BOZKIR KUZÖREN (KONYA) KİLİMLERİ

Transkript

1 BOZKIR KUZÖREN (KONYA) KİLİMLERİ H. Melek HİDAYETOĞLU * Öz Kuzören; Konya Bozkır İlçesi bağlı bir yerleşim yeridir. Kuzören Köyü Konya ya 90 km, bağlı bulunduğu Bozkır ilçesine 30 km uzaklıktadır. Kuzören köyü 1993 yılında Belören ve Koçaş köyleriyle birleşerek Sarıoğlan Kasabası'nı oluşturmuştur. Günümüzde ise Sarıoğlan, Boyalı, Koçaş köyleri ile birleştirilerek Bozkır a bağlı bir mahalle durumundadır. Geçim kaynağı tarım ve hayvancılığa bağlıdır. Kuzören bu yörede dokunan yaygılara da ismini vermiştir. Günümüzde dokumacılık geleneği yaygın şekilde yapılmamasına rağmen eski dokuma örneklerin yörede ulaşılabilmektedir. Bozkır yöresinin kendine özgü dokuma geleneği mevcuttur. Bozkır ve çevresi dokumaları bugüne kadar pek tanıtılmamıştır. Bu araştırmada, yörede Kuzören kilimi olarak bilinen dokuma örnekleri hakkında bilgi verilecektir. Bu dokumaların çeşit, malzeme, renk, motif ve kompozisyon özellikleri aktarılmaya çalışılacaktır. Konya dokuma kültürüne katkı sağlaması amacıyla, unutulmuş ve yeni uygulamalarının yapılmadığı yaygı çeşitlerini tanıtmak amaçlar arasındadır. Bu suretle kaybolan kültür öğelerimizi yaşatma, koruma, belgelendirme ana hedefi oluşturmaktadır. Anahtar Kelimeler Konya, Bozkır, Kuzören, dokuma, kilim * Doç. Dr., Selçuk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi, Geleneksel Türk Sanatları Bölümü, mhidayetoglu@gmail.com

2 920 BOZKIR KUZÖREN (KONYA) KİLİMLERİ GİRİŞ Bozkır, Konya İli nin güneybatı bölümünde yer alan Torosların eteğinde kurulmuş yerleşim yeridir. Bozkır ilçesi doğal güzelliklerinin yanında çok zengin tarihi bir geçmişe de sahiptir. Tarih öncesi dönemden günümüze tüm çağlardan izler barındırmaktadır 1. İlçe, İç Anadolu ve Akdeniz bölgelerin arasında önemli bir geçiş noktası konumunda olması sebebiyle her zaman önemini korumuştur. Bozkır ilçesi ve köylerinde yapılan alan çalışmalarında düz dokumalar ile ilgili Kuzören yöresinde örneklere ulaşılmıştır. Bu nedenle Kuzören köyü tarihi ile ilgili ulaşabildiğimiz kadarıyla bilgilere yer verilecektir. Kuzören; Konya Bozkır İlçesi bağlı bir yerleşim yeridir. Kuzören Köyü Konya ya 90 km, bağlı bulunduğu Bozkır ilçesine 30 km uzaklıktadır. Kuzören köyü 1993 yılında Belören ve Koçaş köyleriyle birleşerek Sarıoğlan Kasabası'nı oluşturmuştur. Günümüzde ise Kuzören, Sarıoğlan, Boyalı, Koçaş köyleri ile birleştirilerek Bozkır a bağlı bir mahalle durumundadır 2. Geçim kaynağı tarım ve hayvancılığa bağlıdır (Fotoğraf No:1). Kuzören tarihi hakkında çok fazla bilgi sahibi olmamakla birlikte geçmişte yörüklerin bu bölgeyi yayla olarak kullanmış ve sonrasında da köy kurulmuş şeklinde bilgiler köy halkı tarafından verilmektedir. Köyde o dönemden kaldığını belirttikleri bir çıngıdaklı kuyu bulunmaktadır. Ayrıca dağdan inen suları topladıkları köyün farklı yerlerinde 6 tane sarnıç vardır 3 (Fotoğraf No:2-3). Kuzören, bu bölgede dokunan kilimlere de ismini vermiştir. Günümüzde dokumacılık geleneği yaygın şekilde yapılmamasına rağmen eski dokuma örneklerin yörede ulaşılabilmektedir. Bozkır ve çevresi dokumaları bugüne kadar tanıtılmamış olup, yörede Kuzören kilimi ile birlikte yakın çevrede tespit edilen dokuma örnekleri hakkında bilgi verilecektir. Bu dokumaların çeşit, malzeme, renk, motif ve kompozisyon özellikleri aktarılmaya çalışılacaktır. 1 Hasan Bahar, v.d., Eskiçağ Konya Araştırmaları, İstanbul, 1996-Ali Ulvi Ülker, Kültür Diliyle Bozkır, İstanbul, Bekir Tosun, Tarihte Bozkır ve Çevresi - Yelbeği, İstanbul, Kenan Bedir, (Kuzören doğumlu, muhtar, 1974 doğumlu, ortaokul mezunu), tarihinde şifahen verdiği bilgilere göre. 3 Mehmet Ünal, (74 yaşında, Kuzören doğumlu, okur-yazar, çiftçi), tarihinde şifahen verdiği bilgilere göre.

3 BOZKIR KUZÖREN (KONYA) KİLİMLERİ DOKUMA GELENEĞİ Bozkır bölgesi dokuma kültürü içerisinde kirkitli ve mekikli dokumalar yer almaktadır. Düz dokuma yaygılar olarak bilinen türden kilim teknikli örnekler üretilmiştir. Yaygıların dışında namazlık, heybe ve kıl çul gibi türlerde dokumalar yapılmıştır. Kilim dokumalarının yanında çulfallıkta denen tezgâhlarda kumaşlar dokunmuştur. Bir dönem yaygın olarak yöre halkı ihtiyaçları yanında çeyizlik ya da ticari amaçlı bez, alaca çul, çaput kilim ve yünden depme kumaşlar üretmişlerdir. Bozkır ve çevresinde 2004 yılında başladığımız araştırmalarda özellikle Kuzören, Dere, Sorkun, Kayapınar, Hacılar, Kınık gibi köylerde bu dokuma örnekleri tespit etmek mümkün olmuştu. Bozkır ve köylerinde 80 li yıllarda halk eğitim merkezinin açtığı kurslarda halıcılık ve diğer el sanatları ile ilgili kurslarda verilmiştir. Bir dönem Isparta dan gelen şirketlere halılar dokunmuştur. Bunlardan başka Sille halısı olarak bilinen bir grup halıda bu dönemlerde özellikle Dere ve Sorkun da dokunmuştur 4 (Fotoğraf No:4). Ayrıca, kaynak kişilerden ve yazılı kaynaklardan da Bozkır ve çevresinde geçmişte dokumacılık faaliyetlerinin yapıldığını öğrenmekteyiz 5. Kayapınar köyünde, bir dönem halen sağ olan Mehmet Derinöz usta tarafında yün malzemeyle depme kumaşlar üretilmiştir 6. Ustanın depme kumaş üretimi 2000 li yıllara kadar devam etmiştir. Mehmet Usta 1970 li yıllara kadar depme kumaş yanında alaca kaput ve çullama (çaput kilim) denilen dokumalardan da dokuduğunu belirtmektedir. Bu yıllardan sonra adı geçen dokumaların üretimi de yapılmamıştır (Fotoğraf No: 5). Kuzören köyü, bölgede en fazla dokunan kilimleri ile tanınan bir yerleşim yeridir. Kilimler çoğunlukla yan kilim, namazlık ve heybe türünde dokunmuştur. Köyde kaynak kişilerin ifadelerine göre 80 lere kadar mekikli dokuma tezgâhlarında bez ve şalvarlık dokunduğu belirtilmektedir. Yünden dokunan şalvarlık kumaşı, ılık su ve sabunla teperek sıkıştırdıklarını ve keçeleşen kumaşla terziye pantolon diktirdiklerini, bazılarının da haba (aba) denilen büyük paltolar diktirdiklerini anlatmaktadır 7. Kuzören e komşu köylerde 4 Ali Güldağlı (37 yaşında, Sorkun doğumlu, ilkokul mezunu), tarihinde şifahen verdiği bilgilere göre. 5 Ali Ulvi Ülker, Kültür Diliyle Bozkır, İstanbul, 2003, s. 299-H. Örcün Barışta, Konya Hadim Dokumacılığı, Türk Halk Kültürü Araştırmaları 1994, Ankara, 1996, s Yusuf Küçükdağ, Armutlu, Konya, 1996, s.226- Bekir Tosun, Tarihte Bozkır ve Çevresi Yelbeği, İstanbul, 2001, s H.M. Hidayetoğlu, Konya - Bozkır da Depme Kumaş Ustası, 7. Uluslararası İstanbul Tekstil Konferansı-Bezce 2016, Mart 2016, baskıda. 7 Mehmet Ünal ın (74 yaşında, Kuzören doğumlu, okur-yazar, çiftçi), tarihinde şifahen verdiği bilgilere göre.

4 922 BOZKIR KUZÖREN (KONYA) KİLİMLERİ yapılan araştırmalarımızda ise, çoğunlukla çıbıklı kilim şeklide yer yaygıları, namazlıklar, ıstarda dokunan çaput kilimler ve kıl çullar tespit edilmiştir den günümüze maalesef dokunan kilimlerin yerini örgü ile yapılan ürünler almıştır. Üzülerek ifade etmem gerekirse, 2004 te kayıt altına alınan namazlıkların fotoğraflarını gösterdiğimizde motif isimlerinin hatırlandığını ancak bende var deyip örgü ile hazır ipliklerle örülmüş ürünlerin gösterilmesi manidardır. İleride bu yörede yapacak araştırmalarda bu örneklerin konu teşkil edileceği ihtimali kaygı vericidir (Fotoğraf No:6-7). Kuzören ve çevresinde yaklaşık 20 yıldır yapılmayan dokumacılığın artık ileri yaştaki kişilerin hatıralarında kalan, sorulduğunda söylenen, unutulmuş ve terk edilmiş geleneklerin arasında olduğu gözlemlenmiştir. Dokuma geleneği kapsamında dokumada kullanılan aletler, malzemeler, kullanılan tekniklere hakkında Kuzören merkezli olmak üzere Bozkır çevresinde edindiğimiz bilgileri bu başlık altında ifade etmek isterim. Yörede dokuma yapılan tezgâha ıstar denmektedir. Istar tezgâh ahşaptan yapılmaktadır. Tezgâhın parçalarından; alt ve üst levende; Bozkır Kuzören köyünde başlık-altlık, gücü ağacınada; kücü dağını, varan gelen çubuğuna baskı denir 8 (Fotoğraf No:8). Dokuma sırasında atkı ipini sıkıştırmaya yarayan ahşap kirkite, Bozkır Kuzören ve Kınık ta ağaç tarak, tokmak 9 adı verilir (Fotoğraf No:9). Kirman; çapraz biçimde, birbiri içine geçmiş iki küçük ahşap parçanın, cm. uzunluğundaki çubuğun ucuna takılmasıyla elde edilir. Bozkır ın Dere (Fotoğraf No:10) köylerinde eğirtmeç 10, Bozkır ın Kuzören, Kınık köylerinde eğirmeç, eğişmeş 11 adıyla bilinir. Çözgü ipine; Bozkır ın Kuzören ve Kınık köylerinde direzi 12 adı verilmektedir. Atkı ipine; Bozkır ın Kınık köylerinde melik 13, Bozkır ın Kuzören köyünde melkem 14, 8 Ümmügülsüm Duman ın (18 yaşında, Kuzören doğumlu), tarihinde ve Kübra Bedir (46 yaşında, Kuzören doğumlu, ilkokul mezunu) tarihinde şifahen verdiği bilgilere göre. 9 Ümmügülsüm Duman ın (18 yaşında, Kuzören doğumlu), tarihinde ve Kübra Bedir (46 yaşında, Kuzören doğumlu, ilkokul mezunu) tarihinde şifahen verdiği bilgilere göre. 10 Ayşe Çınar ın (60 yaşında, Dere doğumlu, okur-yazar değil), tarihinde şifahen verdiği bilgilere göre. 11 Ümmügülsüm Duman ın (18 yaşında, Kuzören) ve Şerife Yetiş in (Kınık-Bozkır) verdiği bilgilere göre. 12 Ümmügülsüm Duman-Kuzören Bozkır, Şerife Yetiş-Kınık Bozkır, Kübra Bedir (46 yaşında, Kuzören doğumlu, ilkokul mezunu), Melek Çelik (76 yaşında, Yelbeği doğumlu, okur-yazar değil), tarihinde şifahen verdiği bilgilere göre. 13 Şerife Yetiş (67 yaşında, Kınık, okur-yazar değil), tarihinde, Melek Çelik (76 yaşında, Yelbeği doğumlu, okur-yazar değil), tarihinde şifahen verdiği bilgilere göre. 14 Ümmügülsüm Duman-Kuzören Bozkır ve Kübra Bedir (46 yaşında, Kuzören doğumlu, ilkokul mezunu) tarihinde

5 BOZKIR KUZÖREN (KONYA) KİLİMLERİ 923 Kınık köyünde yüz ipi 15 denmektedir. Düz dokuma yaygılarda desen ipi, Bozkır ın Kınık köylerinde yüz ipi 16 şeklinde adlandırılmaktadır. Eğri atkılı kontur tekniğinde, motifler eğri atkılı kilim tekniğiyle dokunur. Motifleri daha çok belirginleştirmek için geçilecek konturda siyah, kahverengi gibi veya ana motifin zıddı bir renk kullanılır. Eğri atkılı kilim ile meydana gelen motifin verev kenarlarına birkaç sıra koyu renk ipliği verev hatta gidip gelmesi sağlanarak motif sınırlandırılır. Konya yöresinde bu tekniğe farklı isimler verilir: Bozkır Kuzören de motifin kenarı eğri atkılı kontur ile sınırlandırılır ve bu işleme yörede motifin sürmesi 17 denir (Fotoğraf No:11). 2. ÖRNEKLER -Çıbıklı Kilim-Yaygı: Konya ve ilçelerinde yaygın olarak dokunan çıbıklı kilimler Bozkır ve çevresinde de rastlanmaktadır. Bu yaygılarda kırmızı, beyaz, mavi, lacivert, yeşil, sarı, turuncu, siyah, kahverengi, hardal sarısı, mor renkler hâkimdir. Bu renkler enine çizgiler meydana getirecek şekilde dokunur. Konya nın diğer yörelerinde kınalı kilim, oturtma kilim, yaygı, sargı kilim, allı kilim, boncuklu kilim gibi farklı isimler verilse de dokuma tekniği ve kullanım şekli aynıdır. Bu kilimlere Bozkır ın Kozağaç Köyü nde yaygı, Kuzören de çıbıklı kilim olarak bilinir ( Fotoğraf No:12-13). Kuzören köyünde bu yaygılar birer çift olarak dokunur ve odanın tabanını kaplayacak şekilde yan yana serilir. Yaklaşık 180X435 cm. boyutlarında iliksiz kilim tekniğinde, yün malzeme ile dokunur. Yörede kalın çizgiler tahta, ince çizgiler çıbık adı verilir 18. Yörede ayrıca ıstar tezgâhta iliksiz kilim tekniği ile çıbıklı kilimlere benzer ama çaput tabir edilen evdeki artık kumaş parçaları ile çaput kilimler dokunur. Çözgü ipinde genellikle kıl iplik kullanılır (Fotoğraf No: 14). -Bozkır Kilimi (Yer Yaygısı): Bozkır ve çevresinde Bozkır barnaklı kilim adıyla bilinir ve yer yaygısı şeklinde kullanılır. Eğri atkılı kontur, sarma kontur ve eğri atkılı kilim teknikleri kullanılarak tek parçalı dokunmuştur. Kırmızı renkli zeminde boyuna yerleştirilmiş, yörede barnak denilen motiflerle süslüdür. Düzgün olmayan uzun 15 Şerife Yetiş (67 yaşında, Kınık, okur-yazar değil), tarihinde 16 Şerife Yetiş in (67 yaşında, Kınık, okur-yazar değil), tarihinde şifahen verdiği bilgilere göre. 17 -Ayşe Yıldız ın (55 yaşında, Kuzören doğumlu, okur-yazar değil), tarihinde şifahen verdiği bilgilere göre. 18 Kübra Bedir (46 yaşında, Kuzören doğumlu, ilkokul mezunu) tarihinde şifahen verdiği bilgilere göre.

6 924 BOZKIR KUZÖREN (KONYA) KİLİMLERİ altıgenlerle sınırlandırılmış barnak motifleri boyuna bir sırayı, beyaz renkli su haldeki barnak motifleri diğer bir sırayı oluşturarak alternatif yerleştirilir. Kilimin zemini uzun ve kısa kenarda kalın sular çerçeveler. Buradaki geometrik motifler zemindeki tamamlar biçimde tasarlanmıştır (Fotoğraf No: ). Bu kilimleri Konya ve çevresinde Toros kilimleri adıyla bilinir: Mut - Anamur - Hadim - Bozkır arasındaki etkileşim sonucu bu yörelerin ortak özelliklerini üzerinde taşır. Tespit edilen örnekler Bozkır-Dere, Seydişehir-Bostandere, Akören-Alan köyleridir. Bu bölgeler Anamur-Mut civarında yaşayan Yörüklerin yazlık olarak göçtükleri yaylalardır. Bir dönem Bozkır ve çevresinde dokunduğunu düşündüğümüz bu kilimler bölgenin ismiyle anılmakta olup, Konya ve çevresinde e bu şekilde bilinmektedir. Üzerindeki parmak desenlerinin kuzören de dokunan kilimlere kaynaklık ettiğini ve benzer şekilde Kuzören kilimlerinde de el-parmak-tarak motiflerinin kullanılmaya devam ettiğini söyleyebiliriz. Bozkır kilimleri daha büyük boyutlu olarak dokunmuşlardır. Konya nın genelinde tespit edilmesini ve tanınmasını, geçmişte Bozkır ve köylerinde çok fazla dokunduğu ihtimalini ortaya koymaktadır. Örnekler 160X320 cm. 133X305 cm. 120X300 cm. boyutlarında, kırmızı, sarı, turuncu, yeşil, mavi, turkuvaz, mor, beyaz, kahverengi, siyah renklerinde dokunur. -Yan Kilim-Kuzören Kilimi: Kuzören köyünde dokunan namazlıklar, yöre halkının ihtiyaçları doğrultusunda daha büyük boyutlarda yer yaygısı şeklinde dokunmuşlardır. Benzer kompozisyon düzeni ve renklerle dokunan kilimlerin iki parçası odanın tamamını kaplayacak büyüklükte hazırlanır. Bu şekilde dokunan ve kullanılan kilimlere Konya yöresinde yan kilim adı verilir. Bu kilimler 140X320 cm., 155X380 cm. boyutlarında yün malzeme kullanılarak dokunur. Üzerinde enine kalın ve ince çıbıklar ve elicek, elma şakı, topak ala, tavuk kıçı gibi isimlerle bilinen motifler yer almaktadır. Bu motifler aynı zamanda yörede dokunan namazlıklarda da kullanılmaktadır. (Fotoğraf No:18-19). -Namazlık-Kuzören Kilimi: Enine kuşaklı kompozisyon düzeni ile tasarlanmış kilim, Bozkır ın Kuzören mahallesinde dokunmaktadır. Yörede namazlağ şeklinde adlandırılmakta ve kız çeyizlerine konmaktadır. Çoğunlukla tek parça namaz kılınmak üzere küçük boyutlarda üretilmekle birlikte, evlerin yer döşemesinde kullanılmak üzere daha büyük kilimlerde dokunmaktadır.

7 BOZKIR KUZÖREN (KONYA) KİLİMLERİ 925 Kalın ve ince kuşakların düzenli tekrarlar ile kilim yüzeyi enine parçalara ayrılmıştır. Kilim ala boncuk denilen bir çeşit çiti örgüsü ile başlanmış ve bitirilmiştir. Ala boncuk motifi, tavuk kıçı adı verilen düz çizgi üzerindeki ok ucu deseni ile tamamlanmıştır. Kalın kuşak dört eşit parçaya ayrılmış bu parçalar üzerinde yörük alası denilen tarak motifi yer alır. Yörük alası motiflerinin merkezinde küçük eşkenardörtgen biçimli topak ala motifi bulunur ve motifin kenarı eğri atkılı kontur ile sınırlandırılır. Bu işleme yörede motifin sürmesi denir 19. Kalın kuşakların her iki kenarı üç sıra ince kuşaklarla sınırlandırılmıştır. İnce kuşaklarda sıralı üçgenlerin düzenli tekrarı ile oluşturulan alma şakı motifi ve horoz kuyruğu motifleri yer almaktadır. Horoz kuyruğu motifi yön gösterir şekilde yukarı bakar halde düzenlenmiştir. Kilimin ayaklık kısmında ise, iç içe geçmiş tarak motifi yer alır. Bu motife elicek adı verilir 20. Eski tarihli örneklerde yörük alası motifi sadece kilimin ortaya yakın bir yerinde yer alırken, kilimin yüzeyi elicek motifleri ile doldurulmuştur. Eski örneklerde çözgüler kıl, atkı iplikleri yün malzemelidir. Kırmızı, pembe, bordo, sarı, açık sarı, turuncu, yeşil, cevizi yeşil, mavi, mor, beyaz, siyah renkleri kullanılır (Fotoğraf No: ). Günümüz örneklerinde ise, çözgüde pamuk iplik, atkı ipliğinde orlon iplik tercih edilmektedir. Renkler eski tarihli örneklere benzetilerek kullanılmaya devam etmektedir. Kilimi saçakları büyük bir özenle hazırlanmaktadır ve püsküllerle zenginleştirilen saçaklara top örme 21 adı verilir (Fotoğraf No: 26). Benzer özellikte kilime Kuzören e komşu Kınık ta rastlanmıştır: Enine kuşaklara ayrılmış kilimde ince kuşaklar üzerinde sırayla alma şakı, yan barnak deseni yer alır. Kalın kuşağın ilkinde Kuzören de Yörük alası denen motif bıçkır adıyla dokunur. İkinci kalın kuşak üç kare panoya ayrılır ve yörede göbek denilen eşkenardörtgenler işlenir. Bu kuşağı alma şakı motifi izler. Her kuşak arasına yörede boncuk denilen iki renkli çiti örgüsüne benzer ince su yer alır (Fotoğraf No:27). 19 -Ayşe Yıldız ın (55 yaşında, Kuzören doğumlu, okur-yazar değil), tarihinde şifahen verdiği bilgilere göre. 20 -Ayşe Yıldız ın (55 yaşında, Kuzören doğumlu, okur-yazar değil), tarihinde şifahen verdiği bilgilere göre. 21 -Ümmügülsüm Duman ın (18 yaşında Kuzören doğumlu,), tarihinde şifahen verdiği bilgilere göre.

8 926 BOZKIR KUZÖREN (KONYA) KİLİMLERİ Bu kilimlere benzer özellikte Yörük alası ve göbek motifleri dokunmadan daha ince kuşaklara ayrılmış örneklerde görmek mümkündür (Fotoğraf No: 28-29). -Heybe: Konya yöresinde ilikli kilim tekniğinde farklı motif özellikleri bulunan çeşitli heybeler dokunur. Çift gözlü ve tek gözlü iki farklı tipte dokunabilen heybeler yörelere göre farklı isimler verilse de Bozkır Kınık ta cicili heybe, Kuzören de ala heybe olarak bilinir. Heybeler genellikle 55X157 cm. 48X138 cm. ölçülerinde dokunur (Fotoğraf No: 30-31). Heybenin üzerinde yine Kuzören de dokunan namazlıkların üzerinde bulunan motifler görülmektedir. Heybeler eşya taşımanın dışında, Kuzören de düğün nişan gibi özel günlerde ya da yufka yapmak gibi imece gerektiren zamanlarda ala heybeyi boynuna takılarak, ev ev dolaşarak şeker dağıtılır ve köy halkı bu faaliyetlere davet edilirdi. Buna köy okuması adı verilmektedir 22. İlikli kilim dokuma tekniğinde desenleri işlerken meydana gelen yarıklar ürünlerin sağlamlığını etkilemektedir. Bu yüzden eskime yıpranmaları kolaylaştırmaktadır. Sonuç olarak geçmişte çok fazla bu teknikle heybeler tercih edilmediği veya çok çabuk yıpranarak yok olduğu düşünülmektedir. -Kıl Çul: Konya ve çevresinde kıldan dokunan yaygılara çul denir. Bu yaygılara Konya nın Seydişehir, Beyşehir, Ilgın, Akşehir, Derebucak yörelerinde sıklıkla rastlanmaktadır. Bozkır Kuzören de kıl çul dokunduğu kaynak kişilerce ifade edilmektedir X310 cm X230 cm X350 cm. boyutlarında dokunur. Bu yaygılar yer sergisi şeklinde de kullanılır ( Fotoğraf No: 32). 3. DEĞERLENDİRME VE SONUÇ Bozkır-Kuzören ve çevresi kendine özgü kilimleri ile Konya yöresi geleneksel el dokumacılığı kültüründe yer almış örneklerdir. Yörenin adıyla tanınan bu dokumaların artık üretilmiyor olması eski örnekleri daha önemli ve kıymetli yapmaktadır. Araştırmamızda, bir dönem Bozkır çevresinde dokunan yaygılar ve bununla birlikte özellikle Kuzören adıyla öne çıkan Kuzören kilimleri tanıtılmaya çalışılmıştır. Bu kilimlerin malzeme, teknik, renk, motif ve kullanım özellikleri tespit edilmiştir. Yörede; çıbıklı kilim, yan kilim, namazlık, heybe ve kıl çul türlerinde örneklere rastlanmıştır. Yöre 22 Kübra Bedir (46 yaşında, Kuzören doğumlu, ilkokul mezunu) tarihinde şifahen verdiği bilgilere göre. 23 -Ayşe Yıldız ın (55 yaşında, okur-yazar değil), tarihinde, Melek Çelik (76 yaşında, Yelbeği doğumlu, okur-yazar değil), tarihinde şifahen verdiği bilgilere göre.

9 BOZKIR KUZÖREN (KONYA) KİLİMLERİ 927 kilimlerinin eski örneklerinde atkı ipinde yün, çözgü ipinde yün ve kıl malzeme kullanılırken, son dönemde dokunan örneklerde atkı ipinde orlon iplik, çaput iplik, çözgü ipinde kıl ve pamuk ilik kullanıldığı görülmektedir. İliksiz kilim, eğri atkılı kilim, eğri atkılı kontur teknikleriyle dokunan kilimlerde, tekniklere yöreye özgü isimlendirme yapıldığı fark edilmektedir. Dokumaların üzerinde atkı ipliğini sıkıştırmak için kullanılan ağaç tarak ve tokmaklarında desen olarak işlendiklerini söyleyebiliriz. Bozkır ve yöresi çıbıklı kilimleri incelendiğinde; iliksiz kilim tekniği kullanılarak enine ince ve kalın kuşaklarla bezendiği görülür. Bu yaygı örneklerine Konya genelinde sıklıkla rastlamak mümkündür. Bu kilimlere yörede kullanıldığı yere veya üzerinde taşıdığı motif özelliğine göre farklı isimler verilir. Konya nın Karapınar, Tuzlukçu, Çumra, Seydişehir, Güneysınır, Hadim, Taşkent, Ilgın, Doğanhisar, Kadınhanı, Beyşehir, Derbent, Küçükmuhsine, Sızma, Ovakavağı gibi yörelerinde yer yaygısı, cenazelik, bastırık kilimi, sofra altı, guşurgu örtüsü, yük örtüsü şeklinde kullanılırken palaz, allı kilim, sergi, yaygı, boncuklu kilim, çırpı, doğru kilim, kınalı al kilim gibi isimlerle bilinmektedir. Kuzören yöresinde dokunan yan kilimlerin bir çifti odayı kaplayacak büyüklüktedir ve odalarda çift serilerek kullanılır. Yan kilimler; Konya yöresinde genellikle benzer desenlerle Akören, Sarayönü, Kavak, İnlice, Karadiğin, Kayasu, Çukurçimen köylerinde çoğunlukla dokunur. Genellikle 100 x cm. boyutlarında olan bu kilimlerde dar ve uzun kenarlarda kuşak bulunmaz. Zemin enine yerleştirilmiş çıbıklara bölünür. Çıbıklardan her birinin üzeri, halkın bıçkır (testere), elcek, tarak, parmak gibi isimlerle adlandırdığı motiflerle bezenir. Motiflerin etrafı (ilikler) sarma tekniği ile kapatılır. Desenler arasında yırtık görülmez. Bu nedenle sanki iliksiz kilim tekniğiyle dokunmuş gibi görünür. Özellikle çıbık kilimlere benzerliğinden dolayı basit bir dokuma izlenimi verir. Desenli çıbıklar arasında kalan bölümler bazen iliksiz kilim tekniği ile ama renkli kuşaklar halinde dokunur. Bazı örneklerde iliksiz kilim tekniği ile dokunmuş kuşaklar rengârenk bir görünüme sahiptir. İlikli kısmından daha gösterişlidir.

10 928 BOZKIR KUZÖREN (KONYA) KİLİMLERİ Yan kilimlerinin kullanım şekli Konya ve çevresinde yaygın şekilde görülen Sille halıları ve Sarayönü çifti denilen Lâdik köy halılarının kullanım şekli ile aynıdır 24. Elcek motifi; Konya nın güneyinde bulunan Karadiğin - Kavak - İnlice- Çukurçimen -Kayasu gibi yörelerinde dokunan yer yaygılarında ve yan kilimlerinde ince kuşaklar üzerinde görülür. Kuzören de tahta adı verilen dokuma yüzeyindeki enine kalın kuşaklar Konya nın pek çok bölgesinde yine bu isimle bilinmesinin yanında çıbık, zızı gibi isimlerle bilinmekle birlikte Doğanhisar civarında dokunan kilimlere de ismini vermiş olup ak tahtalı kilim adıyla yer yaygıları dokunmaktadır. Bu renkli kalın kuşaklar Anadolu da dokunan yaygı türlerinde de rastlanmaktadır. Heybeler, Anadolu nun ve Konya nın pek çok yerinde görülebileceği gibi çoğunlukla terke heybesi olarak adlandırılmaktadır. Heybeler üzerindeki motifler kullanım şekli ve uygulanan tekniklere göre isimlendirilebilir. Kuzören ve çevresinde cicili heybe, ala heybe olarak bilinen heybeleri, Konya çevresinde, çalma heybe, atkılı heybe, çatal heybe gibi adlandırmalarla görmek mümkündür. Sahip oldukları kilimleri yok pahasına yöreye gelen tüccarlara satan ya da yeni makine halıları ile değiştiren yöre insanın elinde, hiç kilim kalmadığı gözlemlenmiştir. Bu durum bölge kültürüne özgü olan el dokumalarımız ve dokumalar etrafında gelişen geleneklerimizin yok olmasına neden olmuştur. Üretilecek çözümler arasında yöre halkının bilinçlendirilmesi, yok olan ve unutulan kültür açısından farkındalık yaratma çabaları olmalıdır. Sonuç olarak, Bozkır-Kuzören (Konya) yöresi düz dokuma yaygılarının teknik, renk, çeşit, motif ve kompozisyon özellikleri bakımından Anadolu Türk dokuma kültürünün genel unsurlarını üzerinde taşımaktadır. Yörede yeni dokuma örneklerinin üretilmediği düşünüldüğünde, kaybolmakta olan el dokumalarının yerinde tespiti ve kaynak kişilerden alınacak bilgiler bir kat daha önem kazanmaktadır. Yöre halkının elinde bulunan el dokuma örneklerinin taşıdığı değerler konusunda bilinçlendirmek, doğru 24 Bekir Deniz, Lâdik Halıları, Bilim Birlik Başarı, Yıl:12, Sayı:46, 1986, s H. Örcün Barışta, Sarayönü ve Lâdik te Bulunan Türk Halılarından Bazı Örnekler, Vakıflar Dergisi, S.XXV, Ankara 1995, s Meral Akan, N. Kayabaşi, Konya Sille Halılarının Desen ve Motif Özellikleri, Arte, S.D.Ü. Güzel Sanatlar Fakültesi Hakemli Dergisi, , s Hasan Özönder, Yüzyıllar Boyunca Sille de Halıcılık ve Sille Halıları nın Karakteristik Özellikleri, Erdem, Halı Özel Sayısı-III, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, C.10, S.30, Ankara, Ekim 1999, s

11 BOZKIR KUZÖREN (KONYA) KİLİMLERİ 929 saklama koşulları ile gelecek nesillere aktarılmasını sağlamak geleneksel Türk dokuma sanatı ve kültürü açısından önem taşımaktadır.

12 930 BOZKIR KUZÖREN (KONYA) KİLİMLERİ KAYNAKÇA Meral AKAN, N. KAYABAŞI, Konya Sille Halılarının Desen ve Motif Özellikleri, Arte, S.D.Ü. Güzel Sanatlar Fakültesi Hakemli Dergisi, , s Hasan BAHAR, v.d., Eskiçağ Konya Araştırmaları, İstanbul, H. Örcün BARIŞTA, Sarayönü ve Lâdik te Bulunan Türk Halılarından Bazı Örnekler, Vakıflar Dergisi, S.XXV, Ankara 1995, s H. Örcün BARIŞTA, Konya Hadim Dokumacılığı, Türk Halk Kültürü Araştırmaları 1994, Ankara, 1996, s Bekir DENİZ, Lâdik Halıları, Bilim Birlik Başarı, Yıl:12, Sayı:46, 1986, s H. Melek HİDAYETOĞLU, Konya - Bozkır da Depme Kumaş Ustası, 7. Uluslararası İstanbul Tekstil Konferansı-Bezce 2016, Mart 2016, baskıda. Yusuf KÜÇÜKDAĞ, Armutlu, Konya, Hasan ÖZÖNDER, Yüzyıllar Boyunca Sille de Halıcılık ve Sille Halıları nın Karakteristik Özellikleri, Erdem, Halı Özel Sayısı-III, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, C.10, S.30, Ankara, Ekim 1999, s Bekir TOSUN, Tarihte Bozkır ve Çevresi - Yelbeği, İstanbul, Ali Ulvi ÜLKER, Kültür Diliyle Bozkır, İstanbul, 2003.

13 BOZKIR KUZÖREN (KONYA) KİLİMLERİ 931 FOTOĞRAFLAR Fotoğraf No:1 Kuzören Köyü, Fotoğraf No:2 Kuzören Köyündeki Çıngırdaklı Kuyu, Fotoğraf No:3 Kuzören deki Sarnıç, Fotoğraf No:4 Sorkun da dokunmuş Sille halısı, 85X115 cm., 2004.

14 932 BOZKIR KUZÖREN (KONYA) KİLİMLERİ Fotoğraf No:5 Mehmet Derinöz, Depme Kumaş Ustası, Kayapınar, Bozkır, Fotoğraf No:6 Hasibe Bedir Evi, örgü namazlık, Fotoğraf No: 7 Hasibe Bedir Evi, 2016 örgü Fotoğraf No:8 Istar, Ümmügülsüm Duman Evi, 2004.

15 BOZKIR KUZÖREN (KONYA) KİLİMLERİ 933 Fotoğraf No:9 Ağaç tarak-ağaç tokmak, Ümmügülsüm Duman Evi Fotoğraf No:10 Eğirtmeç, Dere, Fotoğraf No:11 Motifin sürmesi Fotoğraf No:12 Kozağaç cami, 135X305cm., yıllık, 2004.

16 934 BOZKIR KUZÖREN (KONYA) KİLİMLERİ Fotoğraf No:13 Çıbıklı Kilim, Kübra Bedir Evi, Kuzören, 180X435 cm., 25 yıllık, Fotoğraf No:14 Namazlık, Emine Yıldız Evi, 80X115 cm., 20 yıllık, Yelbeği, Fotoğraf No:15 Bozkır Kilimi, Alan Köyü-Akören, 120X300 cm., Fotoğraf No:16 Bozkır Kilimi, Dere-Bozkır, 133X305cm., 2004.

17 BOZKIR KUZÖREN (KONYA) KİLİMLERİ 935 Fotoğraf No:17 Bozkır Kilimi, Bostandere- Seydişehir, 160X320 cm., Fotoğraf No:18 Yan Kilimi, Ümmügülsüm Duman Evi, Kuzören, 140X320 cm., Fotoğraf No:19 Yan Kilimi, Mehmet Ünal Evi, Kuzören, 155X380 cm., yıllık, Fotoğraf No:20 Kuzören Kilimi, Kuzören Merkez Cami, 104X165 cm., Fotoğraf No:21 Kuzören Kilimi Detay. Fotoğraf No:22 Kuzören Kilimi, Kuzören Merkez Cami, 101X107 cm., 2004.

18 936 BOZKIR KUZÖREN (KONYA) KİLİMLERİ Fotoğraf No:23 Kuzören Kilimi Detay. Fotoğraf No:24 Kuzören Kilimi, Hasan Hüseyin Coşkun Evi, Yeniköy, 105X170 cm., yıllık, Fotoğraf No:25 Kuzören Kilimi Detay. Fotoğraf No:26 Kuzören Kilimi, Ümmügülsüm Duman Evi, Kuzören, 105X165 cm., 1 yıllık, Fotoğraf No:27 Kuzören Kilim, Şerife Özkök Evi, Kınık-Bozkır, 140X320 cm., yıllık, Fotoğraf No:28 Kuzören Kilim, Dere Kasabası cami, 100X130 cm., 2004.

19 BOZKIR KUZÖREN (KONYA) KİLİMLERİ 937 Fotoğraf No:29 Kuzören Kilimi Detay. Fotoğraf No: 30 Cicili Heybe, Kübra Güven Evi, Kınık-Bozkır, 55X157 cm., 10 yıllık, Fotoğraf No:31 Ala Heybe, Kübra Bedir Evi, Kuzören, 48X138 cm., 40 yıllık, Fotoğraf No:32 Kıl Çul, Melek Çelik Evi, Yelbeği, 2016.

20 938 BOZKIR KUZÖREN (KONYA) KİLİMLERİ