flt kavga sahnesinde, bir hafta hastanede yatt. Londra dan baflka bir çocuk ça r ld ve elinde kitapla oynad Macbeth i bir hafta boyunca. Seyircilerden özür dilendi, isterseniz paran z geri verelim dendi, ama yapacak baflka bir fley yoktu. Her prodüksiyonda bir felaket vard r, niye bilmiyoruz, ama bunu fark ettikleri için oyunun ad telaffuz edilmez de let s play a scottish play denir. E.T.: Eh, biz de bas na kitaplar m z n ilk bask da kaç tane satt n söylemeyiz. 18

19

20 kütüphane Foto raflar: Nazif Topçuo lu Enis Batur un kitapl Kütüphanesi üzerine bir söylefli gerçeklefltirmek istedi imiz Enis Batur, h nz rca bir fley yaparak, kitapl n n yaln zca kapaklar n gösterdi bize. Neyse ki, foto raflarda içindeki kitaplar göremesek de, kitapl hakk nda sordu umuz her sorunun yan t n alabildik. Kütüphanenizi ne zaman oluflturmaya bafllad n z? Kütüphane say labilir mi emin de ilim, ilk mikroskopik kitapl m 1968 de, ortaokul s ras nda oluflturmaya bafllad m. As l bir y l sonra, raflar m oldu da ilk kütüphanem kayboldu, bugünkü kütüphanemi 1987 de kurmaya koyuldum. Kendi paran zla ald n z ilk kitap hangisiydi ve çocukken neler okurdunuz? Saint-Exupéry nin Vol de Nuit sini (Gece Uçuflu), Kad köy deki Frenç-Amerikan kitabevinden sat n alm flt m. Okumaya resimli kitaplarla bafllad m: Pekos Bill ve benzerleri. Ard ndan Do an Kardefl in kitaplar na geçtim. En büyük tutkum ise ansiklopedi okumakt. Hiç kitap çald n z m? Yurtd fl nda yaflad m dönemde. Gelgelelim, daha çok yak n çevremdekilerden yard m ald m (!) söylemeliyim. fiu anda kütüphanenizde tahminen kaç kitap var? Bir say m yapm fl de ilim, ama y llar n bana sa lad bir tür göz ayar na güven duyacak olursam, yaklafl k 15 bin kitap olmal kütüphanemde. Kütüphanemin bir parças sayd m diskotekimde ise, 1200 dolaylar nda CD var. Kütüphanenizde a rl kl olarak hangi tür kitap var? En a rl kl bölüm fliir kitaplar, Türk ve dünya fliirinin genifl bir temsil oran var raflar mda. Antik Ça, Ortaça, Rönesans dönemi üçlüsüyle oluflmufl ba ms z, zengince bir bölüm gelir arkadan. Üçüncü bölüm sözlüklerden oluflur. Sonra, s ras yla, otobiyografi-günlük-mektup üçlüsü; anlat kitaplar ; denemeler ve düflünce kitaplar gelir. Sanat kitaplar bölümü oldukça genifltir, ama bir k sm Fatma Tülin in atölyesindedir, 20