MMOB MAKİNA MÜHENDİSfcüİ ODASI AYLIK YAYIN ORGANİ

Transkript

1 ayış 997 Sayı : 448 ISSN MMOB MAKİNA MÜHENDİSfcüİ ODASI AYLIK YAYIN ORGANİ. Ulusal Kaynak Teknolojisi Kongre ve Sergisi'ne Doğru Su Altında Ark Kaynağı t Kaynak Konusunda Avrupa ve TSE Standartları t Çeliklmin Kaynağında Ön lamanın Belirlenmesi

2 Dökme dilimli kazanıyıa en az 20 yıl hiç sorun çıkarmaz. Bağımsız ısınma ve konfor sağlar. Mikrokompüter sistemi, iç ortam sıcaklığını dış ortamdaki değişimlere göre ayarlar On ısıtmalı brulor, yakıtı yüksek verimle yakarak yüksek tasarruf sağlar Her bütçeye uygun 79 ayrı modeli vardır. Demirdöküm Panel Radyatörlerle yüksek uyumludur. Yüksek ısıl güce sahiptir, yakıttan tasarruf sağlar. Dünyanın en geliş teknolojisiyle boyandığından, korozyona, darbelere ve her türlü y^ dayanıklıdır. Az yer kaplar, şık ve dekoratiftir. 3 bar basınç aitıncfa teste tat»? tutulmaktadır. Montajı pratiktir. Zeminden beslemeli sistemlere de uygun zengin seçenekleri ile 5 yıl garantilidir.. Uzun ömürlüdür. Sağlamdır korozyona dayanıklıdır. Gruplanması ve montajı kolaydır. Maksimum ısıl güçle optimum verim sağlar. Temizlenmesi kolaydır, canlı renklerle boyanmaya uygundur. Kat kaloriferi ve şofben olarak görev yapar. Bağımsız ısınma sağlar. Yer kaplamaz, duvara asılır. Pilotlu veya elktronik ateşlemeli, bacalı ve hermetik tipleri mevcuttur. Doğalgaz veya LPG ile çalışır. Her türlü gaz, su, elektrik ve basınç emniyeti vardır. Çok uzun ömürlüdür, sessiz çalışır, yüksek verimlidir. yıl garantilidir. M) Koç ' Korozyona ve darbelere dayanıklıdır. Uzun ömürlüdür. Nakliyesi ve montajı kolaydır. Çok yüksek verimlidir, çabuk ısınır ve ısıtır. Sağlıklı ve ekonomik ısınma için idealdir.

3 n kaliteli ısıtma sistemlerini biz yapıyoru jönüllüyüz. Çünkü yüksek teknolojimiz v^ er almayan daha üstün sözlerle ifade e< Şofben Otomatik ateşlemelidir. 5 ayrı emniyet istemi vardır. Şık ve dekoratiftir. Doğalgaz veya LPG ile çalışır. Baca ensörü ile donatılmıştır. Uzun ömürlüdür. Monoblok poliüretan izolasyonludur. 50, 65, 80, Î00 ve 20 İt. kapasitelerde Sfejndart, ledli ve Programlı tipleri vardır. Modern ve estetiktir. Emaye iç kazana sahiptir. 4 ayrı emniyet sistemiyle tam güvenlik sağlar. % 00 emniyefjfedir. Isıyı homojen olarak dağıtır. I ya da 2 dilimlidir. Basic, Normal, Fanlı ve Fanlı-Timeflı modelleri vardır W ısıl güçtedir. Otomatik termostatıdır. Yaşanılan ortamı kontrollü olarak ısıtır. Gereksiz yakıt tüketimini önler, asarruf sağlar. Otomatik ateşleme sistemiyle bir düğmeye basarak, mavi alevli, tam emniyetli ısınma konforu sağlar. Bacalı ve Hermetik modelleri nevcuttur. Sağlam ve uzun ömürlüdür. Ayarlı termostatlı, basınç ayarlıdır. içi tuğlalı, döküm gövdelidir. Isıyı uzun süre muhafaza eder. Önden ve üstten doldurmalıdır. Yüksek verimlidir. Uzun süre sönmeden yanar. Çift cidarlı modellerin yüzeyleri çift kat emayedir. OD Demirdöküm laute GÜVENCE BELGES TÜKETİCİ DANIŞMA 24 S E R V I S İ Jiaat ÜCRETSİZDİR N S A N İ Ç İ N H E R Y E R D E Türk Demir Döküm Fabrikaları A.S. Pazarlama ve San» Grubu: Çamlıca ; Merkezi, B2 Blok Ûnalan Mahallesi, Ayazma Caddesi, Küçük Çamlıca 890 Üskudar-istonbul, Tel: (026) Faks: (026) Ankara Blg. Md.: izmir Cad Koç Han 25/3 Yenişehir, Tel: (032] Bursa Mg. Md\: Ahmel Hamdı Tanpınar Cad 5/A, Tel (0224] ilmir Blg. Md.: Vasıf Çınar Bulvarı, Arkada) Apl. 9/B Alsancak, Tel: 0232) Samsun Blg. Md.: Ulugmi Mah. istiklal Cod. Ceril Apl. 32/A T.I: (0362) ! II

4 BOS Birleşik Oksijen Sanayi A Ş. Gaz siparişi verirken, karşılandı ÎDafeaı i. 2 Daha ^; f:! Kayj ft ^ ' '' \ Kaliteli Kaynak Dikişi ;; Eğer çalıştığınız firma firma ile çalışmaya Birleşik Oksijen baaay AJŞ. Büyükdere dd ISO 9002 RVVTUV

5 Landis&Staefa Otomatik Kontrol Sistemleri, tüm ürünleriyle Alarko'da! ŞVSlfcM 60Ğ BİNA YÖNETİM SİSTEMLERİ BİNA YÖNETİM SİSTEMLERİ ÜRETİCİLERE YÖNELİK KONTROL CİHAZLARI EKO COMPUTER FUEL-OIL VE DOĞAL GAZLI SİSTEMLER İÇİN KONTROL CİHAZLARI DOĞAL GAZ VANALARI OKSİJEN KONTROL CİHAZLARI DUOtlYR TERMOSTATİK RADYATÖR VANALARI CHRONûGYR PROGRAMLANABİLİR ODA SICAKLIK KONTROL CİHAZLARI. i.',. : SIGMAGYR DIŞ HAVA KOMPANZASYONLU PROGRAMLANABİLİR SICAKLIK KONTROL CİHAZLARI POLYÜYR KLASİK KONTROL SİSTEMLERİ POLYGYR-JOKER ISITMA, HAVALANDIRMA, KLİMA KONTROL CİHAZLARI AEROGYR KLİMA SANTRALI KONTROL CİHAZLARI DESİGO 30 " KLİMA SANTRALI KONTROL CİHAZLARI n Dünyaca ünlu Landis&Staefa'nın Otomatik Kontrol Cihazları ve Bina Yönetim Sistemleri ile ilgili geniş ürün yelpazesi Türkiye'de. 43 yıllık Alarko güvencesi ve deneyimli uzman kadrosu ile hizmetinizde. Üstelik satış sonrasında Alarko'nun etkili servis desteğiyle... ' i MONOGYR ODA SICAKLIK KONTROL CİHAZLARI BATIGYR FANCOIL KONTROL CİHAZLARI ŞONOGYR ENERJİ ÖLÇÜM CİHAZLARI OTOMATİK KONTROL SİSTEMLERİ 77 ALARKO ^ ^ 4 KONFOR TEKNOLOJİSİ

6 Karmak makina â e"-"*' İZMİR SSBPH 5 o

7 MAYIS 997 Sayı: 448 MAY 997 No : 448 İÇINDEKILER CONTENTS TEKNİK YAZILAR 2 SU ALTINDA ARK KAYNAĞI / Ark kaynağı çevre şartlarına adapte edilmiş olarak daha ziyade petrol platformları tamirlerinde kullanılır. Arc VVelding Under Water Çev. : Tamer DEMİRKOL 9 AŞINMAYI ÖNLEMEDE ETKİLİ YÖNTEMLER:BÖLÜM-I : ISIL PÜSKÜRTME / Aşınmaya karşı dirençli malzemelerden oluşan yüzey kaplamaları elde etmek için geliştirilen yöntemlerden birisi de Isıl Püskürtme Yöntemidir. The Effective Methods for Prevention of Wear Part I - Thermal Spraying Nejat Y. SARI, Sabri AKAY, Erdinç KALUÇ İNCELEME - ARAŞTIRMA ÇELİKLERİN KAYNAĞINDA ÖN ISITMANIN BELİRLENMESİ İÇİN KULLANILAN YÖNTEMLER / Kaynakçı için önemli olan, gerekli ön ısıtma sıcaklığının hangi yöntemle belirleneceğidir. The Methods to Determine Pre-heating Temperature for Steel VVeldings Alper GÜLSÖZ, Cemal MERAN 38 ÇELİKLERDE, ISI TESİRİ ALTINDA KALAN BÖLGENİN TEM- PERLEME SONRASI SERTLİĞİNİ HESAPLAMAK İÇİN GELİŞTİRİLEN BİR YÖNTEM / Çeliklerde temperleme sonrası sertliği belirlemek için ampirik bir formül geliştirilmiştir. An Empirical Formula to Determine the Hordness After Tempering for Steels Ahmet SEVÜK, Barlas ERYÜREK AYIN DOSYALARI 8 YENİ ÜRÜNLER 0 ENDÜSTRİDEN HABERLER ODA'DAN HABERLER 26 ÇALIŞMA GÜVENLİĞİ 3 ATÖLYEDEN 4 BİLGİ SAYFASI 5 YENİ YAYINLAR 52 SÜRELİ YAYINLAR İLAN SAYFALARI DİZİNİ DEMİRDÖKÜM B.O.S. ALARKO SARMAK İZOCAM DOĞUŞ VANA- DICTATOR DOĞUŞ VANA- MAKDOS BALİ MAKİNA- ENELMAK IŞIK MAKINA KANTHALL ANTEL KOMPAS SİSTEM TEKNİK. PETNİZ PAKSAN YILMAZ REDÜKTOR- DEMİRDÖKÜM Ön İç Kapak S.T.F.A. Arka İç Kapak ARCTECH Arka Kapak Yayım Koşulları: Yazılar daktilo ile iki satır aralıkta iki kopya yazılmış olarak, sözcükten oluşan Türkçe ve İngilizce özeti, yazı başlığının İngilizcesi, yazarın kısa özgeçmişi, adresleri ve telefon numaraları ile birlikte Dergi Yönetim Yeri Adresi'ne gönderilmelidir. Yazılar 2 daktilo sayfasını (yaklaşık 3000 sözcük) geçmemelidir. (2 daktilo sayfasını aşan yazıların 2 bölüm halinde birbirini izleyen sayılarda yayımlanabileceği düşünülerek bölümlere ayrılmış olarak gönderilmesi gerekir. Yazılarda kullanılan fotoğraflar net ve temiz olmalı, şekiller aydınger veya beyaz kağıda çini mürekkebi ile çizilmelidir. Yazılarda SI birimleri kullanılmalı, yazıların sonuna yararlanılan kaynakça eklenmelidir. Özgün ve derleme yazılardaki görüşler yazarına, çevirilerden doğacak sorumluluk ise çevirene aittir. Yazılar başka bir sürekli yaym organında yayımlanmış olmamalı, herhangibir toplantıda tebliğ olarak sunulmuş veya sunulacak ise bu açık olarak belirtilmelidir. Dergide yayımlanan yazılara bir dergi sayfası için, özgün ve derleme yazılarda TL., çeviri yazılarda TL. net ödeme yapılır. Dergideki yazılardan kaynak gösterilmek koşuluyla alıntı yapılabilir. Yazıların Değerlendirilmesi: Dergiye gönderilecek yazılar öncelikle Yaym Kurulu tarafından ön elemeden geçirilmekte daha sonra kurulun belirlediği uzmanlar tarafından değerlendirilmektedir. Uzmanların yaptığı değerlendirme sonuçları yazara da iletilecek, uzmanların önerdiği ve Yaym Kurulu'nun uygun gördüğü düzeltmelerin yapılması yazardan istenecektir. Bu düzeltmelerin yazar tarafından yapılması durumunda yazı yayımlanabilecektir.

8 MÜHENDİS^MAKİNA TMMOB MAKİNA MÜHENDİSLERİ ODASİ AYLIK YAYIN ORGANI Mayıs / May 997 Cilt / Vol : 38 Sayı / No : 448 Değerli Okuyucularımız,- Yönetim Yeri - Head Office Sümer Sokak 36/-A Demirtepe - ANKARA Tel :(0-32) Fax: (0-32) MMO na Sahibi Publisher Mehmet SOĞANCI Sorumlu Yazı İşleri Müdürü Managing Editör Emin KORAMAZ Yayın Kurulu - Publishing Board Melih ŞAHİN Tarhan ALAÇAM Özgür AKÇAM Katkıda Bulunanlar Members-at-Large MMO Ankara Kaynak Komisyonu Yayın Sekreteri Publishing Coordinator Nilgün KARAKÜÇÜK Teknik Sorumlu Tecnical Manager Mehmet AYDIN İlan Sorumlusu Advertising Representative Ayten YILDIZ Nuray ÖZER (İstanbul) Komisyon İlişkileri Redactor Şehnaz KAPLAN Bu yıl 40. Yayın Yılını dolduracak olan Mühendis ve Makina dergimiz ilk Kaynak Özel Sayısını 982 yılında yayınlamıştı, 983 yılında "I", 994 yılında "", 995 yılında "3", 996 yılında "2" sayı olmak üzere bugüne kadar "8" sayı Kaynak Özel sayısı olarak yayınlandı. Dergimizin 448. sayısıda "9"cu kez Kaynak Özel sayısı olarak siz okuycularınm tekrar karşısında. Mühendis ve Makina 997 yılı yayın planı çerçevesinde de 996 yayın yılında olduğu gibi "2" Kaynak Özel sayısı yayanlanması hedeflenmektedir. Amaç doygun, okunan, ilgi duyulan bir dergi sunabilmek. Bunun için gerekli olan ön şartları yayın kurulu olarak tekrar hatırlatmak istiyoruz. Tüm kaynak camiasınca kucaklanması gerektiğine inandığımız Kaynak Özel sayılarımız, halen kişisel çabalarla oldukça sıkıntılı süreçler yaşanarak gerçekleştirilebiliyor. Okuyucusu tarafından sahiplenilecek, yapılacak eleştirilerle daha iyiye götürülecek bir derginin ancak aktif katılımla mümkün olabileceğini düşünmeden edemiyor; Katılım Bekliyoruz... Ankara Şubesi Kaynak Komisyonu'nun etkin katılımıyla yayma hazırlanan bu sayımızda da ayın dosyalan adı altında yayınladığımız köşe yazılarımızın yanında bir çeviri, üç özgün yazı ile karşısındayız. İlginizi uyandıracağı düşüncelerimizle... Saygılarımızla Mühendis ve Makina Yayın Kurulu Dizgi Type Setting Ali Rıza FALCIOĞLU (MMO) Baskı Printed by Ceylan Ltd. Şti. Tel (0-32) TMMOB Makina Mühendisleri Yayın Organı olan Mühendis ve Makina Dergisi TMMOB'ye bağlı Odaların üyelerine, mühendislik eğitimi yapan öğrenci, araştırma ve öğretim görevlilerine yıllık abone bedeli -özel sayılar dahil- karşılığında gönderilmektedir. Dergimize abone olabilmek ve daha detaylı bilgi alabilmek için yukarıda verilmiş olan adresimize başvurabilir ya da telefon ve faksla bilgi alabilirsiniz.

9 3 mükemmel urun, 3 mükemmel çozum! İzocam Prefabrik Klima Kanalı, klima gürültüsünü önler, ısı izolasyonuyla çalışma performansını artırır. IZOCOfTI K / I İTİ O LevhaSI, ısı ve ses izolasyonu amacıyla kullanılır. Havanın akışı sırasında ortaya çıkacak gürültüyü yutar, tesisatın sessiz çalışmasını sağlar. f Z O C O f t l K İTİ O Şiltesi, ısı izolasyonunu sağlamak amacıyla kullanılır. Zamanla buhar yoğuşması ve izolasyonun bozulması tehlikesine karşı kesin güvence sağlar. SICAĞA - SOĞUĞA - SESE - YANGINA İZOCAM" cücretsiz BAYİ HATTI İZOCAM TİCARET VE SANAYİ A.Ş. DANIŞMA MERKEZLERİ İSTANBUL Tel [22) (8 hat) Faks (22) ANKARA Tel (3)2) Faks (3 2) IS İZMİR Tel 232) Faks (232) ADANA Tel (322) Faks (322) BURSA Tel (224) Faks (224) ELAZIĞ Tel (424) Faks (424) ANTALYA Tel (242) 24] 9 50 Faks (242) GAZİANTEP Tel (342) Faks (342)

10 URUN ı HABERLERİ Hazırlayan : Taihan ALAÇAM Can İnşaat Ltd. Şti. TM Etfoetlu* AWwn»ttv* TO RO» In lın hı"n.rıwm *t w»»t*r COOPERKNıT ISı YALıTıM ÖRTÜSÜ Yüksek sıcaklıklarda, yaklaşık 000 C'deki ısıl işlem uygulamalarında CooperKnit silika esaslı ısı yalıtım örtüsü, seramik fiberli refrakter malzemelere alternatif olarak kullanılabilmektedir. CooperKnit hijyenik ve tekrar kullanılabilinen bir malzeme olup içi sağlığı ve konforu için yüksek standartlara sahiptir. Cooperheat 02 Centennial Avenue, Piscataway, NJ 08854, A.B.D. TUNGSTEN ASAL GAZ KAYNAĞı - KÖK KORUYUCU GAZ SISTEMI INTER-PURGE kök koruyucu gaz sistemi TIG kaynakçısına temiz ve kaliteli kaynak imkanı sağlar. Bu ekonomik ve uzun ömürlü sistem boru içinde kaynak kalitesinin bozulmasında en önemli etkenlerden ikisi olan holojen birikimini ve türbülansı önler. Bu sistem titanyum, paslanmaz çelik, nikel veya alaşımlı malzemeden yapılmış boruların kaynaklarında büyük avantaj sağlamaktadır. Intercon Enterpirses, Inc. C2-22 Fir Ave. Blaine, WA 98230, MıKNATıSLı A.B.D. MATKAP Dayanıklı döküm alüminyum alaşımından yapılmış olan gövdesi ile hafif ve taşınabilir Pro Mag manyetik matkap 2" kalınlıktaki malzemeye /4 " çapa kadar delik açabilmektedir. Gövdesindeki tutucu mıknatıslar kendi sınıflarındaki en güçlü COB Industries, Inc. P.O. Box 3675, Melbourne, FL , A.B.D. olanlardır. DARBE TEST SISTEMLERI - DYNATUP 800 Dynatup darbe test sistemleri, ASTM, DİN, ISO, JIS Standartlarına uygun test cihazlarıdır. 800 serisi yüksek enerji darbe testleri için uygun olan cihazdır darbe enerjisi ve TM/S darbe hızına kadar, kalın panel parçaları, geniş çelik ve döküm numunelerini test etme imkanı bulunmaktadır. Test sistemine, arzu edildiği takdirde bilgisayar kontrollü bilgi toplama ünitesi de eklenebilmektedir. GRC Instruments 5383 Hollister Avenue, Santa Barbara, California 93, A.B.D. Türkiye mümessili : KUTAY Dış Ticaret A.Ş. Tel : Faks : GRC Hnat TT00, ultrasonik kalınlık ölçme cihazı metal, plastik, seramik, cam gibi malzemelerin kalınlığını ölçmek için uygun ölçüm aletidir. TT00 boya gibi benzer kaplama ULTRASONIK KALıNLıK ÖLÇER malzemelerinin de kalınlığını ölçebilmektedir. Boru et kalınlığını veya basınçlı kapların duvar kalınlıklarını ölçmek, yüzey erozyonunu tespit etmek için tasarlanmış ölçüm aletidir. GRC Instruments Türkiye mümessili : KUTAY Dış Ticaret A.Ş. Yetkili Saha : Tekkon Ltd. Şti. Tel : Faks : Mühendis ve Makina - Cilt : 38 Sayı : 448

11 HABERLERİ VANA TAMIR KAYNAK BAŞLıĞı Model 72 adlı, tamir başlığı 8 ile 24" arası çeşitli vanaların iç yüzeyden tamiri için tasarlanmış bir üründür. Modüler elemanları sayesinde, vananın kaynaklarını kesmeden tamir yapmak mümkündür. Arc Machines Inc Glenooks Blvd. Pacoima, CA 933, A.B.D. BILGISAYAR PROGRAMı Corral D. yeni WPS/PQR/WQTR veri tablosu ve çizim programı Windows ortamında çalışmaktadır. Program AWS D. 996 kaynak kodunu da içermektedir. Program kullanıcıya kaynak prosedür spesifikas- COHHAL D. yonlannı, prosedür kalifikasyon uritfı WELDCAD ve kaynakçı kalifikasyon test kayıtlarını bilgisayara girmek, depolamak tekrar kullanıma hazır tutma imkanını vermektedir. American VVelding Institute 0628 Dutchtown Road Knovvville, TN 37932, A.B.D. L. 2 VOLT + OKSIJEN = Broco firmasının taşınabilir ultratermik şalümasu, rahatlıkla 24" kalınlığında delme işlerinde, 2" kalınlığında paslanmaz mal- j zemelerin kesilmesinde, kaynak dikişlerindeki tamir işlemlerinde 2 voltluk gerilim altında oluşan ark ve regüle edilmiş oksijen sayesinde kullanılabilmektedir. Değişik açılarda bükülmeye müsait, karbonsuz çubuklar sayesinde daha az duman, ses ve sıçrantı avantajlarıyla saha bakım ve tamir işlerinde kullanıcısına büyük kolaylıklar sağlamaktadır. Broco, Inc Red Oak Street Rancho Cucamonga, CA 9730 ABD "Elinizin Altındaki Yardımcı Kitabınız 2. Cildi Çıktı" BORU MONTAJ APARATı Üç değişik boydaki minik boru montaj klempleri 2"den 0"e kadar değişik çaplarda boru, dirsek, redüksiyon, T gibi fiting malzemelerin istenilen spesifikasyonlara göre en sağlıklı ve düzgün şekilde montajında rahatlıkla kullanılabilmektedir. Prinç malzemeden yapılmış olan dişli gövdesi kaynak sıçrantılarına karşı dirençlidir. Klemplerin üzerindeki tüm elemanlar ayrı ayrı da temin edilebilmektedir. G.A.L. GAGECO Yetkili Distribütör: Tekkon Ltd. Şti. Tel: Faks: m. fi fi! m H W U n h WI î' S «I lî h ^' p ' Sümer Sokok 36/-A Demirtepe I ANKARA Mühendis ve Makina - Cilt : 38 Sayı : 448 9

12 ENDÜSTRİDEN HABERLER Hazırlayan : Tarhan ALAÇAM Can İnşaat Ltd. Şti. BUREAU VERITAS Industrial Design, Safety and Inspection & Civil Engineering Bureau Veritas 828 tarihinde kurulmuş uluslararası bir gözetim kuruluşudur. Tüm dünyada 25 ülkede 500 ofiste hizmet vermektedir. Türkiye'de 00 yıldan beri özellikle gemicilik alanında başlayan denetim ve gözetim hizmetlerine, 40 kişiye ulaşan uzman kadrosu ile endüstri, inşaat, çevre, gıda, uluslararası ticaret, kalite danışmanlığı, uluslararası taşıma araçları bölümleri ile devam etmektedir. Günümüzde dünyada özellikle denizcilik sektöründe Bureau Veritas, Lloyd vb. uluslararası kuruluşların denitim ve sertifikalandırmaları gerekli koşul sayılmakta, petro kimya ve enerji sektörlerinde istenilmekte ve bir çok Avrupa ülkesinde de tüm ürün ve yapılar için belgelendirme talep edilmektedir. Başka bir deyişle risk önlenmesi için gerek tasarımcıdan gerek imalatçıdan gerekse kullanıcıdan bağımsız, tarafsız uzman denetimi yaptırılmaktadır. Özellikle nükleer teknolojinin gereği olan emniyet kurallarına uygunluk konusu en önemli örnek olarak anılabilir. Bureau Veritas Industrial Design - Safety - Inspection & Civil Engineering bölümü teknik yapıların ve imalatların risk denetimi ve emniyet gözetimini firmalar ve kullanıcılar adına yapmaktadır. Yapıların işlevlerinin yerine gelmesi kullanıcıların yaşamsal tehlikelere karşı korunabilmesi için uluslararası standartlara, teknik talimatlara ve mühendislik gereklerine göre yapılan denetimler tarafsız ve uzman bir yaklaşım ile yapılmaktadır. Denetim sonuçlarına göre hazırlanan raporlar, uygunsuzluk raporları ve Inspection Certificate taraflara iletilmektedir. Özellikle enerji santrallarının ve basınçlı ekipmanların design değerlendirilmesi (standart ve şartname koşullarına göre hesap ve teknik resimlerin kontrolü, kaynak prosedürleri ve yeterlilik testleri, kalite planları), fabrika denetimleri (imalatçının ön değerlendirilmesi, imalat prosedürleri, imalatın projeye uygunluğunun kontrolü vs) şantiye kontrolları ve süpervision, devreye alma testlerine nezaret ve sertifikalandırılması konusunda Türkiye ve tüm dünyada sayısız referansa sahiptir. Türkiye'de ise BOT AŞ LNG Terminali, İzmir, İzmit TÜPRAŞ Hydrocracker üniteleri, CAR- REFOUR, HYUNDAİ Otomobil Fabrikası projelerinin bağımsız gözetim hizmetlerini gerçekleştirmiştir. THERMIT Metalürji & İnşaat Sanayi A.Ş. Demiryollarında Termit Kaynağı : Demiryolu hatlarının 950'li yıllardan beri, kilometrelerce uzunlukta tek bir parça hat oluşturmak için kaynaklandığı yaygın bir şekilde bilinmektedir. Gelişmiş demiryollarında, ara hatların büyük bir kısmı, tali hatların ise yarısından fazlası artık cebire bağlantısı içermemektedir. Bu gelişme demiryolu işçilerine önemli sayıda teknik ve ekonomik avantaj sağladığı gibi, demiryolu yolcularına da rahat ve konforlu bir seyahat imkanı sunmaktadır. 0 km'nin üzerinde emniyetli bir seyir sağlamak ve yol bakım masraflarını düşürmek bu tür kaynağın en önemli avantajları arasında sayılabilir. Termit kaynak, sıvı dolgu metalini kimyasal reaksiyon ile elde eden tek füzyon metodudur. Bu reaksiyon 896 yılında Prof. Hans Golschimdt tarafından gerçekleştirilmiştir. Fe 2 O 3 + 2AI 2Fe + AI 2 O Kcal Termit kaynak işlemi aşağıdaki basamakları kapsar. Aralarında bir boşluk bırakarak iş parçalarının (raylar) birbirine göre ayarlanması Kaynak bölgesine ısıya dayanıklı kalıpların montajı İş parçalarının uçlarının özel bir şaloma ile ısıtılması Reaksiyon sırasında oluşan sıvı metalin kalıp boşluğuna dolması ile iş parçalarının füzyon ile birleşmesi Herhangi bir dış enerji kaynağı gerektirmediğinden ve gerekli ekipman taşımak kolay olduğundan, termit kaynak işlemi yaygın olarak kullanılmaktadır. Termit kaynak teknolojisi konusunda boşluk, zon zamanlarda büyükşehir belediyelerinin toplu taşımacılıkta raylı sistemlere ağırlık vermesi ile daha çok hissedilmiştir. KB-Thermit firması, bu gelişmeler üzerine, termit kaynak konusundaki teknolojiyi yakalamak, ihtisas sahibi olmak için, termit kaynağın ilk uygulayıcısı olan Prof. Goldschmidt'in kurduğu ve bu konuda dünya pazarının %70'ini elinde tutan Elektro-Thermit GmbH Essen-Almanya şirketi ile ortaklık kurmuştur. Merkezi Karanfil Sokak No:40/5 Kızılay-Ankara'da bulunan KB-Thermit firması 995 yılı sonundan itibaren termit kaynak, izole cebire, makas ısıtma, ray yağlama konularında hem malzeme tedariki hem de yüklenici olarak hizmet vermektedir. 0 Mühendis ve Makina - Cilt : 38 Sayı : 448

13 ÖDA'DAN HABERLER FMC - Nurol Sav. San. A.Ş. KAYNAK TEKNOLOJİSİ. KONGRE VE SERGİSİ HAZIRLIK ÇAIIŞMAIARINA DEVAM EDİLİYOR Makina Mühendisleri Odası (MMO) tarafından birincisi düzenlenmekte olan Kaynak Teknolojisi konulu kongre ve serginin hazırlık çalışmaları MMO Ankara Şubesi Sekreterliğinde sürdürülüyor. Düzenleme çalışmaları "TMMOB Makina Mühendisleri Odası Kongre, Kurultay ve Sempozyum Düzenleme Yönetmeliği" hükümleri uyarınca sürdürülmektedir. Bu doğrultuda oluşturulmuş olan "Kongre Danışmanlar Kurulu"nun ilk toplantısı 0 Mayıs 997 günü oldukça büyük bir katılımla gerçekleştirilmiştir. Bu toplantıda ortaya konan görüşler, çalışmaların yürütülmesinde çok önemli olan bir takım noktalara ışık tutmuştur. Toplantıya aşağıdaki kuruluşlardan temsilciler katılmışlar ve değerli fikirlerini sunmuşlardır : Orta Doğu Teknik Üniversitesi Kaynak Teknolojisi Eğitim ve Araştırma Merkezi, İstanbul Teknik Üniversitesi Makina Fakültesi, Dokuz Eylül Üniversitesi Malana Mühendisliği Bölümü, Gazi Üniversitesi Endüstriyel Sanatlar Eğitim Fakültesi, Metalürji Mühindisleri Odası, FMC-NUROL Savunma Sanayii, Gemi İnşaa Sanayicileri Birliği, Eczacıbaşı Kaynak, GEDlK Pazarlama ve Üretim A.Ş., OERLİKON A.Ş., ARCHTECHA.Ş. GÜRİŞ A.Ş., TEKKON Ltd. Ştı., MMO KONGRE - SEMPOZYUM TARİHLERİ ENKON Ltd. Ştı. Toplantı sonunda tüm katılımcılar etkinliğin amacına ulaşabilmesi için her türlü katkıda bulunmaya hazır olduklarını ifade etmişlerdir. Danışmanlar Kurulu toplantısının ardından, Kongre ve Sergi yeri belirlenmesi çalışmalarına ağırlık verilmiştir. Umulan kalabalığın rahatlıkla konuk edilebileceği konferans salonlarına ve yeterli derecede büyük bir sergi alanına sahip olabilecek nitelikteki yerler incelenmiş ve bunun sonucunda etkinliğin Orta Doğu Teknik Üniversitesi Kongre ve Kültür Merkezinde yapılmasına karar verilmiştir. ODTÜ Rektörlüğü ile yapılan görüşmeler sonucunda bir sözleşme imzalanarak konuya resmiyet kazandırılmıştır. Sergi yerinin planlanması ve organizasyonun yürütülmesi işinin ise konunun uzmanı bir kuruluşa devredilmesi çalışmaları son aşamasına gelmiş bulunmaktadır. Yapılan çalışmalar arasında belki de en önemlisi durumunda olan tanıtım konusu üzerinde de yoğun bir tempo ile çalışılmaktadır. Burada hedeflenen tam zamanında ve yeterli tanıtım yapmaktır. Bu amaçla bir "adres bankası" oluşturma çalışmaları da tamamlanmak üzeredir. Bu amaçla konuyla ilgili endüstriye sahip bölgelerimizin sanayi rehberleri edinilmiş, bunların taranarak ilgili olduğu düşünülen kuruluşların derlenmesine başlanmıştır. Ülkemizde her geçen gün önemi gittikçe artan bu konuda, şimdiye kadar gözlemiş olduğumuz hassasiyetin devam edeceğini ümit ediyor ve bize çalışmalarımızda her türlü destek için söz veren yukarıda isimleri geçen kuruluşlara şimdiden teşekkür ediyoruz. KONGRE TARİHİ YER SEKRETER TELEFON ULAŞIM VE TRAFİK KONGRESİ 2-3 Mayıs 997 ANKARA Kıvılcım ÖZTÜRK YAPILDI ÇEVRE VE ENERJİ SEMPOZYUMU 4-5 Nisan 997 ANTALYA YAPILDI ÇEVRE VE ENERJİ KONGRESİ 5-7 Haziran 997 ANKARA Serap BERBER III. MAKİNA MÜH. VE EĞİTİMİ SEMP. 5-7 Ekim 997 İSTANBUL Ayhan GÜLER YY'LA DOĞRU DENİZLİ SANAYİ 7-9 Ekim 996 DENİZLİ Fatih YAŞA V. OTOMOTİV VE YAN SANAYİ SEMP. 7-8 Kasım 997 BURSA Mehmet KARTAL III. ULUSAL TESİSAT MÜH. KONGRESİ Kasım 997 İZMİR Kenan KARAKAŞ II. ULUSAL KAĞIT SEMPOZYUMU Kasım 997 KOCAELİ Tülin TOSUNOĞLU TMMOB SANAYİ KONGRESİ'97 Aralık 997 ANKARA Serhat ALTEN II. ULUSAL ÖLÇÜMBİLİM KONGRESİ I. KAYNAK KONGRESİ Ekim Kasım'97 ESKİŞEHİR ANKARA Levent GÜLER Özgür ALAÇAM I. ÇAĞDAŞ KENTLEŞME SEMP Eylül 997 BURSA Mehmet KARTAL TRAKYA'DA SANAYİLEŞME VE ÇEVRE SEMP Ekim 997 ÇORLU Dinçer METE YANGIN SEMPOZYUMU 30 Ekim- Kasım '97 MERSİN Ali BAHAR Mühendis ve Makina - Cilt : 38 Sayı : 448

14 MAKALE Teknik SU ALTINDA ARK KAYNAĞI' Çeviren : Tamer DEMİRKOL** Ö Z E T Ark kaynağı Çevre şartlarına adepte edilmiş olarak daha ziyade petrol platformları tamirlerinde kullanılır. Kaynak mühendisi işlem basıncını ve en iyi kaynak yöntemini seçer. Deniz boruları ve platformları için konstrüksiyon işleminin ana bölümü ve yapının bir bütünü kaynaktır. Değişiklikler ve tamiratta su altında kaynak cazip olmasına karşın kaynak bölgesinin çevre koşulları uygulanacak tekniğin seçimini engeller. Su altında kaynakla tamirde üç yaklaşım tipi vardır. Su içinde kaynak, atm. de kuru kaynak, yüksek basınçlarda kaynak. Ark kaynağı çevre şartlarma adepte edilmiş olarak daha ziyade petrol platformları tamirlerinde kullanılır. Kaynak mühendisi işlem basıncını ve en iyi kaynak yöntemini seçer. Deniz boruhatları ve platformları için konstrüksiyon işleminin ana bölümü ve yapının bir bütünü kaynaktır. Değişiklikler ve tamiratta su altında kaynak cazip olmasına karşın kaynak bölgesinin çevre koşulları uygulanacak tekniğin seçimini engeller. Basınç, derinliğin fonksiyonu olarak her on metrede bir bar (yaklaşık bir atmosfer) artar. Tamiratın esasları, suyun sıçradığı alandaki olayların, korozyon ve çarpmanın anlaşılmalarıdır. Yine de tamiratlarda derinlikteki büyüklükler gözönünde tutulmalıdır. 50 m. den daha derinlerde dalgıçlar ancak sıkıştırılmış hava ile çalışabilirler. Bu derinlik altında azot, dalgıcı uyuşturucu ve hareketlerini engelleyici yönde hareket eder. Hidrojen-oksijen karışımları bu nedenle kullanılır. Kullanılan dalma derinlik sınırı 500 m. civarındadır. Ne yazıkki basınç aynı zamanda ark kaynağı işlemlerinde de olayları ters yönde etkiler. Kaynak karakteristiklerindeki değişikliklerin düzeltilmesi için geliştirilmiş olan çok sayıda tenikte ve kaynaklarda bir atmosferdeki özellikler benzerken basınç 36 bar kadar olabilir. SUDA KAYNAK Adapted to environmental conditions, arc welding peiforms most offshore repairs. V/elding engineers selecet oparating pressures and the best welding processes. Welding forms a majör part of the construction process for offshore pipelines and platforms and is integral to structural design. The option of underwater welding for repair and modification is therefore attractive, altough the influence of environmental conditions at the weld site may resthct the choice of technique. There are three approaches to weld repair under water : Wet welding, Dry welding at atm., At higher welding pressures.. Su altında kaynakla tamirde üç yaklaşım tipi vardır. Su içinde kaynak en belirgin kaynaktır ve doğrudan ark su Yüzey flm Um 50m ile temastadır. Tamiratlarda kabloları ve pensesi ya- MMAİ I 00m İFCAİ 50m lıtılmış örtülü elektrodlarla ark kaynağı yöntemi Â] I 200m I 250m kullanılır. Gerçi su içinde r T 300m kaynağı sınırlayan birçok PLASMA 350m sınır vardır. Temel problem arkın dış bölgesindeki W)0m 450m ve kaynak bölgesinin hemen bitişiğindeki yüksek GTA Kalitesi 500m 550m soğuma hızlarıdır. Bunun AdOm sonucunda zayıf ark karakteristikliği, düzgün olma- FCA Kalitesi ' 650m 700m yan kaynak dikişi profilleri ve ısıdan etkilenmiş bölge Plazma Potansiyeli ile kaynak metalinde sertleşmiş bölgeler oluşumu 0Ö0m ve sonuçta da çatlamaya Şekil : Yüksek basınçlarda, yöntemlerin meyilli kaynaklardır. geçerli olabileceği basınç seviyelerinin Ark çekirdeği çevresinin su buharıyla çevrili gösterimi ol- * Welding Design & Fabricalion Dergisinin Mart '9 sayısında yayımlanan, İM. Richardson imzalı "Arc Welding Under Water adlı makaleden çevrilmiştir. ** Makina ve Kaynak Müh. 2 Mühendis ve Makina - Cilt : 38 Sayı : 448

15 MAKALE ması nedeniyle arka hidrojenin girmesi kaçınılmazdır. Bunun sonucu olarakta kaynak metalindeki hidrojen seviyesi ve çatlama hassasiyeti artacaktır. Porozite derinliğin artmasıyla çok ciddi boyutlara ulaşacaktır. Bu nedenlerden dolayı su içinde kaynak kuzey denizindeki yük ya da yapıyı taşıyan birleştirmelerin yüksek kaliteli kaynak dikişlerinde çok az uygulama alam bulmuştur. Mamafih doğru örtü formüllü ve su geçirmez kaplamalı bazı elektrodlarla bazı problemler giderilmiş ya da en aza indirilmiştir ve kuzey denizi platformlarında ikincil derecede yapı elemanlarının tamirinde mühendisler deneyim kazanmışlardır. Su içinde kaynak geniş olarak sığ suda deniz şartlarının lehte olduğu ve dalgalara dayanım nedeniyle yüksek dayanım istemeyen kuzey denizlerinde kullanılmıştır. Su içinde kaynak elektrodları ve teknikleri özellikle ABD'de Mexico körfezindeki uygulamalar nedeniyle önemli deneyim kazanmıştır. atm'de BASıNÇ ALTıNDA KURU KAYNAK Bu teknikle karşılaşılan metalurjik problemlerin üstesinden iki alternatif tamir yöntemiyle gelinebilir. Kaynak açısından olaya baktığımızda bir atmosferde kaynağın yapılabilmesi için konstrüksiyonun hangi şartlar ve işlemler altında çalışacağı önemlidir. Bu teknik uygun basmç-dayanım şartları ve tıkanıklıkla ilgili işlem ve metalurjik problemlerle değişiklik gösterir. Yöntemde kaynak bölgesinin etrafındaki su basınçlı gaz kullanılarak oluşturulan basınçlı hücre vasıtasıyla boşaltılır. Daha sonra basınç bir atmosfere düşürülür. Basınçlı hücre kaynakçının dalış çanından hücreye girişi ve çıkışı esnasında bir atmosferden yüksek basınçla karşılaşmayacağı şekilde dizayn edilmelidir. Bu dizayn kaynak olayının emniyetinin sağlanması için planlanması ve dikkat edilmesi gerekli bir husustur. Tamiratlar boru bağlantıları gibi basit yapıda olmalılar ve karmaşık bağlantılardan kaçınmalıdır, işlemin pahalılığı ve bu sınırlamaları nedeniyle koşullar önceden iyi bilindiğinde kullanılması gereklidir. Günümüzdeki uygulamalarda özel durumlarda kullanılan birleşme fittingleri vardır. YÜKSEK KAYNAK BASıNÇLARıNDA Teknik Kuzey denizinde kuru yüksek basınç kaynağı en geniş kullanılan tamir tekniğidir. Su içinde kaynak ile atm.de kaynak tekniklerinin bileşimi olan bir tekniktir. Bu durumda kaynak bölgesi atm. civarındaki basınç değişimlerine dayanıklı hafif yapı konstrüksiyonla çevrelenmiştir. Yukarrda anlatılan basınç hücresinin aksine hafif yapı konstrüksiyon genellikle temelde suya açık bir ortamdır. Konstrüksiyonun basit yöntemlerle su geçirmez hale getirilmesinden sonra uygun basınçta gaz ile su boşaltılır. Bundan dolayı kaynak bölgesi çevresinin basıncı çevreleyen suyun basıncından daha büyüktür. Daha sonra ise su-gaz arayüzeyı basıncı eşit hale gelir. Kaynak bu yüksek basınç ortamında kuru olarak yapılır. Ekipman bakımından işlem bir atmosferde kuru kaynak ile karşılaştırıldığında aynı ortamda herhangi bir derinlikte yapıldığında daha ucuzdur. Gerçi kaynak yöntemleri basınçtaki değişimlerden ark verimi ve metalurjik etkiler bakımından fazlasıyla etkilenirler. Bu nedenle değişik yöntemler değişik derinliklerdeki tamirler için adapte edilmiş olmalıdırlar. Bu sınırlamalara rağmen kuru yüksek basınç yaklaşımı ark ve kaynak özellikleri kontrolü açısından su içinde kaynakla karşılaştırıldığında önemli avantajlara sahiptir. Şu sıralar hemen hemen tüm yüksek kaliteli deniz ortası tamiratlar bu teknik kullanılarak yapılmaktadır. Ark kaynağı işlemlerinin basınca bağımlı olması kaynaklı yapının ark stabilıtcsı, plazmanın kimyasal kompozisyonu, kaynak banyosu ve kaynaklı yapının ısıl davranışı açısından önemlidir. ARK KAYNAĞı İŞLEMLERI Günümüzde yüksek basınçta en başlıca örtülü elektrodla ark kaynağı kullanılmaktadır. TIG ve özlü elektrodlarla kaynakta yaygın olarak kullanılmaktadır. Oksiasetilen kaynağı genellikle bir bar basınçta kullanılır, daha yüksek basınçlarda asetilenin atmosfer basıncı üstündeki basınçlardakı patlayıcı özelliğinden dolayı kullanılmaz. Bu yazı kuzey denizinde, deniz ortası kaynak tamirlerinde başlıcı kullanılan kuru ortamdaki kaynak yöntemleri ile sınırlıdır. ÖRTÜLÜ ELEKTROD ILE ARK KAYNAĞı Bir atmosfer şartları altında örtülü elektrodla ark kaynağı (SMAW) yönteminin kararlılığı en geniş anlamda elektrodun örtü karakterine bağlıdır. Değişik elektrod tiplerinin kuru yüksek basınç şartlan altında testinde lutil örtüler yüksek sıçramak kaynak ve gözenekli dikişler, buna mukabil selülozik örtüler düzgün olmayan dikişler verir. Asit örtülerin uygun olmadığı bulunmuştur. En başarılı sonuçlar bazik örtülü elektrodlarla alınmıştır, ortamın basıncının değişmesinden en az etkilenmişle) dır. Gerçi bazik örtü formüllerindekı değişimler nedeniyle porozite konusunda bazı farklılıklar olmuştur. 30 barın üzerinde kabul edilebilir metalurjik özellikleri elde edebilmek güçtür. Metal transferi basıncın artmasıyla damlasal geçiş tipinden kısa devre geçişine dönüşür. Kaynak arkı içinde belli hacimdeki molekül adedinin basıncın artmasıyla orantılı olarak artması nedeniyle gaz basınçlarının etkisi de pek sürpriz değildir. Basınç altında arkın dış bölgelerinden ısı çıkışının artmasıyla ark daha sıkıştırılmış olur. Herhangi bir yöntem minimum enerji kaybı ile uygulanabilir. Aynı zamanda ilk 4 bar basınçtan sonra işparçası ve elektrod arasındaki Mühendis ve Makina - Cilt : 38 Sayı : 448 3

16 MAKALE Teknik enerji dengesi ve ısı transferindeki değişimler nedeniyle elektrodun yanma hızında da (elektrod pozif için) artma vardır. Artan elektrod yanma hızı banyo kontrolünü özellikle pozisyon kaynaklarında problem haline getirir. İnce çaplar banyo İ_ 6 Basınç (bar) Şekil 2 : Örtülü elektrodla kaynakta elektrodun yanışının basıncın artmasıyla değişimi boyutlarının küçülmesi nedeniyle kul- lanşlıdır. Basınç aynı zamanda kaynak banyosunun kimyasal değişiminde rol oynayan ark içindeki ve banyo yüzeyindeki reaksiyonların denge noktalarında etkilidir. Örtünün ark içinde yanmasından karbonmonoksit ve oksijen açığa çıkar. COgaz C + O Denge sabiti basınçtır. Ark atmosferi içinde oluşan karbonmonoksitin oluşum dengesi [% C] [% 0] = sp şeklinde olup s sabite, p basınç ve sol taraftaki yüzdeler kaynak metali içindeki yoğunluklardır. Karbon seviyesinin artmasıyla mikroyapıda değişiklikler olur ve daha gevrek dikişler oluşur. Aynı şekilde çözünmüş hidrojene daha büyük bir afinite ve buna yönelik problemler belirtilmiştir. Oksijenin artması kaynak metalindeki deoksidanların azalmasına ve dayanımın düşmesine neden olur. Hidrojen kaynak metalinde çözünerek ısıdan etkilenmiş bölgeye yaymır ve soğukta çatlama hassasiyetini arttırır. Bunun mekanizması henüz tam olarak anlaşılabilmiş değildir. Hidrojen seviyesinin artması basınca ve geniş anlamda elektrodun şartlarına bağlıdır. Elektrodlar bulundukları çevrenin nemiyle karşı karşıya kaldıklarında bu nemi emerler ve bir kaç saat içinde doymuş hale gelirler. Süre uzadıkça örtüler bozulur. Elektrodların mutlaka kurutulmaları lazımdır. Özellikli işlerde kullanılacak elektrodları nem seviyelerinin en düşük oranlarda tutulmaları gereklidir. Genel anlamda elektrodlar kullanılacakları yere sevk edilmeden önce 00 C sıcaklığın üzerinde birkaç saat fırınlanmaları ve daha sonra paketlenmeleri gereklidir. Kaynağın yapıldığı bölegede havanm nemine karşı korumak içinde ısıtılmış termoslarda muhafaza edilmelidirler. Kaynak Metalindeki Hidrojen (mi /00 g deposit) ^^ ;/ % 4-9 Nem almış % 0-3 Nem almış % 0- Nem almış Tn Basınç (bar) Şekil 3 : Nem almış örtülü elektrodların dikişe verdikleri hidrojen seviyesinin karşılaştırılması Örtülü elektrodlarla ark kaynağı (SMAW) yüksek basınç uygulamaları için esnek bir yöntemdir. Elektrodun seçimi, hazırlık ve yeterli dikkat sağlanırsa yüksek kalitede dikişler elde edilir. ÖZLÜ ELEKTRODLARLA KAYNAK Örtülü elektrodla kaynakta her birkaç dakikada bir yeni bir elektrodu penseye takmak için durmak gerekir. Aksine sürekli tel sürelen bu işlemde duraksamaksızın daha uzun süreler çalışılabildiği için daha kısa sürelerde işlem tamamlanır. Özlü tel ile kaynak geni basınç yelpazelerinde pozisyon kaynaklarında yüksek metal yığma hızlarıyla çalışabilir. Bu yöntem elle yapılan kaynak işlemleri içinde cüruf kırma gerektirmemesi nedeniyle en uygun olanıdır. Mühendisler 970'lerin başlarından beri yüksek basınçlarda gazaltı kaynaklarının kullanımını (GMAW) denemişlerdir. O zamanki mevcut teknoloji ile ark veya metal transfer stabilitesinin kontrolü ve kaynak görünüm özellikleri kabul edilebilir şekilde yapılamamıştı. Daha yavaş olan örtülü elektrodlarla karşılaştırıldığında kaynağın kimyasal kompozisyonu için ark stabilitesi ve kontrolü açısından benzer davranışlar gösterebilmesi için özlü elektrodların özlerinin imaline dikkat edilmesi lazım. Tel Elektrodlar bir atmosferde kaynak için geniş bir yelpazede hazırlanmışlardır. Özlü teller gazaltı yönteminde (GMAW) olduğu gibi CO2 ya da Ar-CO2 karışımı koruyucu gazı ile birlikte kullanılabilirler. Kendinden korumalı tellerde mevcuttur. Bunlarda ark sütununu korumak için gaz koruması kendiliğinden oluşur, lityum elementi toz içinde serbest halde bulunduğunda metalle reaksiyonu sonucu iyi bir kaynak koruması görevi yaptığı bulunmuştur. Bu şartlar altında kaynak metalinde azot girişine en- 4» Mühendis ve Makina - Cilt : 38 Sayı : 448

17 MAKALE Teknik Sabit hacimde akış oruyucu gazın ark ile orantılı 5 It/min gl Bor %5 Stabilite hattı oranlı bir yöntemdir. Bir barda işlem esnasında ısı girdisi basınç geniş yelpazede değiştinlebilerek ayarlanabilir. Özellikle bu olay kök pasoların atılması esnasında yapılır. Basıncın artmasıyla ark karakteristiği değişir. İlk olarak ark voltajı basıncın karakökü ile orantılı olarak artar: V = Vo + E, İP 0,5 Şekil 4 : Koruyucu gaz akış oranının ark stabılıtesı üzerine etkilen gel olunur ve alüminyum, silis titanyum gibi deoksidanlarm kaynak özelliklerine muhtemel zararlı etkileri azaltılabilir. Alternatif diğer yaklaşım öze kalsiyum karbonat katılmasıdır. Kalsiyum karbonat arkı koruyucu gaz olarak karbondioksit ve kalsiyum okside ayrılır. Kendinden korumalı tellerin yüksek basınç ortamında -2 mm çapları denenmiştir. Koruma etkisi basınç ile azalmaktadır. Basınç yükseldikçe genellikle ilave gaz koruması kullanılır. Güç makinalarımn karakteristikleri ark stabilitesinde etkili olabilir. Bir atmosferde sabit akım kullanılabilirse de genellikle sabit voltaj tercih edilir. Yüksek basınçta sabit voltaj uygun değildir. Basıncın artması sonucu voltajda artmalar oluşur ve sonucunda da amperdeki değişimler kararsızlık yaratır. Iki-üç bar üzerindeki basınçlarda sabit akım ya da sabit voltaj, sabit amper karakteristiklerinin ortasındaki karakteristikli makinalar arkın kontrolü için en uygun voltaj beslemesinde kullanılır. Kutuplaşma tel tipine ve basınca bağlı olarak değişir. Metal transfer tipi tüketilen elektroda bağlı olmakla birlikte genellikle tane geçişli tiptir. Kendinden korumalı tellerde basınç 6-7 barın üzerine çıktığında optimum kaynak koşuları temin edilmeye çalışıldığında bile ark stabilitesinin bozulduğu gözlenmiştir. Kararlı şartları ve iyi dikiş formları oluşturabilmek için standart bir-bar özlerin formüllerinde değişiklikler yapmak gereklidir. Teller belirli basınç sınırları için uygun yapılmaya başlanmış olmasına karşın fiyatları da gözönünde bulundurulmalıdır. Son araştırmalar çerçevesinde gelişmeler sağlanmıştır. Özellikle TIG kaynağı yüksek basınç uygulamaları için yaygınlaşmaya başlamıştır. GAS-TUNGSTEN ARK KAYNAĞı (GTAW, TıG) Bir atmosferde gas-tungsten ark kaynağı (GTAW) genellikle yüksek derecede hassas düşük metal yığma Vo elektroddaki voltaj düşümüdür, ark boyu, P bar cinsinden basınç ve E ı argon ve helyum için sırasıyla 0,8 V/mm'dir. Vo yaklaşık 8-0'dur ve basınçtan etkilenmez. Bundan dolayı belirli bir torç-işparçası seçiminde, belirli akım ve kaynak hızında ısı girdisi derinlikle orantılı artar. Bu yüksek basınçlarda karşılaşılan gaz ortamının artan ısıl etkileri sebebiyle soğuma hızının artması olayını telafi eder. Ark voltajı ark sütunu içindeki enerji dengesinin t, p» göster- A SI 0 O Helyum Palazma «TIG K TIG TIG (çelik hareketli) (bakır anot) (bakır anot) (çelik hareketli) (çelik durağan) i. Basınç (bar) Şekil 5 : Arkta oluşan basıncın elektrik alan kuvvetlerine etkisi gesidir. Ark stabilitesı hakkında voltajdan bir karara varılabilir. Bir atmosferde çıkan ses belirli bir ses değerinden tesadüfi olarak farklı ses çıkarır ancak basınç bir atmosferin üzerine yükseldimi belirli şekilde artar. Bu olay kısmen ark sütunu içindeki gaz akışının laminar akıştan türbülanslı akışa geçişinden oluşur. Ve bu olayda koruyucu gazm akış oranına göre 3 ila 5 bar oranında ortaya çıkar. Bazı pozisyonlarda anodik noktanın kararsızlığında ark boyundaki küçük değişmeler nedeniyle elektriki sesin artmasına neden olur. Bu etki yüksek basınçta daha fazla görülür. Örnek olarak ark boyundaki mm'lik değişim 25 bar'da saf helyum ile voltajda 9 V, 75 He - 25 Ar karışım gazında voltajda 7,75 V değişim yapar. bar ile kıyaslandığında bu değişimler sırasıyla,8 ve,55 V gibi basınçtan gelen farklılıklar ortaya çıkar. Basınçla oluşan kararsızlık durumlarına ark etrafındaki akım taşımayan bölgenin kaldırma kuvvetinin ba- Mühendis ve Makina - Cilt : 38 Sayı : 448 5

18 MAKALE i \i * ^ ^ S ARC JET / A' Kararsızlığı oluştuğu yer Teknik smç arttıkça artan etkilerininde hesap edilmiş olması gerekir. Türbülanslı ark plazma sütununda değişmelere neden olur. TIG kaynağmın şekli gereği katod noktası tungsten elektrodun ucudur. Kararsız durumlar sonucu anod noktasının işparçasının yüzeyinde yer değiştirmesi kaynak dikişi profilini de değiştirebilir. Mamafih müsaade edilebilir. Kararlık kiriteri basınç değişimlerinin geni bir aralığında elde edilebilir. TIG yöntemi 360 m'den daha derinlerde (36 bar) kullanılır ve 500 m'ye kadar tanımlanmıştır. Kuzey Denizi'nde daha derinde de kullanılmıştır. Bu hususta birkaç sistem vardır ve bunlara Oseberg boru hattı için geliştirilmiş olan OTTO ve THOR l'de dahildir. Bu sistemler kaynak bölgesindeki boru bağlantılarına bağlı olarak değişirler. Kaynak işlemleri öncesi ve s onrası kontrolleri ya çok az ya da hiç dalgıç kullanılmaksızın yapılır. Böyle bir yaklaşım iki farklı avantaja sahiptir. Birincisi, kaynakçı-dalgıçlarm yükü hafiflemiş olur. Bu olay metrenin altındaki derinliklerde psikolojik gerilimin arttığı durumlarda önemlidir. İşlemin uygulamalarında da artan bir güven ve gelişme sağlanmıştır. Sistemin gelişmeleri kaynak yapılabilirlik ve ark performansındaki değişimlerden oluşacak birçok durum ile ilgili sorunları karşılayabilmelidir. Bunun için birçok şey önceden hesap edilmeli ve gözlenmiş olmalıdır. Çoğu kez gelişmiş cihaz ve ekipmanlar usta bir kaynakçının kıvrak hareketlerini gösteremezler. A B C D KUVVETLİ AKIŞ CC BB' ÜZERİNDEN TAŞINAN AKIŞ ARKTAN ETKİLENEN BÖLGE. ISI AA' YA KADAR KESME TABAKASI, CC İLE AA' ARASINDA BULUNUF Şekil 6 : TIG arkının yapısında kararsızlığın belirdiği yerler OTOMATIK KAYNAK - GMAW (MıG/MAG) Denizortası platformların GMAW ile olan uygulamaları yayınlanmış olmasına karşın işlemde FCAW yaygın kullanıma sahiptir (özlü tel). Bir çok raporda belirtildiği gibi -5 bar gibi sınırlı basınçlarda kısa devreli metal transferi ile kabul edilebilir kaynaklar yapılmıştır. Daha yüksek basınçlarda dar ve şişkin kaynaklarla arkta bozulmalar gözlenmiştir. Yüksek seviyede duman çıkışı da belirlenmiştir. Transistorlu güç kaynak makinalarındaki 970'lerin şartlarına doğru önemli gelişmeler ile GMAW teknolojisi ilerlemeler kaydetmiştir. 984'te ingiltere'deki Cranfield Enstütüsü yüksek basınç gazaltı masif tellerini geliştirmeye başladı. Ark kararlılığının 20 bar üzerindeki basınçlarda da güç kaynağı karakteristiklerinin iyi kontrol altında tutulmasıyla dar bir alanda sağlanabileceğini buldular. Bu durumda tipik olarak Voltluk transistorlu güç kaynaklarıyla çok kısa ark kullanılarak açık-ark, serbest düşüm ile arkı sürdürmek mümkündür. Kaynaklar dış ayar sistemli düşen karakteristikli güç kaynak makinalarıyla yapılmıştır. Ayar derecesi basınca bağlı olarak ampirik olarak; ıg wire feed rate Tel sürme hızının artış yönü :e I stlckout peok Jpset Şekil 7 : Güç kaynağı dış karakteristiği ve masifteiie MİG kaynağı ile çalışma noktaları K = 2,4x 0-2 Ei po,5 K amper başına çıkış voltajmdaki düşüştür. Değişik koruyucu gaz ve çaplarla yapılan denemeler göstermiştirki en iyi sonuç ince çaplarda 0,9 mm ve helyum gaz korumasında alınmıştır. Kararlılığı sağlamak için tam darbeli akım gerekmektedir. Büyük çaplı teller metal damlalarının telden kopuşundaki düzensizlikler nedeniyle zararlıdır. Kısa ark şartlarında tel banyonun içine dolmuş vaziyettedir. Aktif gaz ilavesi basıncın yükselmesi ile artan kararsızlık nedeniyle gereklidir. 6 Mühendis ve Makina - Cilt: 38 Sayı : 448

19 MAKALE Teknik Şekil 8 :Masif telle 36 barda helyum atmosferinde yapılan kök oasolar a- Aşağıya doğru 8 ila 5 arasında istenilen kutup değişim gerçekleşir ve 5 bar üzerindeki basmçlardaki elektrod negatif konumuna, elektrod pozitif konumundan geçilir. Değişimin şekli tele, düzleme, koruyucu gazın kimyasal özelliklerine ve elektrik akımı tipine bağlıdır. Henüz bu alanda belirlenmiş bir tanımlama yoktur. Şu anki belirlemeler GMAW belirli basınç aralıklarında ticari anlamda kullanılabilecek olduğu çerçevesindedir. İşlemin ışparçası-torç konumundaki değişimlere gösterdiği hassasiyet nedeniyle sistem özellikle yüksek basınçlarda otamatik yöntemlerden daha uygundur. Yüksek basınç GMAW, FCAW gibi sürekli bir işlemdir ve yüksek metal yığma oranlarına sahiptir. Bununla birlikte GMAW kaynakları elektriksel olarak kararlı hale getirdikleri için değişik derinlikler görünmeyen bir önemli avantajı pasolar arası cüruf temizliği çok az olduğu için toplam kaynak zamanı belirli bir iş için en az sürede gerçekleşir. PLAZMA KAYNAĞı b- Düşeyde aşağıya Plazma arkının bir atmosferdeki kaynakta dahi kullanımı karmaşık ekipmanlar gerektirmesi açısından kısıtlıdır. İlerleyen güç kaynağı teknolojisi bağımsız bir pilot ark oluşturma ihtiyacını karşılamıştır. KORUYUCU PLAZMA GAZ GAZI c- Tavanda Aktif gaz bileşenleri ergimiş metal damlalarının yüzey gerilimlerini değiştirirler. Bir bar için kullanılan karışım miktarı yükselen basınçlarda da kullanıldığında birim hacimdeki karışım gaz molekülü adedi artacağı için sıçramaya neden olur. Dalton'un kısmi basınç kanununa göre aktif bileşenin yoğunluğunun azalması direk olarak basıncın etkisiyle sabit sayıdaki aktif molekülün birim hacimde miktarının azalması nedeniyledir ve işlemde belirli bir düzelme sağlar. Metal transferi için en uygun gaz kompozisyonu helyum taşıyıcı gaz olmak üzere bir miktar CO2 karışımıdır. He, daha büyük elektrik olan dayanımı ve yüksek ark voltan yaratması nedeniyle Ar'a tercih edilir. 5 ila 40 bar sınırları arasında tüm pozisyonlarda sıçramasız kaynak yapılmıştır. Düşük basınçlarda uygun dikiş formunu elde edebilmek için gerekli olan voltaj seviyesini sağlamak için daha uygun ark boylarına ihtiyaç vardır. Bu da genellikle ark içinde büyük plazma güçleri oluşturur ve sonuçta da metal transferinin bozulmasına neden olur. Plazma güçleri uygun darbeli akım şekilleri kullanılmak suretiyle kontrol edilebilir. Güç kaynağı dinamik karakteristikleri tekniğin kontrolünün temelidir. Statik karakteristikler -8 bar arasındaki basınçlarda kontrol altına alınabilmiştirler. iş Parças? Şekil 9 : Tek guç ünitesi kullanılan transfer arklı plazma Şu anki ekipmanlar yüksek basınç GTAW yönteminin gerektirdiği ekipmanlardan biraz daha karmaşıktır. Plazma arkı genellikle transfer ark olarak uygulanır. Çoğu kez elektrod -2 mm içeridedir. Gerçi belirli uygulamalarda bu değer değişiktir. Gaz akışı genellikle 2-0 l/dak.'dır ve transfer olmayan arkta bu değer daha da büyüktür. Böylelikle akım taşımayan bölgede oluşan kaldırma kuvvetlen yenilir ve kararlılıkta bir düzelme olur. 50 bar'da dikiş üzerinde yapılan incelemede anod noktasının pozisyonun genişlik olarak GTAW arkınınki ile karşılaştırıldığında %50'sinden fazlasına göre % 5-0 gibi daha geniş dikiş verdiği belirlenmiştir. Mühendis ve Makina - Cilt : 38 Sayı : 448 7

20 MAKALE Teknik Plazma işleminin karmaşıklığı nedeniyle bu işlemde yapılan dikişlerin bir çoğunun tatminkar bir sonuç elde edilebilmesi açısından tam olarak kontrol altında tutulmaları şarttır. Öte yandan da çalışmalar esnasında kaynak görünüşü ve ark karakteristiği açısından diğer yöntemlerin aksine bu yöntemde 70 bar'a kadar dikişte bozulmalar gözlenmemiştir. Hatta belirlemeler yöntemin sözügeçen limitler üzerinde dahi geçerli neticeler elde edeceğini göstermiştir. Şekil.Plazma ark voltajındaki a) Gaz akış oranına b) Kaynak akımına c) Sıkıştırma yarıçapına bağlı değişimler Kütle Akış Hızı Igs' ) r " Akım (A) Şekil 0 : Basıncın plazma ark voltajına etkisi GTAW kaynak işlemindeki gibi ark voltajı basmçla birlikte artar. Diğer etkiler ise plazma gaz akış oranının ve akımın artması ile arkın sıkışmasının azalmasıdır. Gerilim artmaya meyillidir. Voltaj ile diğer ark parametreleri arasındaki bağıntı henüz tam olarak belirlenememiş olmasma karşın arkın sıkıştırılmasının biçimine bağımlıdır. Bu da kaynak banyosuna transfer edilen ısı miktarı sonuçta da dikiş karakteristiğinde etkilidir. Bunlardan birinin değişmesi arkın fiziksel olarak sıkışmasına, ısı kayıplarının bar basınçta transfer olmayan arkların %50'sinden fazlasmda yaklaşık %0 mertebelerinde artmasına neden olur. Boru kaynakları için gereken tipik ark enerjisi örnek olarak 20 bar'ın üzerinde 4-6 EW'tır. Bundan dolayı ısı enerjisi yoğunluğu önemlidir. Bu şartlar altında plazma yüksek voltajlı otomatik ya da yarı otomatik uygulama gibi kabul edilmelidir ve ark ısısı işlemi manuel uygulamalar için uygun olmaktan çıkarır. Sıkıştırılmış ark ile bir atmosferde yapılan kaynakların en önemli özelliği anahtar deliği oluşturularak tam nufuziyet sağlanabilmesidir. İşlemlerde boru kaynakları pozisyonlarında kaynak banyosunun kontrolü için kullanılan darbeli ark tekniği geliştirilmiştir * E S \ \ o,2 bor x 4 bar bar, o o 2 _ 3 _ Sıkıştırma Yarıçapı r (mm) Anahtar deliğinin devam ettirilebilmesi ark kuvvetlerine ve ısı transferi sonuçlarınm iyi olması için sütunu içindeki ısı yoğunluğuna bağlıdır. Bu karakterlerin bir atmosfer üzerindeki basmçlarda da geçerli olması avantaj olacaktı. Ark kuvvetlerinin transfer arkm kaynak banyosu üzerindeki etkileri incelendiğinde çevre basıncının kare kökü kadar basınç artışı olmaktadır. Bu durum sıkıştırılmış ark için değildir. Basmcın artışı çevre basıncının karekökünün tersi ile orantılıdır. Bu sonuçlar ve diğer bilmen karakteristikler gösterir ki anahtar deliği kaynağının kullanılamayacağı bir üst basınç sınırı vardır. Bu sınır henüz saptanamamıştır. 8 Mühendis ve Makina - Cilt : 38 Sayı : 448