C L T 3 6 S A Y I 4 3 1

Transkript

1 A Y L I K P O P Ü L E R B L M D E R G S C L T 3 6 S A Y I Benim mânevi miras m ilim ve ak ld r" Mustafa Kemal Atatürk Sahibi TÜB TAK Ad na Baflkan V. Prof. Dr. Tu rul Tankut Genel Yay n Yönetmeni Sorumlu Yaz flleri Müdürü Raflit Gürdilek (grasit@tubitak.gov.tr) Yay n Kurulu Vural Alt n Beyaz t Ç rako lu Ahmet nam Cihan Saçl o lu Sargun Tont Yay n Koordinatörü Duran Akca (duran@tubitak.gov.tr) Redaksiyon Zeynep Tozar (zeynept@tubitak.gov.tr) Araflt rma ve Yaz Grubu Gülgûn Akbaba (agulgun@tubitak.gov.tr) Alp Ako lu (akoglu@tubitak.gov.tr) Deniz Candafl (denizc@tubitak.gov.tr) Meltem Y. Coflkun (coskun@tubitak.gov.tr) Zuhal Özer (zuhal@tubitak.gov.tr) Gökhan Tok (tgokhan@tubitak.gov.tr) Banu B. Tüysüzo lu (banu@tubitak.gov.tr) Serpil Y ld z (serpil@tubitak.gov.tr) Elif Y lmaz (eyilmaz@tubitak.gov.tr) Asl Zülâl (zasli@tubitak.gov.tr) Sanat Yönetmeni Fulya Koçak (akture@tubitak.gov.tr) Teknik Haz rl k Grubu Ayflegül D. Bircan (abircan@tubitak.gov.tr) Hülya Y lmazcan (hulyac@tubitak.gov.tr) Okur liflkileri Vedat Demir Figen Ulafl Zeki Atalay brahim Aygün dari Hizmetler Kemal Çetinkaya (vdemir@tubitak.gov.tr) (figen@tubitak.gov.tr) (zeki@tubitak.gov.tr) (iaygun@tubitak.gov.tr) nsan n uzayla iliflkisi iniflli ç k fll. Çocuklu umuzda her fley kolay. Hepimiz, büyüyünce çizgi roman kahraman m z Flash Gordon olacakt k. Ya da en az ndan, en çok çekindi imiz hayvanlara benzeyen (örümcek çok popüler bir tercih) uzayl larla savaflmak için haz rd k. Günü geldi inde uzay gemimiz ve elbette pilot koltuklar nda oturan bizler ileri at lacakt k. Ölçüleri ö renmeye bafllamam z, ilk y k m getirdi. Önce y ld zlar n da birer Günefl ya da Günefl in de onlar gibi uzaktan bak nca önemsiz görünen bir y ld z oldu unu ö rendik. Sonra ölçeklerin, say lar n flokunu yaflad k. Yaflam döngümüze uygun olarak bir bafllang ca ve sona flartlanm fl duyular m z, mant m z sonsuzlu u kabul etmedi. Rahatlamak için y ld zlar teker teker saymam z gerekiyordu, Ya da en az ndan kesin say y bilmemiz. Y ld zlar bir yana, gökadalar n say s n n bile bizim bilebilece imiz birimlerle tan mlanamayaca n bir burukluk duygusuyla kabullendik. Kimimiz bilime küserek, kimimiz k zarak, kimimiz de y larak uzaklaflt. Daha dünyevi, al fl k oldu umuz ölçeklere daha uygun konularla hafl r neflir olmay seçti. Daha sonra çocuklu umuz kollektif bir biçimde geri geldi. Flash Gordon lar yerlerini Kaptan Kirk lere, Bay Spock lara b rakt. Art k dördüncüsünden beflincisinden b k ncaya kadar sinemalar t ka basa doldurduk. Muhteflem efektleriyle, dinledi imiz ilk masallara köprü kuruveren prensesleriyle, çelik yerine fl ktan k l çlar yla kara giysili kötülerle savaflan p r l p r l beyazlar içindeki öksüz kahramanlar yla Y ld z Savafllar yla gelece e gittik. Kimimiz için, haz r kahve gibi üzerine su konup kar flt r lan bu ucuz bilim turu, dü meye bas l nca iki üç saatli ine gidilip, fl klar yan nca geri dönülen gelecek yetti de artt bile. Kulak dolgunlu u akl m zda kalm fl baz paradokslar n çözümü için gelecekten terminatörler getirdik. Bilinçalt m zdaki korkunç böceklerin yerini alan, karfl lar nda korkuya ve afla l k duygusuna kap ld m z makinelere de bir güzel derslerini verdik. Baz lar m z bu ikinci çocuklukta rahat. K p rdamak istemiyor. Bilimkurgu yerine bilimi seçenlerse, yine tafll yollarda. Ö rendi imiz her yeni bilgi, arkas ndaki mekani i, dinami i ö rendi imiz her olgu, bir güven afl l yor. Bir basamak daha ç kman n, önce mant ks z gelen bir önermeyi birden anlaman n mutlulu unu yafl yoruz. Öte yandan da o y ld r c ölçekler, açmazlar yine karfl m za ç k yor. Anlamay p anlam fl gibi yapman n s k nt s n çekiyoruz. Dahi beyinlerin önerdiklerini okumak bir yandan hayranl k uyand r rken, bir yandan da itiraf etmekte zorland m z bir haset, bir k skançl k yarat yor. Neden ben de düflünemedim? Ve neden -kimse duymas n- hâlâ anlam yorum?!.. Büyük dahi nin en ac mas z deneyleri alt eden önerileri, bizleri de denklemleri kadar kar fl k ve çeliflkili duygular içine itiyor. çindeki fl lt larla, yeni evlerle uzay bizi ça r rken, Einstein n bir zamanlar bizi deliye çeviren önermelerine s n yoruz. Eskiden kollar na at ld m z o normal mant k, art k bizi zincirleyen düflman m z. Kitaplar, mühendisler olmaz, baflka gezegenlere gidemezsiniz, yolculuk on binlerce y l al r m diyor? Pöh! flte adam aç kl yor ya; b rak n en yak n y ld z, neredeyse Samanyolu nun merkezine üç befl y lda gidebiliyoruz. Gerçi bunun için fl k h z n n çok yak n na kadar ç kmam z gerekiyormufl. Eh, onu da mühendisler düflünsün. Zaten düflünüyorlar da. Kimi bin kilometre çapl yelkenler tasarl yor, kimiyse yak t olarak servetler harcan p ancak nanogram ölçeklerinde üretilebilen antihidrojenin milyonlarca tonunu kullanacak karfl madde roketleri tasarl yor. Ama biliyoruz ki, bu sayg de er düfllere karfl n, en zengin ülkelerin bile bu projelerin maliyetlerinin küçük kesirlerini karfl layabilecek kadar güçleri yok. Ama olsun, o dayan lmaz serüven karfl s ndaki en büyük engeli, zihnimizde olan aflt k ya, gemiymifl, yelkenmifl, roketmifl, ne zamanm fl, kaça ç karm fl önemli de il. En büyük itki arac, uzayzaman n kendi mekanizmalar kendi araçlar. nsan bunlar ; kullanmas n ö rendi ya, art k bir yazar n önerdi i gibi ellerimizi ensemizde kavuflturup uzaya bir baflka gözle, keyifle bakabiliriz. Ben öyle yapaca m. Raflit Gürdilek Yaz flma Adresi : Bilim ve Teknik Dergisi PK 52 Kavakl dere Ankara Yaz flleri : Tel: (312) (312) Faks: (312) Sat fl-abone-da t m : Tel: (312) Faks: (312) TÜB TAK Santral : Tel: (312) Adres : Atatürk Bulvar, 221 Kavakl dere Ankara e-posta: bteknik@tubitak.gov.tr Internet : ISSN Bask Reklam Fiyat TL. (KDV dahil) Yurtd fl Fiyat 5 EURO. : Pro-Mat Bas m Yay n A.fi. nternet: : P.M Ltd. fiti. Genel Müdür: Gülbin Erduran Genel Müdür Yrd.: Sevda Çoban Reklam Müdürü: P nar Bahçekap l Tel: (212) / Faks: Türkoca Caddesi 39/41 Ca alo lu- stanbul Bilim ve Teknik Dergisi, Milli E itim Bakanl [Tebli ler Dergisi, , sayfa 407B, karar no: 10247] taraf ndan lise ve dengi okullara; Genel Kurmay Baflkanl [7 fiubat 1979, HRK: E t. Krs. fi. say Nflr.83] taraf ndan Silahl Kuvvetler personeline tavsiye edilmifltir.

2 Hacettepe Üniversitesi Da Bisikleti Toplulu u (HÜB T), Sabah Gazetesi ve D flbank n destekleriyle düzenledi- imiz 1. Da Bisikleti Rallisi, Eylül 2003 tarihleri aras nda yap ld. Antalya-Köprülü Kanyon Milli Park na gelen bisiklet tutkunlar, 2 gün boyunca hem kamp yapt lar hem de bisikletleri üzerinde ter döktüler. Yar flmaya kat lanlar aras nda, Ankara ODTÜ Spor Klübü, Zonguldak Karaelmas Üniversitesi Bisiklet Klübü ve Antalya Bisikletseverler Toplulu u ile, Adana, Konya ve stanbul dan lisansl ve lisanss z çok say da sporcu vard. TÜB TAK tan yola ç kan otobüsümüzle, Cuma günü sabah n ilk fl klar yla Köprülü Kanyon Milli Park na vard k ve kamp yerini seçerek, haz rl klara bafllad k. Çad rlar n kurulmas ndan sonra, ekibimizin bir bölümü, kat l mc lar m z karfl lamak üzere Antalya Serik Otogar na indi. Türkiye nin birçok yerinden gelen kat l mc lar ve bisikletleri, buradan otobüsle, Köprülü Kanyon Milli Park s n rlar içerisindeki kamp alan na ulaflt - r ld. Kendi arabalar yla gelen yar flç ve seyirciler de, ö leden sonra kamp yerine gelerek bize kat ld lar. Kanyona ad n veren tarihi Olukköprü nün gerisindeki kamp alan na çad rlar n kuran kat l mc lar n ilk yapt klar, Antalya n n s cak havas n n tad n ç - karmak ve yar flman n stresinden uzaklaflabilmek için, Köprüçay n buz gibi suyunda rafting yapmak oldu. Bu esnada, yar flta görev alacak hakemler de, parkur levhalar n ve di- er haz rl klar son defa gözden geçirdiler. Cumartesi sabah kahvalt sonras nda, kat l mc lara yar fl kurallar ve parkurda yer alan sektörler hakk nda bilgi verildi. Hakemlerin parkurdaki görev yerlerine da t lmas ndan sonra yar flç lar, yaklafl k 550 metre rak mdaki bafllang ç noktas ndan 2 fler dakika arayla ç kmaya bafllad. Ortalama 1 saat süren 7 km.lik ilk etapta, yar flç lar büyük bölümü t rman fl B L M 4 Ekim 2003

3 B L M VE TEKN LOJ HABERLER Raflit Gürdilek Fizik Nötrino Bilimine Tuz Dopingi Sodyum klorür deseniz herkesin bir anda akl na gelmez. Ama bilimsel ad n kimsenin önemsemedi i, mutfaklar m z n alçakgönüllü demirbafl tuz, önümüzdeki y llar n biliminde yald zl bir tahta oturursa flaflmayal m. Neden mi? Bildi imiz sofra tuzu, en gizemli temel parçac klardan olan nötrinolar n dilini çözmüfl de ondan Temel do a kuvvetlerinden fliddetli çekirdek kuvvetiyle, elektromanyetik kuvveti tan mayan, ancak madde parçac klar n n bozunmas ndan sorumlu zay f çekirdek kuvvetini tan yan nötrinolar, bu özellikleri nedeniyle maddeyle çok ender olarak etkilefliyorlar ve adeta ellerini kollar n sallarcas na, gezegenlerin, y ld zlar n, gökadalar n, muazzam manyetik alanlar n içinden neredeyse hiç etkilenmeden geçip gidiyorlar. Ancak, bilimadamlar son y llarda yeralt na kurulu büyük nötrino tuzaklar sayesinde yakalayabildikleri az say da nötrinodan, bu parçac klar n nitelikleri hakk nda bilgiler elde ettiler. Örne in, nötrinolar n yol al rken kendi ailelerini oluflturan üç tür ya da çeflni (elektron nötrinosu, müon nötrinosu ve tau nötrinosu) aras nda k l k de ifltirdikleri, bilimsel deyimiyle, bir türden ötekine sal nd klar belirlendi. Bu da, daha önce kütlesiz san lan nötrinolar n, çok küçük bir kütleye sahip olduklar anlafl ld. Bu arada Japonya daki Süper Kamiokande (k saca Süper K) ve Kanada daki Sudbury nötrino gözlemevlerinde yürütülen deney ve gözlemler, geçti imiz y llarda önemli bir bilmeceyi de çözüme kavuflturdu. Günefl merkezindeki nükleer tepkimelerde ortaya ç kan muazzam say da nötrinonun, y ld z dinami i modellerinde öngörülen say n n ancak üçte biri oran nda Dünya ya ulaflmas (yine de dünyam z n her santimetrekaresinden, her saniye 60 milyar nötrino geçiyor) on y llard r bilim adamlar n n kafalar n kurcalamaktayd. Ancak, iki y l önce Süper K ve Sudbury gözlemevlerinde derlenen verileri inceleyen bilimadamlar, nötrinolar n çeflniler aras ndaki sal n m n n, Günefl ten gelen elektrik nötrinolar n n say lar ndaki eksikli i aç klayabilece i sonucuna varm fllard. Yine de istatistik veriler, sonuçlardan kuflku duyanlar etkileyebilecek netlikte de ildi. Ama flimdi, Sudbury gözlemevininin yeralt ndaki dedektörünün kalbinde bulunan 1000 ton a r suya 2 ton da saflaflt r lm fl sofra tuzu kar flt ran araflt rmac lar, yeni ölçümlerin yaln zca daha önceki bulgular do rulamakla kalmay p, bu parçac klar n Günefl ten Dünya ya gelirken bir türden ötekine dönüflmesini sa layan özelliklerin daha net bir biçimde ortaya ç kmas n sa lad n aç klad lar. SNO Proje Yöneticisi Prof. Art McDonald, art k duyarl ölçüm aflamas nday z diyor. Bu ölçümler, nötrinolar n kütleye sahip olduklar n ve farkl k l klara girebildiklerini de aç klayan yeni bir temel parçac klar kuram n n oluflturulmas için gerekli. Parçac k fizi inin anayasas olarak kabul edilen Standart Model, tüm deneysel baflar lar na karfl n baz tutars zl klar n giderebilmifl de ildi. Bu tutars zl klardan biri de, nötrinolar n kütlesiz parçac klar olarak kabul edilmesi. Oysa, nötrinolarda defalarca gözlenen sal n m, ancak kütlesi olan parçac klar için söz konusu. Sudbury Nötrino Gözlemevi, Ontario gölünün alt ndaki eski bir madende içi saf su dolu, 22 metre çapl, 34 metre yüksekli nde bir bofllu un ortas na yerlefltirilmifl ve içi a r suyla doldurulmufl 12 metre çapl bir plastik küreden olufluyor. Plastik kürenin çevresine yerlefltirilmifl 9456 fl k alg lay c s, nötrinolar n su içindeki çekirdek ya da elektronlarla çarp flmalar sonucu ortaya ç kan yüklü parçac klar n, su içinde yol al rken yol açt fl n m saptay p güçlendiriyor. Dünyan n her santimetrekaresinden her saniye 60 milyar nötrinonun geçmesine karfl n, SNO ve öteki nötrino dedektörlerinin saptayabildikleri çarp flma olaylar n n say s, günde 10 u geçmiyor. Bu da, bir sonuca varabilmek için uzun süreli gözlemleri gerektiriyor. Amerikan Gökbilim Derne i Bülteni, 10 Eylül Ekim 2003

4 B L M VE TEKN LOJ HABERLER Standart Modelin Bafl Yine Dertte Ald bunca yara bereye karfl n dimdik ayakta kalmay baflarabilmifl olan Standart Model, serseri bir penguene yem mi olacak? Bir deneyin ayk r sonuçlar yla heyecanlanan, ancak her seferinde modeli ölüme mahkum edecek kesin kan t bir türlü bulamayan fizikçilerin umudu, böyle olmas. Yine de, daha önceden a z yanm fl fizik camias, temkini elden b rakmay p yeni deneylerin sonunu beklemek e iliminde. Bu kez sorun, Japonya n n Tsukuba kentinde bulunan KEK B Fabrikas nda yürütülen bir deneyle ilgili. Bu tesis, maddenin, Büyük Patlama da eflit miktarda ortaya ç km fl olmas gereken karfl maddeye nas l olup da üstün geldi i bilmecesini çözmeye yarayaca umulan ender B mezonu adl parçac klar, deneylerde kullan lacak yeterli say da üretmek için kurulmufl bulunuyor. Tesiste yürütülen Belle deneyi, orta kütlede bir parçac k olan ve bir alt kuark içeren B mezonlar n n bozunma mekanizmas n izliyor. Arada bir B mezonu kendili inden, çok büyük kütleli iki parçac a bozunuyor: maddenin en temel bileflenleri olan kuarklar n alt çeflidinden en a r olan bir üst kuark ve bozunmadan sorumlu zay f çekirdek kuvvetini tafl yan W bozonu adl a r bir parçac k. Bir aflama sonra üst kuark ve W bozonu üç strange (garip) kuarka dönüflüyor. Hidrojen Bombas n n Babas Öldü Fizikçilerin standart el yaz s ile gösterildi inde bu mekanizma, biraz da hayal gücü zorlanarak bir penguene benzetiliyor. Standart Model, bu penguenlerin hangi s kl kta ve hangi mekanizmalarla ortaya ç kaca konusunda kesin öngörülerde bulunuyor. Dört y l önce çal flmaya bafllamas ndan bu yana KEK B fabrikas 150 milyondan fazla B mezonu üretmifl bulunuyor. Japonya daki ve California daki Anti alt kuark Anti üst kuark Garip kuark w + bozon Gluon Anti üst kuark Anti garip kuark Anti garip kuark B mezonu bozunmas n betimleyen penguen diyagram yak nda geçersiz ilan edilebilir. Stanford Lineer H zland r c Merkezi ndeki (SLAC) parçac k fizikçileri, bu B mezonlar n n nas l bozundu unu inceleyerek, Standart Model in temel önermelerinden olan kuarklar n birbirlerine dönüflmesini belirleyen say lar ölçüyorlar. Standart Model in temel dayanaklar ndan biri, sin 2β diye adland r lan bir büyüklük. Bu, madde ile karfl madde aras ndaki asimetride anahtar bir role sahip y l nda, SLAC de bulunan BaBar deney ekibi, sin2β nin Standart Model de öngörülenden daha düflük bir de er tafl d n gösteren kan tlar buldu unu aç klad. Ancak KEK B Fabrikas ndaki Belle ekibinin yapt ölçümler, de eri modelde öngörülen düzeye geri getirir gibi oldu. Ancak, art k Standart Model Japonya daki müttefikini de yitirmifl görünüyor A ustos tarihlerinde ünlü Fermilab n bulundu u, Chicago yak nlar ndaki Batavia da toplanan bir fizik konferans nda söz alan Belle ekibinden Thomas Browder (Hawaii Üniversitesi), ekibin son ölçümlerinde sin 2β de erinin, BaBar n buldu u de erin de alt nda ç kt n aç klad. statistik terimleriyle bu de er, Standart Model den 3,5 sigma büyüklü ünde bir sapma anlam na geliyor. Bu da toplant ya kat lanlar aras nda bir flok etkisi yaratmaya yetti. Baz araflt rmac lara göre modelle deney sonuçlar aras ndaki fark, Standart Model de varl öngörülmeyen baz parçac klar n, B-mezonunun bu bozunma biçiminin karfl l olan penguenin biçimini hafifçe de ifltirdi ine iflaret edebilir. Ancak Standart Model in ipini çekmek için haz rlananlar, sonuçlar n tekrarlanan deneylerde de do rulanmas n beklemek zorundalar. BaBar grubundan talyan fizikçi Marcello Giorgi, sonucun gelecek y l yaz sonuna do ru netleflebilece i görüflünde: Kimbilir diyor, bakars n z gelecek yaz yeni bir fizi in do du unu ilan edebiliriz. Science, 22 A ustos 2003 Hafif atom çekirdeklerinin yüksek s cakl kta birleflmesiyle enerji elde edilmesi sürecini nükleer silah teknolojisine uygulayan kuramsal fizikçi Edward Teller, geçti imiz Eylül ay - n n ortas nda 95 yafl nda öldü. Stanislaw Ulam n çal flmalar n gelifltiren Teller, bir atom bombas ndan yay lan radyasyondan yararlanarak, a r hidrojen izotoplar olan döteryum ve lityum çekirdeklerinden oluflan bir kütleyi kendi içine çökertip atomlar birlefltirmenin yolunu göstermiflti. lk kez 1952 de Pasifik teki Elugelab adas nda denenen teknoloji, hidrojen bombas n n, s radan bir atom bombas ndan çok daha y k c oldu unu ortaya koymufltu. Ayr ca, sa c bir flahin olarak da tan nan Teller, atom bombas n n babas olarak tan nan Robert Oppenheimer n 1950 li y llarda güvenlik belgesinin iptal edilmesinde rol oynam flt li y llarda Teller, Y ld z Savafllar diye bilinen, uzayda konuflland r lm fl füze savar sisteminin fikir babalar ndan biri olarak yeniden spot fl alt na gelmiflti. Science, 19 Eylül 2003 Ekim

5 B L M VE TEKN LOJ HABERLER Genetik Yanarda ve Dev Kaplumba alar Pasifikteki Galapagos adalar n n ünlü dev kaplumba alar n inceleyen bir grup araflt rmac, bu kaplumba alar n bir türünün s n rl genetik çeflitlili iyle, eski bir yanarda patlamas aras nda iliflki oldu unu belirledi. Yale Üniversitesi Ekoloji ve Evrimsel Biyoloji Bölümü nden Luciano B. Beheregaray baflkanl ndaki ekip, Galapagos tak madalar ndaki Isabela adas nda bulunan kaplumba alar incelemifl. Adan n özelli i, 5 ayr yanarda bulunmas ve her yanarda n ete inde ayr bir türün yaflamas. Araflt rmac lar, Alcedo yanarda n n eteklerinde yaflayan Vandenburghi türünde ana soyundan gelen genetik çeflitlili in, adadaki öteki türlere k yasla flafl rt c derecede s n rl oldu unu gözlemlemifller. Daha sonra adadaki yanarda lar n özelliklerini inceleyen ekip, yaln z Alcedo nun yaklafl k y l önce büyük bir patlama etkinli i gösterdi ini, ötekilerinse, s zd rma yoluyla lav ç kard klar n belirlemifl. Araflt rmac lar n vard sonuç, Alcedo nun patlamas yla, eteklerinde yaflayan kaplumba alar n büyük ço unlu unun metrelerce kal nl ktaki k zg n küller alt nda öldükleri. Bu durumda günümüzdeki kaplumba alar hayatta kalabilen çok s n rl say da bireyden türedikleri için genetik çeflitlilikten yoksun kalm fllar. Yaln zca Birkaç Babadan Türemifliz Dünyadaki bütün kad nlar, yaklafl k y l öncesine kadar çok s n rl say da babadan türemifller. En az ndan, genetik araflt rmalar n ortaya ç kartt bir anormalli i aç klamak için ortaya at lan en son kuram böyle diyor. Cinslerin tarihi, babadan o ula geçen Y kromozomuyla, yaln zca anneden al nan mitokondriyel DNA da yaz l. Son araflt rmalar, mitokondriyel DNA ile Y kromozomundaki baflkalaflma tablolar nda flafl rt c farkl l klar belirledi. Buna getirilen bir aç klamaya göre, kad n nüfusu atalar m z n Afrika dan ç k p dünyaya yay lmaya bafllad y l önce patlama gösterirken, erkek say s ancak y l önce artmaya bafllad. Ancak bu durum, tarih öncesi ça lar n büyük bölümünde erkekten çok daha fazla kad n bulunmas demek ki, bu da Ferrara Üniversitesi nden Guido Barbujani ye göre olanaks z. Dünyan n çeflitli bölgelerinden toplanm fl 2000 Y kromozomu üzerinde çal flan ekip, erkek cinsiyet kromozomlar ndaki farkl laflma oran n n, mitokondriyel DNA ya k yasla daha düflük oldu unu görmüfl. Barbujani, bu durumda erkek ve kad n nüfuslar aras ndaki büyük farkl l n ancak bir flekilde aç klanabilece ini savunuyor: Çok efllili in, insanlar n tar m kültürüne geçifline kadar yayg n olmas ve ancak tar m n getirdi i düzenli ve yerleflik yaflam gereksinmesi nedeniyle tek efllili in bu dönüflümle bafllamas. Barbujani ye gör, bu, erkek ve kad n nüfuslar aras ndaki görünür dengesizli i de aç kl yor. Kad nlar nkine eflit say da erkek olmas na karfl n, bunlardan ancak çok az n n çocuklara soy vermesi halinde, erkek nüfusu oldu undan az görünecektir. Stanford Üniversitesi nden Luigi Luca Cavalli-Sforza ise, 1998 y l nda soruna de iflik bir çözüm getirmiflti. Bu araflt rmac ya göre, mitokondriyel DNA ve Y kromozomundaki de iflimin gösterdi i farkl tablolar erkek ve kad nlar aras ndaki farkl göç biçimlerinden kaynaklan yordu. Erkekler, genellikle köylerinde kal rken, do urganl k ça na gelen kad nlar evlenerek uzaklara gidiyorlard. Cavalli-Sforza, kendi kuram n n gördü ü yayg n kabüle karfl n, kendisininkiyle, Barbujani nin yaklafl mlar n n pekala birlikte geçerli olabilece ini söylüyor. New Scientist, 30 A ustos Ekim 2003

6 B L M VE TEKN LOJ HABERLER Paleontoloji Kobaylar n Dev Akrabas Alman, Amerikal ve Venezuelal paleontologlar, Güney Amerika kökenli olan ve günümüzde genellikle laboratuvar deneylerinde kullan lan kobaylar n, 8 milyon y l önce yaflam fl dev bir akrabas n bulduklar n aç klad lar. fiimdiye kadar yaflam fl en büyük kemirgen oldu una inan lan Phoberomys pattersoni nin, 700 kg gelen kütlesiyle günümüzdeki en büyük kemirgen olan 50 kiloluk capybaradan en az 10 kez daha cüsseli oldu u düflünülüyor y l nda neredeyse eksiksiz olarak bulunan iskelet fosilleri, Goya ad verilen hayvan n 3 metre boyu ve yaklafl k 1,5 metre yüksekli iyle, bir kemirgenden çok bir buffaloyu (Amerikan S r ) and rd n gösteriyor. Araflt rmac lara göre Goya, günümüzdeki kemirgenler gibi çok daha güçlü ve kal n arka ayaklara sahip. Ön ayaklar ysa, günümüz kemirgenleri gibi daha küçük ve c l z. Goya n n modern akrabalar gibi arka ayaklar üzerine oturdu u, ancak kobaylardan farkl olarak çok uzun bir kuyru u bulundu u ve difllerinin sürekli olarak yenilendi i ortaya ç km fl durumda. Goya n n modern akrabalar kobaylar n a rl yaklafl k 1 kg kadar. Her iki hayvan n da, eskiden k ta ölçekli bir adayken 3 milyon y l önce dar bir kara köprüsüyle Orta Amerika ya ba lanan Güney Amerika dan yay lm fl Caviomorpha n n özel bir kemirgen grubu üyesi olduklar düflünülüyor. Günümüzde bu gruba ba l hayvanlar n a rl klar 200 gramdan 50 kilograma kadar de ifliyor. Science, 19 Eylül 2003 Günefl fiapkal Trilobit daha iyi beslenmesini sa lam fl olmal. Fosildeki gözler, bir kule gibi yükselen ve 360 derecelik görüfl alan sa layan kompozit (bileflik) gözler. ki gözde, yukar dan afla ya 18 er s ra halinde dizilmifl toplam 560 kadar mercekten olufluyor. Bu merceklerin önemli bir özelli i de, öteki trilobitlerde ve eski ya da modern bileflik göze sahip pek çok hayvanda görülenin aksine küre biçimli olmay p, pencere cam gibi düz olmalar. Araflt rmac lar, bu düz yap n n mesafe ayar n n iyi yap lmas nda avantaj sa lad n vurguluyorlar. Gözlerin üzerini vizör gibi çepeçevre örten ç k nt n n iflleviyse, tepeden gelen gün fl n n, görüflü bozmas na engel olmak. T pk, insanlar n gözlerinin kamaflmamas ve daha iyi görebilmek için ellerini gözlerine siper etmeleri, ya da vizörlü flapkalar giymeleri gibi. Science, 19 Eylül 2003 Bilimadamlar, eski okyanuslarda daha iyi görebilmek için gözlerini fl ktan koruyan siperlikler gelifltirmifl bir trilobit fosili bulduklar n aç klad lar. Erbenochile erbeni türünden olan ve 380 milyon y l önce yaflad tahmin edilen hayvan, öteki trilobit türlerinden hayli farkl. Oxford Üniversitesi nden Richard Fortey ile, Alberta Üniversitesi nden (Kanada) Brian Chatterton, bu ilginç trilobiti, Fas ta Devonyen döneme (günümüzden milyon y l önce) ait tortul kayalarda bulmufllar. Trilobitler, asl nda Kambriyen döneminde (günümüzden milyon y l öncesi) ortaya ç km fl ve ortama yayg n uyum göstermifl canl lar. Pek çok çeflitten çok say da fosillerine dünyan n her yerinde rastlan yor. Ancak, iki araflt rmac n n buldu u örnek, çok özel bir türe ait. Fosil üzerinde en çok dikkat çeken özellikler, son derece etkin savunma ve sald r mekanizmalar. Hayvan n s rt ndaki orta bölme üzerindeki dikenler, kendisini sürpriz sald r lara karfl korurken, ola anüstü geliflkin gözleri de daha iyi görmesini ve 10 Ekim 2003

7 B L M VE TEKN LOJ HABERLER RUSYA HAZAR DEN Z KARADEN Z STANBUL TÜRK YE Karadeniz in Komflular ndan Çekti i En so uk dönemine y l önce ulaflan son buzul ça nda Karadeniz, flimdiki seviyesinden 100 metre daha alçakta olan, karalarla çevrili bir tatl su deniziydi. Buzul ça n n sonunda Akdeniz sel sular yla kabard ve aradaki engeli y karak Karadeniz e boflald de Amerikal jeologlar Bill Ryan ve Walt Pitman, bu olay n y l önce meydana geldi ini ve Nuh Tufan efsanesine kaynakl k etti ini öne sürmekteydiler. Ancak, iki Rus araflt rmac n n ortaya ç kard yeni bulgular, Hazar Denizi nin y l önce Karadeniz e boflald n gösteriyor. Ayr ca Akdeniz in Karadeniz e Ryan ve Pitman n belirttiklerinden en az 1000 y l daha önce boflald da anlafl l yor. Halen ABD deki Avalon Uygulamal Bilimler Enstitüsü nde çal flan Valentina Yanko-Hombach ile, Moskova Co rafya Enstitüsü nden Andrey Tchepalyga ya göre, eriyen buzullarla kabaran Hazar Denizi, y l önce sular n Karadeniz e boflaltmaya bafllad ve denizin seviyesi 1000 y l içinde 80 metre yükseldi. Bu ak fl durdu undaysa Karadeniz in seviyesi yeniden düfltü. Ancak bu kez de, yükselmeye devam eden Akdeniz, fazla sular n Karadeniz e boflaltmaya bafllad ve Ryan ve Pitman a göre Karadeniz havzas n birkaç y l içinde doldurdu. Ancak, Yanko-Hombach, Akdeniz e özgü ilk canl türlerinin Karadeniz de y l önce, yani Amerikal araflt rmac lar n verdi i tufan tarihinden y l daha erken göründü üne iflaret ediyor. Akdeniz sular Karadeniz i ancak 40 metre yükseltmifl ve bu süreç, Ryan ve Pitman n öne sürdüklerinden çok daha uzun bir sürede gerçekleflmifl. New Scientist, 26 Temmuz 2003 Refah n Getirdi i Bat l toplumlarda giderek artan afl r fliflmanl n, insanlara özgü olmad, kent yaflam n n ev hayvanlar n da ideal ölçülerinin çok ötesine götürdü ü aç kland. ABD Ulusal Araflt rma Konseyi taraf ndan yay mlanan ve son 25 y l boyunca ev hayvanlar n n beslenme trendlerinin incelendi i kapsaml bir raporda bat ülkelerindeki kedi ve köpeklerin %25 inin afl r fliflman (obez) olduklar belirtildi. Illinois Üniversitesi nden beslenme uzman George C. Fahey Jr., hayvanlarda obezite grafi i, Çiçekten Biyolojik Terör K rlarda peygamber çiçe i diye tan d m z mavi-mor çiçeklerin Kuzey Amerika da neden h zla yay larak çiftlik sahiplerini kendilerine düflman etti i anlafl ld : Bu istilac çiçekler kendi bitki öldürücü ilaçlar n üreterek baflka türden olan komflular n yok ediyorlar. Bilimsel ad insanlar nkini izledi ini söylüyor. Araflt rmac, fliflman insanlar n besledikleri ev hayvanlar n n da fliflman oldu una iflaret ederek, bunun büyük olas l kla ayn nedenden kaynakland n vurguluyor: Normal yemekler d fl nda birfleyler at flt rmak. Raporda kent yaflam ve hayvanlar n evlere kapat lmas n n, yiyeceklerin bollu u ve çeflidinin hayvan formu üzerindeki olumsuz etkileri de vurgulan yor. Science, 19 Eylül 2003 Centaurea maculosa olan çiçe in kökleri bir zehir salg l yor. Bu toksik madde, yabanc komflular n köklerinde üstten alta do ru yay lan bir hücre ölümü süreci bafllat yor. Çiçe in Kuzey Amerika ya Do u Avrupa dan kazara girdi i ve özellikle ABD nin bat s n istila etti i bildiriliyor. Ayn bitkinin, vatan Do u Avrupa da öteki bitkilere verdi i bilinen yayg n bir zarar yok. Araflt rmac lar, Avrupa bitkilerinin bu çiçe in zehrine karfl bir direnç gelifltirdiklerini düflünüyorlar. Science, 5 Eylül 2003 Ekim

8 B L M VE TEKN LOJ HABERLER Dönen Karadelik Hareketsiz karadelik Dönen karadelik Karadelikler, y llard r gökbilimle kozmolojinin merkezlerindeki yerlerini koruyorlar. Bunlar n içinde neler oldu u hala bilinmiyor. Ancak, karadeliklerin öteki özellikleri hakk nda kuramsal ve dolayl gözlemsel bilgiler sürekli gelifliyor. Karadelikler bafll ca iki türden oluyor. Birincisi, Günefl ten 8 kat daha a r bir y ld z n merkezindeki yak t k - sa sürede tüketip çökmesiyle oluflan y ld z kütleli karadelik, ötekiyse, gökadalar n merkezlerinde bulunan milyonlarca, hatta milyarlarca Günefl kütlesinde olan Süperkütleli ya da dev kütleli kara delikler. Bunlar n nas l olufltu u konusunda kesin bilgi olmamakla birlikte, evrenin gençlik y llar nda gökadalar oluflurken merkezde toplanan dev gaz bulutlar n n çökmesiyle ortaya ç kt klar san l yor. Aradaki muazzam kütle fark na karfl n, her iki türden karadeliklerin ortak özellikler tafl - d anlafl l yor. Her ikisinin de hareketsiz ve dönen türleri oluyor; her ikisi de dönerken çevrelerindeki uzay birlikte sürüklüyorlar; her ikisi de çevrelerindeki gaz ve tozu kütle aktar m diskleriyle çekiyorlar ve yutulacak maddenin bir bölümünü kutuplar ndan enerjik parçac k sütunlar (jet) halinde püskürtüyorlar. Bir de son y llarda keflfedilmeye bafllanan, onbinlerce Günefl kütlesinde orta s klet karadelikler var; ama bunlar n özelliklerinin de ötekilerden farkl olmad anlafl l - yor. Bu benzer özelliklere karfl n, hareketsiz karadeliklerle, dönen karadelikler aras nda ancak kuramc lar n öngörebildi i önemli baz farklar var. Örne in, hareketsiz karadeliklerde, içine giren hiçbir maddenin geri ç kamad hayali bir küre olan olay ufkunun merkezinde, tekillik denen ve içinde bilinen fizik kurallar n n geçerlili ini yitirdi i, matematiksel bir nokta olarak tarif edilen bir delik var. Dönen karadeliklerin olay ufkunun içindeyse bir delik de il, simit fleklinde bir tekillik oldu u ve ikinci bir olay ufku bulundu- u düflünülüyor. Peki fl n bile kaçmas na izin vermedikleri için kendileri görünmeyen, ancak yol açt klar etkiler sayesinde varl klar ve kütleleri belirlenebilen karadeliklerin dönüp dönmedi ini nas l anlayaca z? Yine dolayl etkilerinden: Çevrelerinden çektikleri, y ld z, ya da gaz bulutlar yla beslenen karadelikler, bu maddeyi yutmadan önce çevrelerinde neredeyse relativistik h zlarda dönen diskler içinde on milyonlarca derece s cakl klara kadar s t yorlar. Disk içinde sürtünmeyle s nan madde parçac klar da X- fl nlar yay yorlar. Disk içindeki iyonlaflm fl demir atomlar n n yayd, X- fl nlar n n kolay tan nan özel bir imzas oluyor. Bu fl nlar incelenerek parçac klar n delik çevresindeki yörüngeleri konusunda bilgi sa lanabiliyor. Örne in, Bir karadeli in güçlü kütleçekimi, X- fl nlar n daha düflük enerji düzeylerine indirebiliyor. flte bu gibi iflaretleri inceleyen gökbilimciler, Chandra X-Ifl - n Uzay Teleskopu ve XMM Newton X- Ifl n Teleskopu ndan yararlanarak bir karadeli in dönüp dönmedi ini gösteren bir yöntem keflfetmifller. Karadelik çevresinde dolanan bir parçac n yörüngesi, büyük ölçüde karadeli in hemen yak n ndaki uzay zaman n bükülme derecesi ve karadeli in dönüfl h - z yla yak ndan ilintili. H zla dönen bir karadelik, çevresindeki uzayzaman da sürükleyerek disk içindeki atomlar n, hareketsiz bir karadeli e k yasla daha yak n yörüngelerde dolanmas na izin 12 Ekim 2003

9 B L M VE TEKN LOJ HABERLER veriyor. Chandra n n, keflfedilen ilk y ld z kütleli karadelik olan ve Ku u Tak my ld z içinde yer alan Cygnus X-1 den derledi i son veriler, demir atomlar ndan gelen X- fl n sinyali üzerindeki kütleçekim etkilerinin, ancak relativistik etkilerden kaynaklanabilece ini gösterdi ve baz atomlar n kararl yörüngelerini karadeli e 160 kilometreden daha yak n mesafelerde koruyamad klar n gösterdi. Sonuçta, Cygnus X-1 in döndü ünü gösteren bir kan ta rastlanmad. XMM-Newton un XTE J tan ml karadelikle ilgili olarak gönderdi i verilerse, demir atomlar n n X- fl n sinyallerinin benzer flekilde da ld n gösteriyor. Ama arada tek bir önemli fark var: Demir atomlar n n X- fl n sinyalleri aras nda düflük enerjili olanlar daha büyük yer tutuyor. Bu, X- fl nlar n n bir bölümünün, karadelik çevresindeki kütleçekim kuyusunun derinlerinden ç kt n n iflareti. Bu fl nlar yayan atomlar n, karadeli in olay ufkunun km yak n na kadar sokulabildikleri anlafl l yor. Dolay s yla, bu karadeli in h zla dönüyor olmas gerekli. Daha önce yap lan gözlemler, gökada merkezlerindeki dev kütleli karadeliklerin baz lar n n da h zla dönüyor olabileceklerini göstermiflti. Peki, neden baz y ld z kütleli karadelikler h zla dönerken, ötekiler sabit kal yor? Gökbilimcilere göre bir olas l k, karadeli in dönme h z n dev ana y ld z n çöküflü sürecinde al yor olmas. Bir baflka olas l k da, dönme h z n n karadeli in efl y ld zdan ne kadar süreyle madde çald yla ilgili olmas. Çünkü çal nan madde, karadeli in daha h zl dönmesini sa l yor. XTE J ve GX gibi h zl dönen karadelikler, küçük kütleli efl y ld zlara sahipler. Bu küçük y ld zlar n ömürleri görece uzun oldu undan, karadeli e daha uzun süre g da sa lay p giderek daha yüksek h zlara ulaflmas na olanak veriyorlar. Büyük ve k sa ömürlü bir efle sahip olan Cygnus X-1 ise, yeterli h za ulaflacak vakit bulamam fl olabilir. NASA Bas n Bülteni, 16 Eylül 2003 Satürn 7 Mart 2003 Morötesi Görünür Bu görüntüler Hubble Uzay Teleskopu taraf ndan, Satürn gezegeninin halkalar Dünya ya en yat k konumdayken, Mart ve Nisan aylar nda çekildi. Görüntülerde halkalar 27 lik maksimum e imlerinde K z lötesi de iflik dalgaboylar nda izleniyor. Satürn, t pk Dünya gibi 29,5 y ll k yörünge periyodunda mevsimsel olarak yüzünü Günefl e do ru e iyor ve kald r yor. Bunun anlam, Dünya daki gözlemcilerin yaklafl k her 30 y lda bir Satürn ün güney kutbuyla, gezegenin halkalar n n güney taraf n en ayr nt l biçimde görebilmeleri. Üç Yeni Kuiper Kufla Cismi Hubble Uzay Teleskopu, Neptün ün yörüngesi ötesinde bugüne kadar belirlenen en soluk ve küçük Kuiper Kufla Cisimleri ni görüntüledi. Alttaki flekil, Günefl Sistemi nin oluflum art kayaç cisimlerle dolu kufla n üç yeni üyesinin (2003 BF91, 2003 BG91 ve 2003 BH91) yörüngelerini, dev gaz gezegenler Jüpiter, Satürn ve Neptün ün yörüngeleriyle karfl laflt r yor. fiekilde ayr ca çok daha iyi tan nan iki baflka Kuiper Kufla cismi, Plüton gezegeni ve 3 y l önce keflfedilen 2000 FV53 de izleniyor. Kuiper Kufla 2003 BF BG BH FV 53 Jüpiter Plüton Günefl Satürn Uranüs Neptün 1,6 milyar km Ekim

10 B L M VE TEKN LOJ HABERLER Gökbilim Nötron Y ld zlar na H z Limiti Eksenleri etraf nda h zla dönen ve kutuplar ndan yüklü parçac klar f rlatan nötron y ld zlar olan atarcalar (pulsar), da lmadan ne kadar h zl dönebilirler? Dönme h zlar milisaniyelerle ölçülen baz atarcalar bu muazzam h zlara, yak nlar nda bulunan ve fliflmifl bir efl y ld zdan çald madde sayesinde ulafl yorlar. Dev y ld zlar n yaklafl k 20 km çapl bir küre boyutlar na s k flm fl, içindeki atom çekirdekleriyle elektronlar n birleflmesi sonucu büyük ölçüde nötron haline gelmifl malzemeden yap lm fl bu y ld zlar, kendilerini parçalayacak h zlara eriflebilir mi? Massachusetts Teknoloji Enstitüsü nden Deepto Chakrabarty baflkanl ndaki bir gökbilim ekibi, sorunun yan t n bulmak için X- fl nlar yayan 11 atarcay gözlemifl. Araflt rmac lar bunlardan hiçbirinin saniyede 619 turdan daha h zl dönmedi- ini belirlemifller. Yap lan hesaplar, bir pulsar n, dönme h z saniyede tur aral na eriflti inde parçalanaca n gösteriyor. Bilimadamlar, bilinmeyen bir sürecin atarcalar n bu h zlara eriflip parçalanmas n önledi ini düflünüyorlar. Vard klar sonuç flu: Daha h zl dönen atarcalar, daha fazla kütleçekimsel radyasyon yay yorlar, bu da enerji yitimine yol açarak dönme h z na bir s n r getiriyor. Astronomy, Ekim 2003 Aç k alan çizgilerinde elektrik yüklü parçac klar n relativistik ( fl a yak n) h zlarda uzaya ak fl Atarca Geometrisi Manyetik alan çizgisi Kapal alan çizgileriyle birlikte dönen plazma Lazer kalemi ya da yelpaze biçimli radyasyon örüntüsü Dönen manyetize nötron y ld z Yengeç Bulutsusu nda nötron y ld z ndan ç kan X- fl n atmalar (saniyede 30 atma) Ifl k silindiri Dönüfl ekseni Manyetik eksen Atma yok Atma var 14 Ekim 2003

11 B L M VE TEKN LOJ HABERLER Küçük Asteroidlerin Tehdidi de Küçük mü? Balonlar ve Delikler Y ld zlararas bofllu u dolduran seyreltilmifl gaz, o aldat c sükunetin alt nda çok hareketli ve fliddetli bir dinamizm sergiliyor. Gaz, düzgün bir biçimde da lmak yerine amip biçimli delik ve tünellerden oluflmufl, süngerimsi bir yap gösteriyor. Günefl in Yerel Baloncuk denen böyle bir delik içinde bulundu u uzun zamand r bilinmekteydi. Baloncuk, asl nda 500 fl k y l genifllikte. çindeki gaz çok daha s cak ve yo unlu u da ortalamadan 10 kez daha düflük. Bölgenin detayl bir haritas n ç karan gökbilimciler, bir sürprizle karfl laflt lar: Günefl in içinde bulundu u bölgeye Yerel Baloncuk yerine Yerel Baca demek daha do ru olacak. Çünkü, bu boflluk samanyolu diskini, b çakla oyulmufl bir çörek gibi alttan ve üstten deliyor. Di erleri gibi bu boflluk da, güçlü y ld z rüzgarlar ya da birkaç milyon y l önce meydana gelmifl bir süpernova patlamas taraf ndan oyulmufl olabilir. Delikler, içeridekinden 100 kat daha yo un so uk nötr gazdan oluflan derilerle kapl. Bu s n rlar, içlerinde y ld zlar n do du u yo un moleküler Bo a karanl k bulutu Süperbalon GSH a aç lan tünel Pleiades balonu Kuzey gökada kutbu Baca ekseni Günefl Bukalemun Gökada merkezi Y lanc karanl k bulutu Kurt gaz bulutlar n n üzerine kapanm fl durumda. Bölgedeki gaz bulutlar n n oluflturdu u yap y haritalayan ekibin lideri, California Üniversitesi nden (Berkeley) Barry Welsh, her fl k y l mesafede bu kabuk ya da baloncuklardan bulundu unu söylüyor. Baz boflluklar, içlerindeki genç ve büyük kütleli s cak y ld zlar n birleflik güçlü rüzgarlar yla oyulmufl. Bunlara bir örnek, bizim balona komflu olan boflluk. Akrep ve Erbo a Kümesi diye tan nan, ve bu iki tak my ld z n tüm s cak ve parlak y ld zlar ndan oluflan kümeyi içeriyor. Günefl in bulundu u boflluktaysa böyle güçlü rüzgarlara sahip y ld zlar bulunmad ndan, bofllu un nas l olufltu u konusunda bir iflaret yok. PERSEUS KOLU Sky&Telescope, Kas m 2003 OR ON KOLU SAG TAR US KOLU fl ky l SAMANYOLU Galaksi merkezi Günümüzde gezegenbilimcilerin yayg n kan s, 1908 y l nda Sibirya n n Tunguska bölgesini yerle bir eden türden, metre çapl gökcisimlerinin ortalama her 1000 y lda bir Dünyam z n atmosferine çarpt. Bilimadamlar n n ço u, ziyaretimize daha seyrek gelmelerine karfl n bunlar n iki misli büyüklü ündeki cisimlerin parçalanmadan yeryüzüne eriflebilece i ve karaya çarparlarsa çok daha büyük y k ma yol açacaklar, suya düflmeleri halindeyse tüm okyanusu geçecek y k c dev dalgalara (tsunami) yol açacaklar görüflündeler. Ancak, Londra daki Imperial College dan Philip A. Bland ve Moskova Jeoküre Dinamikleri Enstitüsü nden Natalya A. Artemieva, bu tehdidin abart ld görüflündeler. ki araflt rmac ya göre, okyanusa düflmesi halinde k y larda 5 metre yüksekli inde dalgalar oluflturacak 220-metre çapl bir asteroidin çarpma s kl y lda bir. Yapt klar hesaplara göre, daha küçük çapta yekpare kayalar, yeryüzüne düflmeden önce çok büyük olas l kla atmosferde parçalan p da lacaklar. Sky &Telescope, Kas m 2003 Oyulmufl Asteroid Mars ile Jüpiter aras ndaki asteroid kufla n n en büyük sakinlerinden olan 3 Juno dan gezegenbilimcilere bir sürpriz var. 240 kilometre çapl göktafl n, düzeltici optik düzene i tak lm fl 2,5 metrelik bir teleskopla izleyen araflt rmac lar, üzerinde daha önce görünmeyen, 100 km geniflli inde, görece genç bir çarpma izi saptad lar. Lekenin koyu görünmesine neden, çarpma nedeniyle asteroidin derinlerinden kalk p çarpma bölgesini örten ve Günefl in fl n görece zay f yans tan toz ve moloz. Sky &Telescope, Kas n 2003 Ekim fl ky l

12 B L M VE TEKN LOJ HABERLER Arkeoloji Kay p Kral Aray fl na Göklerden Yard m!.. Bir fizikçi arkeologlu a soyundu unda, elbette ötekiler gibi elinde f rça, b k p usanmadan topra süpürecek de il. Ulusal Meksika Özerk Üniversitesi nin fizik bölümü baflkan Arturo Menchaca da, Mexico City yak nlar ndaki antik Teotihuacan kentindeki Günefl Tap na n n gizli kral odalar n bulmakla görevlendirilince, bafl n daha tan d k bir alana, göklere çevirmifl. Oxford e itimli fizikçinin iflçileri de son derece enerjik: Kozmik fl nlar. Orta Amerika daki en eski metropol olan kentin tarihi MÖ 800 y llar na kadar dayan yor. Ancak uzun süre karmafl k bir uygarl a baflkentlik yapm fl olan Teotihuacan hakk nda pek fazla bir fley bilinmiyor. Zaten sakinlerinin 7. yüzy lda bilinmeyen bir nedenle aniden terk ettikleri kentin ad n da daha sonra buraya yerleflen Aztekler koymufllar. Anlam Tanr lar Diyar. Aztek öncesi uygarl n sosyal yap s da fazlaca bilinmiyor. Kentte bulunan resimlerde herkesten daha görkemli giyinmifl ya da bir biçimde ayr cal kl görünen her hangi bir kifliye rastlanmamas, arkeologlar kentin bir kral taraf ndan de il, bir nüfuzlu aileler koalisyonunca kollektif olarak yönetilmifl olabilece i düflüncesine götürüyor. Günefl Tap na n n alt nda bulunabilecek kral mezarlar n n peflinde olan arkeologlar, bu odalar n içinde bulunanlar n, bilinmeyen sorular ayd nlatabilece i umudundalar. Gelgelelim, ony llard r süren çal flmalara karfl n, araflt rmac lar piramidi oluflturan dev kurumufl çamur ve tafl y nlar n n alt nda bir odaya rastlayamam fllar. Piramidin alt nda mezar odalar var m yok mu? Arkeologlar n yard m ça r s na uyan Menchaca ise Günefl Tap na n n ad na uygun biçimde yan t n uzaydan gelece ine inan yor. Samanyolu nun derinliklerinden gelen kozmik fl nlar, Süpernovalar, gama fl n patlamalar ya da güçlü manyetik alanlarca muazzam enerjiler kazand r lm fl elektrik yüklü parçac klar. Bunlar Dünya atmosferindeki atomlara çarpt klar nda ortaya ç kan muazzam enerji çok say da parçac ktan oluflan bir enkaz yarat yor. Bu çarp flma ürünleri aras nda müon denen, elektrik yüklü, elektronun a r bir türü olan parçac klarda var. Bir çarpma sonunda oluflan milyonlarca müon, ancak saniyenin milyonda biri kadar varl n sürdürebiliyor; ama bu süre içinde de bir demet halinde onlarca kilometre mesafe katediyor ve önüne ç kan malzemelerin büyük ço unlu undan neredeyse hiç etkilenmeden geçiyor. Burada neredeyse kay tlamas önemli; çünkü müon demetinin içinden geçti i her engel, ondan çok küçük de olsa bir parça kopar yor. çinden geçilen maddenin yo unlu u ne kadar fazlaysa, so rulma da o ölçüde büyük oluyor. Bu nedenle, piramit alt na yerlefltirilecek bir kozmik fl n detektörüyle, üzerinde bulunan kütlenin yo unlu unu belirlemek mümkün. Bu durumda, yap n n bir bölümünden gelen müonlar n say s beklenenden daha fazla olursa, o tarafta bir delik bulundu u sonucu ç kart labilir. Detektör, her kenar yaklafl k 1 m uzunlu unda bir kübü and r yor. Kübün üst ve alt kenarlar, sintilatör denen ve yüksek enerjili parçac klar çarpt nda fl k saçan ve elektrik sinyali veren plastik düzeneklerle kapl. Bir müonun küpün içinden geçmesi 1 nanosaniyeden (saniyenin milyarda birinden) daha az sürdü ünden bu süre içinde her iki plastik katmanda bir sinyal belirlerse, bu bir müonun küp içinden geçti ini gösterir. Menchaca n n hesaplar na göre Günefl Teotihuacan Pasifik Okyanusu Meksika Körfezi MEKS KA YUKATAN BEL ZE GUATEMALA HONDURAS Piramidi nde herhangi gizli bir bölme yoksa, detektörün her saniye 100 parçac k saymas gerekiyor. E er bu say daha yüksek ç karsa, araflt rmac lar gizli bölmelerin varl konusunda hakl ym fllar demektir. Tabii, bofllu un varl na ait iflaretleri belirlemekle ifl bitmiyor. Varsa gizli odalar n hangi yönde olduklar n da bilmek gerekiyor. Bunun için detektör kübün üzerine farkl yönlerde gerilmifl 1200 elektrik telinden yararlan l yor. Müonlar küp içinden geçtikçe, içindeki havay iyonlaflt r yorlar ve sonuçta ortaya ç kan elektrik alan teller içindeki elektrik ak m n etkiliyor. En güçlü ak m, müonun geçifl hatt na en yak n telde oldu una göre, araflt rmac lar de iflik de erde ak m gösteren tellerin yerlerinden müonun geçti i hatt n yönünü buluyor ve bu hatt uzatarak piramit içinde geçti i yolu belirliyebiliyorlar. Belirli bir yönden geldi i saptanan müonlar n say s nda anormal bir art fl varsa, bu o hat üzerinde bir bofllu un varl na iflaret. Her fley iyi hofl da bu dedektör koskoca piramidin alt na nas l yerlefltirilecek? Tünel kazmak, pahal olmas n n ötesinde, arkeolojik mirasa zarar verecek bir yöntem. Burada da Menchaca n n imdad na, antik kentin esrarengiz eski sakinleri yetiflmifl. Keflfedilen bir tünel, neredeyse piramitin tepe noktas n n izdüflümüne kadar ulafl yormufl. 100 metre kadar dolanan tünel, sonunda duvarlar nda çeflitli odalar kaz lm fl olan bir ma arada son buluyormufl. Menchaca bir y l süren denemelerden sonra ekipman n buraya yerlefltirmifl. Ekipman bir y l süreyle burada kalacak ve milyonlarca müon geçiflini kaydedecek. Gigabaytlar dolusu veri, Menchaca n n üniversitesinde bulunan bir bilgisayara kaydedilecek. Bunlar inceleyen araflt rmac lar, gizli odalar n varl n yar m metrelik bir yan lma pay yla belirleyebilecekler. E er bir mezar odas aday belirlenirse, üç boyutlu koordinatlar belirlenmifl olan noktaya kaz yla en k sa yoldan ve yap ya en az hasar verecek biçimde ulafl lacak. New Scientist, 26 Temmuz Ekim 2003

13 B L M VE TEKN LOJ HABERLER Teknoloji Kat S v!.. Liquidmetal Technologies firmas, metallerin kristal bir yap oluflturmadan so umalar n sa layan bir üretim tekni i gelifltirdi. S v metal diye adland r lan bilefli in paslanmaz çelikten,iki Dev örümce in ipe i Örümcekler Elektroni in Hizmetinde California Üniversitesi (Riverside) araflt rmac - lar bir örümce in salg lad ipe i kullanarak, basit ve ucuz bir yöntemle önemli elektronik kullan mlar olan çok ince bir optik kablo yapmay baflard lar. Yap lan, Nephila madagascariensis adl dev bir örümce in ipe inden 1 cm uzunlu unda bir parçan n uçlar n bir kartona yap flt r p ipe i birkaç kez tetraetil ortosilikat çözeltisine bat rmak. Kurutulan parça daha plik organik silikata bat r l yor ve kurutuluyor. Ifl k fl n 1 µm sonra 420 derecelik bir f r na konunca ipek yan p gitmifl, etraf ndaki kabuk da befl kat daralarak yaln zca 1 mikrometre (metrenin milyonda biri) çap nda bofl bir optik fiber haline gelmifl. Araflt rmac lar n yeni hedefi, Stegodypus pacificus adl örümcek taraf ndan üretilen dünyan n en ince ipe inden ayn teknikle yaln zca 2 nanometre (1 nanometre=metrenin milyarda biri) çap nda bir optik tel üretmek. Bu, saç telinden kez daha ince bir tel demek. New Scientist, 22 Mart C de f r nlama ipe i yak p yok ediyor, silikat silikaya dönüfltürüyor ve tüpün çap n befl kat küçültüyor. çi bofl tüp fl n kay ps z biçimde iç yüzeyden yans mas n sa l yor yada bir silika nanotüp olarak kullan labiliyor. kat daha sert ve titanyumdan iki kez daha dayan kl oldu u aç kland. Ürünün baflta uzay araçlar inflas ve kuyu açma teknolojisi gibi sertlik ve hafifli in büyük önem tafl d alanlar olmak üzere yayg n kullan m alan bulaca düflünülüyor. Popular Mechanics, A ustos 2003 Gökdelen Paraflütü Yanan gökdelenlerin pencerelerinden kendilerini bofllu a b rakan çaresiz insanlar, yaln zca Hollywood dehflet filmlerinden de il, 11 Eylül sald r lar n n televizyon çekimlerinden de hat rlad - m z korkunç sahneler. Ama art k insanlar eskisi kadar çaresiz olmayacak. Emergency Evacuation Systems (EES) adl acil tahliye sistemleri üzerine uzmanlaflm fl bir flirketin gelifltirdi i paraflüt, gökdelenlerde kapal kalan insanlar n kendi kendilerini kurtarmalar n sa l yor. Paraflütün 1,5 saniye içinde aç ld n ve kolayca yönetildi ini vurgulayan flirket yetkilileri, yeni kurulan ç Güvenlik Bakanl ndan siparifllerin bafllayaca konusunda umutlular. Popular Mechanics, Eylül 2003 Felçlilere Elektronik Yard m Amerika da Case Western Reserve Üniversitesi araflt rmac lar nca gelifltirilen ve kalp piline benzeyen bir ayg t, a r felçlilerin solunum cihaz na ba lanmadan nefes almalar n sa l yor. Gö üsten aç lan dört küçük delikle solunum mekanizmas n düzenleyen kas olan diyaframa ba lanan dört tel, küçük elektrik vurular yla bu kas n geniflleyip büzülmesini sa l yor. Bu basit ameliyatla y lda en az 300 kiflinin solunum cihaz ndan kurtulabilece ini belirten araflt rmac lar, solunum pilinin ancak frenik sinirleri (omurilik ile diyafram ba layan sinirler) sa lam kalm fl hastalarda ifllev görece ini vurguluyorlar. Cihaz n halen 35 hasta üzerinde denendi i, bunlar aras nda 8 y l önce attan düflerek boynunu k ran aktör Christopher Reeves in de bulundu u bildiriliyor. Popular Mechanics, Eylül 2003 Gemilere "Hayalet" tki Amerikal emekli bir çocuk doktoru, sessiz yol alan "hayalet" gemilerin inflas yolundaki en büyük engele, "kavitasyon" sorununa bir çözüm getirdi. Kavitasyon, pervanelerin üretti i köpükle ilgili do al bir olgu. Oluflan baloncuklar kendi içlerine çöküp patlad klar nda pervanenin verimini azalt yor ve geminin pozisyonunu denizalt na yerlefltirilmifl alg lay c lara haber veren gürültüye yol aç yor. Mucidin, Arflimet pervanesinden etkilenmifl buluflunda bir silindir içinden geçen flaft üzerinde kalem yontusuna benzeyen kanatlar n aç s, geriye do ru gidildikçe azal yor ve bu, pervaneden geçen suyun ivmelenmesini sa l yor. Silindirin ortas ndaki deliklerden düzenek içine fazladan deniz suyu al nmas, itkiyi daha da güçlendiriyor. Popular Mechanics, Haziran 2003 Ifl k Yayan Köprü Köprü fl kland rmas deyince akla önemli miktarda güç tüketen yüksek watt de erli spot fl klar, yüksek direkler ve uzun kablo ba lant lar gelir. H rvatistan n Rijeka kentinde savafl an s na infla edilen bir köprüyse, ayn iflin biraz yarat c l kla normal güç kullan m ve maliyetin çok küçük kesirleriyle baflar labilece ini ortaya koydu. Köprüde kullan lan fl k yayan diyotlar, su geçirmez epoxy reçineyle kaplanm fl. Köprüdeki trabzan alt ndaki bir olu a yerlefltirilen diyotlar, aluminyum taban ayd nlat yor. Popular Mechanics, A ustos Ekim 2003

14 B L M VE TEKN LOJ HABERLER çimizin Netleflen Manzaras Röntgen ya da X- fl nlar, modern t bb n vazgeçilmez tan araçlar. Ancak, bu fl nlar öylesine enerjik ki, hastal klar konusunda belki de kemiklerden çok daha fazla bilgi verebilecek yumuflak dokular n içinden geçip gidiyorlar. Chicago daki Rush T p Okulu ndan anatomist Carol Muehleman ile, New York taki Brookhaven Ulusal Laboratuvar ndan fizikçi Zhong Zhong un ortaklafla gelifltirdikleri yeni bir teknik, bu sorunu ortadan kald r yor. Görüntüde, kemiklerin yan s ra tendon ve ba lar, hatta deri ve damarlar bile ayr nt l biçimde izlenebiliyor. K r n m Destekli Görüntüleme (Diffraction Enhanced Imaging) adl yeni yöntemde, Brookhaven daki Ulusal Sinkrotron Ifl k Kayna nda üretilen fliddetli X- fl nlar ndan yararlan l yor. Bu güçlü X- fl nlar, sinkrotron fl n m denen bir süreçle elde ediliyorlar. Bir halka içinde süperiletken m knat slarla h zland r lan elektronlar, yön de ifltirirken güçlü X- fl nlar yayarak kazand klar fazla enerjinin bir bölümünden kurtuluyorlar. Araflt rmac lar n gelifltirdikleri yöntemde bir filtreden geçirilen X- fl nlar demeti, incelenen beden parças içinden geçirilerek bir silikon kristal üzerine düflürülüyor; oradan da X- fl nlar na duyarl film üzerine yans t l yor. Yumuflak dokular n her türü, X- fl nlar n farkl bir ölçüde k r n ma u ratt ndan, film üzerine yans yan fl nlar n fliddeti de farkl oluyor. Sonuç görüntüde dokular aras ndaki s n rlar rahatl kla izlenebiliyor ve böylelikle, örne in kemik iltihaplanmas n n ilk evrelerinde k k rdak dokunun kaygan yüzeyinin nas l kar ncaland gözlenebiliyor. Araflt rmac lar, bu teknikle elde edilen bilginin, manyetik rezonans görüntüleme (MRI) tekni iyle elde edilenden çok daha fazla ve h zl oldu unu vurguluyorlar. Yeni yöntemle görüntüleme süresi yaln zca saniyelerle ölçülürken, MRI, en az 45 dakikada çekilebiliyor. Discover, Eylül 2003 Robot Solucan T bb n Hizmetinde talyan ve Güney Kore li robot araflt rmac lar, kal n ba rsa n sondayla incelenmesi (kolonoskopi) ifllemini ac s z k lan, ba rsak solucan na benzeyen bir robot gelifltirdiler. Poliplerin al nmas, yaralar n dikilmesi ve öteki ameliyatlarda cerrahlar normal olarak sert kablolar n ucuna ba l küçük kameralar kullan yorlar. Bu kameralar n ba rsa n k vr mlar içinde ilerletilmesi, istenen bölge ve konuma getirilmesiyse, genellikle hasta için ac dolu bir tecrübe oluyor. Sant Anna Üniversite Araflt rmalar Okulu ndan Arianna Menciassi ile Güney Kore deki Intelligent Microsystem Center adl kurulufltan araflt rmac lar n bu soruna getirdikleri çözüm, kendi kendine hareket eden, yaklafl k 20 cm boyunda ve 2 cm çap nda bir kamera sondas. Ba rsak içinde bir solucan gibi sürünen, hareketli bafl n k vr mlara uydurabilen ve ucundaki kamerayla ortam 180 derece görüfl aç s yla inceleyebilen robot, basit bir joystick ile yönetiliyor. Menciassi ye göre doktorlar bu ayg tla ameliyatlar, bir bilgisayar oyunu oynarm fl gibi yapabilecekler. Discover, Eylül 2003 Yeni Pervaneler Gemilerin en önemli parçalar ndan olan pervaneler, 150 y l n en büyük de iflimini geçirmek üzere. Normalde gemilerin pervaneleri gemicilikte NAB diye adland r lan nikel-aluminyum-bronz bilefliminden yap l r. Bu, pervane ve gemilerin genellikle çelikten olan gövdeleri aras nda su içinde bir ak m oluflturur. Ak m, gövdenin pervane yak nlar ndaki k sm nda demiri afl nd r r. Bunu önlemek için gemi tasar mc lar, geminin alt na platinle kapl titanyum levhalar yerlefltirirler ve bunlar aras ndan karfl bir ak m geçirirler. Ancak Bask l Ak m Katodik Koruma (ICPP) diye bilinen bu sistemi kullanan gemilerin s k s k havuza al n p titanyum plakalar n de- ifltirilmesi gerekir. Üstelik savafl gemilerinde bu sistem, çok iyi bilinen bir sinyal yayd - için gemiler kolayca düflman taraf ndan saptanabilir. Bu sak ncalar gidermek için ngiliz savunma araflt rmalar flirketi Qinetiq, pervane yap m nda uzmanlaflm fl bir ngiliz flirketi olan Dowty Propellers ile Hollanda n n Wartsila Propulsion flirketine 2,9 Denizlerden çme Suyu AquaSonics International adl bir Amerikan firmas, deniz suyunu içilebilir suya çevirmek için bilinen yöntemlerden çok daha verimli, basit ve ucuz bir yöntem gelifltirdi ini aç klad. H zl Sprey Buharlaflt rma (RSE) adl yöntemde, tuzlu su bir nozuldan kapal bir odada (ya da tankta) s t lm fl havaya püskürtülüyor. Su küçük su zerreciklerinden oluflan bir buluta dönüflüyor ve hemen buharlafl yor. Havada as l kalan tuz zerrecikleriyse tabana dökülüp buradan toplan yor. Geleneksel su ar tma tesislerindeyse tuzlu su k smi vakum ortam nda s t l yor ve oluflan buhar toplanarak tatl su halinde yo unlaflt r l yor ya da "ters ozmos" denen bir yöntemle bas nç alt nda ince bir filtreden geçirilip tuzdan ar nd r l yor. Gelifltirdikleri tafl nabilir tesislerde günde 11 ton suyu ifllediklerini ve flimdi daha büyük çapl tesisler üzerinde çal flt klar n kaydeden flirket yetkilileri, yüzde 16 ölçüde tuzlu suyu (deniz suyundan befl kat tuzlu) %100 oran nda tuzdan ar nd rd klar n vurguluyorlar. New Scientist, 12 Temmuz 2003 metre boyunda, üzeri cam elyaf yla kapl karbon bileflimlerinden yap l bir pervane smarlam fl. Qinetiq in deney gemisinde NAB flaft üzerine tak l pervane titreflimi büyük ölçüde kesmifl. Ayr ca hafif karbon bilefli i malzeme, bir a rl k art fl na yol açmadan pervane kanatlar n n geniflletilmesine olanak sa l yor. Ayr ca geminin gövdesini korozyondan korumak için kullan lan ak m da %60 oran nda düflürülerek gemiyi ele veren sinyalin azalmas n sa lam fl. New Scientist, 14 Haziran 2003 Ekim

15 N E R E D E N E V A R G ü l g û n A k b a b a Biyoteknolojide Yeni Ufuklar Kursu TÜB TAK- Gen Mühendisli i ve Biyoteknoloji Araflt rma Enstitüsü, Ekim tarihleri aras nda, Biyoteknolojide Yeni Ufuklar kursu düzenliyor. Kursta üç gün boyunca, enstitü araflt rmac lar 20 seminer verecekler. Ayr ca her günün sonunda tart flma oturumlar düzenlenecek. lgilenenler için: Tel: (262) / Tekstil Kongresi II. Uluslararas stanbul Tekstil Kongresi, Nisan 2004 tarihleri aras nda, TÜ Tekstil Mühendisli i Bölümü nce, stanbul da gerçeklefltirilecek. Kongrede ifllenecek temel konulardan baz lar flöyle belirlenmifl: Elyaf, iplik, ve kumafl teknolojilerindeki son geliflmeler; konfeksiyon teknolojisi, moda e ilimleri ve geliflmeler; tekstilde kalite kontrol, yönetim ve pazarlama. lgilenenler için: Doç. Dr. Cevza Candan, TÜ Makine Fak. Tekstil Müh. Böl. nönü Cad. No: Gümüflsuyu- stanbul Tel: (212) /2494 Faks: (212) e-posta: candanc@itu.edu.tr Nejdet Eraslan Proje Yar flmas 2003 TMMOB Makina Mühendisleri Odas stanbul fiubesi nce düzenlenen, Enerjide Bilim ve Teknoloji konulu Nejdet Eraslan Proje Yar flmas, 6 Aral k ta yap lacak. Yar flmaya proje özetlerini gönderebilmek için belirlenen son baflvuru tarihiyse 24 Ekim. lgilenenler için: TMMOB Makina Mühendisleri Odas stanbul fib. Tel: (216) Faks: (216) e-posta: yayin-istanbul@mmo.org.tr Folklorik T p Günleri Lokman Hekim T p Tarihi ve Folklorik T p Günleri nin üçüncüsü, Harran ve Çukurova Üniversitesi T p Fakültesi ve Harran Üniversitesi Sa l k Yüksek Okulu nca, 24 Ekim de, fianl urfa'da düzenlenecek. lgilenenler için: Yrd. Doç. Dr fiahin Aksoy, Harran Üniv. T p Fak. Deontoloji ve T p Tar. A.D fianl urfa e-posta : saksoy@harran.edu.tr Tel: (414) /2480 GSM: Yrd. Doç. Dr Selim Kad o lu, ÇÜ T p Fak. Deontoloji ve T p Tarihi A.D. Balcal Adana e-posta: selimkad@mail.cu.edu.tr Tel: (322) /3465, GSM: (532) Web: Tar m Kongresi Harran Üniversitesi Ziraat Fakültesi, tar m alan nda faaliyet gösteren araflt r c, yönetici, üretici, pazarlamac ve tüketicileri bir araya getirmek, ülkemiz ve GAP kapsam ndaki yerlerde tar m n durumu ve gelece ini tart flmak, bu konuda bilimsel, kal c, do ru ve gerçekçi tan lara varmak, yenilikleri incelemek, sorunlar ortaya koymak, bunlar n çözümüne iliflkin önerileri tart flmak ve kamuoyuna aktarmak amaçlar yla, 2-3 Ekim tarihleri aras nda, fianl urfa da, GAP III. Tar m Kongresi ni düzenliyor. lgilenenler için: Yrd.Doç.Dr. Serdar Ak n, Harran Üniv. Ziraat Fak fianl urfa Tel: (414) Faks: (414) e-posta: sakin@harran.edu.tr web: letim Teknolojileri Kongresi ve Sergisi Ekim tarihleri aras nda, TMMOB Makina Mühendisleri Odas stanbul fiubesi nin düzenleyece i, I. letim Teknolojileri Kongresi nde, ülkemiz genelinde üretilen ve ithal edilerek kullan ma sunulan konveyörler, yürüyen merdivenler, asansörler ve vinçlerin teknoloji ve normlara uygunlu unun sa lanmas, belirtilen ürünlerin uluslararas güvenlik sistemlerine ba l olarak iflaretlendirilmesi, güvenlik ve koruma sistemlerinde al nacak önlemlerin gelifltirilmesi irdelenecek. lgilenenler için: TMMOB Makina Mühendisleri Odas stanbul fib. Tel: (216) Faks: (216) e-posta: kadikoy@mmo.org.tr web: E itim Bilimleri Kongresi Gazi Üniversitesi E itim Bilimleri Enstitüsü, Ekim tarihleri aras nda, Antalya da, 12. E itim Bilimleri Kongresini düzenliyor. lgilenenler için: Gazi Üniversitesi, E itim Bilimleri Enstitüsü Ali Suavi Sokak, No: 15 Maltepe/ Ankara e-posta: ebk@gazi.edu.tr Demir Çelik Sempozyumu ve Sergisi TMMOB Makina Mühendisleri Odas Zonguldak fiubesi, Ekim tarihleri aras nda, Zonguldak Karaelmas Üniversitesi Konferans Salonu nda, 2. Demir Çelik Sempozyumu nu düzenliyor. Sempozyumda, ülkemizdeki demir-çelik endüstrisinin dünyadaki geliflmelere göre yeniden yap land r lmas ve demir çelik sektörüne yönelik ulusal politikalar n yeniden gözden geçirilmesi, sektörün ekonomik, teknolojik ve toplumsal olarak de erlendirilmesi, bu konuda uygulanmas gereken politikalar konusunda yetkililerin bilgilendirilmesi ve kamuoyu ile paylafl lmas hedefleniyor. lgilenenler için: TMMOB Makina Mühendisleri Odas Zonguldak fiubesi Tel: (372) Faks: (372) e-posta: zonguldak@mmo.org.tr web: Sporda Sosyal Alanlar Gazi Üniversitesi Beden E itimi ve Spor Yüksek Okulu, Ekim de, Ankara da, Beden E itimi ve Sporda Sosyal Alanlar Kongresi ni gerçeklefltirecek. lgilenenler için: Prof. Dr. brahim Y ld ran- Arfl.Gör. P nar Karacan- Arfl.Gör. E. Esra Erturan, Gazi Üniversitesi Beden E itimi ve Spor Yüksekokulu Beflevler / Ankara Tel: (312) / Faks: (312) e-posta: besyo@gazi.edu.tr - yildiran@gazi.edu.tr 20 Ekim 2003

16 BilimNet nsan Oluflurken Gebeli in ilk iki ay, insan embriyosunun biçimini ald dönem. Louisiana Eyalet Üniversitesi nin (ABD) yürüttü ü Sanal nsan Embriyosu projesi, bu dönemin 23 temel evresinin her biri için bir say sal atlas oluflturulmas n içeriyor. Her atlas, Washington daki Ulusal Sa l k ve T p Müzesi nce son 115 y l süresince toplanan dilinmifl embriyolar n bilgisayarla taranm fl görüntülerinden olufluyor. Sitede, önümüzdeki dört y l içinde tümüyle tamamlanmas beklenen atlaslardan yaln zca 10. ve 12. evreyle ilgili görüntüler yer al yor. Gezelim Görelim Jeoloji olsun, antropoloji ya da co rafya, anlat lanlar n daha iyi anlafl lmas için gerekli olan fley elbette görüntü. California Üniversitesi nce (Berkeley) haz rlanan site, henüz oluflum aflamas nda olmakla birlikte, Fas tan, Afganistan dan günlük yaflamla, Gezegenimizi Paylaflanlar A açlar ndan çiçeklerinden böceklerine, bal klar ndan memelilerine canl lar dünyas ile flöyle taksonomik listelere gerek kalmaks z n tan flmak istiyorsan z, iflte size içinde keyifle dolaflabilece iniz bir site. Gerçi sergilenen canl lar yaln zca Kuzey Amerika da bulunanlar; ama öteki k talara endemik birkaç tür d fl nda bir eksiklik hissetmiyorsunuz. Yapaca n z, tür listelerine t klad ktan sonra karfl - n za gelen resimlerin üzerine t klayarak daha büyük bir resimle birlikte o türün özellikleri, yaflam alanlar, varsa tehlikeleri konusunda bilgilere ulaflmak. Resme tekrar t klayarak daha da büyütebiliyorsunuz. halk n adetleriyle ya da ilginç jeolojik yap larla ilgili görüntüler içeriyor. Ancak, sitenin en de erli köflesi, eski cam slaytlardan oluflan zengin bir koleksiyon. Geçmifle yolculu u, geçmiflin araçlar yla yapmak zevkli bir deneyim. geoimages.berkeley.edu/geoimages.html Tarla, Bahçe, Sera Hastal klar Kentlerde yaflayanlar, ancak artan fiyatlardan dolayl olarak etkilenirler. Geçimlerini tar mla, bahçecilikle ya da serac l kla sa layanlar içinse bitki hastal klar, y k mla efl anlamda. Amerikan Fitopatoloji Derne i nce haz rlanan bu online e itim sitesi, çok genifl bir yelpazede bitki hastal klar n, belirtilerini ve mücadele yöntemlerini tan t yor. Eflek(cik) Ar lar Eflek ar s deyince akl m za ne gelir? fiöyle bal ar lar n n birkaç misli büyüklü ünde, sar -siyah çizgili tulum giymifl, tatil yerlerinde mangallar m z basan, kebaplar m zdan pay isteyen kanatl haydutlar. Adlar nereden gelmifl bilinmez. Birisinin i nesiyle tan fl nca eflek tepmifle dönmemizin rolü olabilir. Ancak chalcidoid s n f ndan eflek ar lar n n, bu ismi hak etmek için böyle bir günahlar da yok. Nedeni, ortalama boylar n n 1,5 mm kadar olmalar. Ancak, türü olan chalcidoid eflek ar lar aras nda bu ortalamadan on kat daha küçükleri de var. Efleklikleri de insana karfl de il. Aksine, tar m zararl lar na karfl insanlar n en etkili müttefiklerinden. Biyomücadele yönteminin bafll ca araçlar ndan olan chalcidoid eflek ar lar üretilip do aya b rak l nca narenciye bahçelerinde ya da tarlalarda zararl lar k sa sürede yok oluyor. Tabii, bu ar lar n içlerine yumurtlad t rt l ya da böceklerin, larvalar taraf ndan canl canl kemirildi ini gösteren görüntüler küçük sempatiktir genellemesini havada b rak yor Ekim 2003

17 BilimNet Türkçe Gökbilim Uzay Günlü ü Gerçi foto raf n dili yoktur; ama etkileyici bir görüntüyü tamamlayan, yan ndaki aç klamalar. Bu aç klamalar n ngilizce ya da baflka bir yabanc dilde olmas halinde ancak s n rl say da izleyicinin yararlanabildi i de aç k.üstelik gökbilim yaln zca görüntü demek de il. flte Bilim ve Teknik Gökyüzü Gözlem fienlikleri nden tan d n z uzman kat l mc Halit Mirahmeto lu, bu gereksinmelere cevap veren, kendi dilimizde çok özenli ve zengin bir site haz rlam fl. Ziyaretçilerin kolayca ayr lamayacaklar bir site. Ruslar n 1957 y l nda Sputnik i Dünya çevresinde yörüngeye oturtmalar n n ard ndan Dünya ABD ile SSCB aras ndaki uzay yar fl na kilitlendi. Kim, hangi baflar yla yar flta öne geçecek? Ay a önce kim varacak? Hangi astronot ya da kozmonot uzayda daha çok kalacak? Ama aradan geçen yaklafl k yar m yüzy l içinde irili ufakl, görkemli ya da alçakgönüllü o kadar çok uzay seferi gerçekleflti, uzaydaki araçlar n say s öylesine artt ki, art k kim nerede ne yap yor izlemek neredeyse olanaks z. flte bu site, sizlere uzay yar fl n n o unutulmufl heyecanl y llar n n önemli duraklar n hat rlat yor. Ay a insan tafl yan Apollo seferlerinden tutun, uzay laboratuvarlar na, arada s rada meydana gelen kazalara kadar zaman n ses getiren olaylar n, mürettebat listeleri, seferlerin önemini anlatan aç klamalar ve zengin bir foto raf arfliviyle izleyebilirsiniz. spaceflight.nasa.gov/history Deprem Sözlü ü Ülkemiz bir deprem ülkesi. Bir deprem oldu unda ulus olarak, aileler ya da bireyler olarak büyük ac lara,kay plara u ruyoruz. Daha sonra yaralar iyi kötü sar l yor. Yeni bir yaflama bafll yoruz. stiyoruz ki, u rad - m z felaketten dersler ç karal m, gelecek darbeye haz rl kl olal m. Tabii ki önce evlerimizi olabildi ince güçlendirece iz, bir deprem an nda kurtulmak için gerekli önlemleri önceden alaca z. fle depremi tan yarak bafllamaya ne dersiniz? Amerikan Jeolojik Araflt rmalar Kurumu (USGS) taraf ndan haz rlanan bu sitede, depremlerle ilgili olarak kulaktan duydu umuz,ancak bir türlü zihnimizde canland ramad m z 100 terim, görüntü ve çizimler ve kolay anlafl l r aç klamalarla anlat l yor. earthquake.usgs.gov/image_glossary fiu Dünyan n Halleri Dünyam z deyince alt var, üstü var, depremi, yanarda, okyanusu, atmosferi Bu sitede de, hepsiyle ilgili 1200 den fazla görüntü. Üzerine t klay n, büyütün. Resmin yan nda gösterilen olayla ilgili genel ve özel aç klamalar. Zenginli i ve içeri iyle, Amerikan Jeoloji Enstitüsü nce haz rlanan site, al fl lm fl görüntü a rl kl sitelerden çok farkl. Dünyan n Dibi Antarktika, dev buzullar, penguenleri, leopar foklar ve buradaki canl lar aras - na çok sonra kat lan bir memeli türüyle (kutup araflt rmac lar ) serüven düflkünlerini kendine çeken bir k ta. K tan n keflfi, co rafyas ve araflt rmac lar n bafllar ndan geçenlerin görüntü ve hikayelerle anlat ld bu site de sizi arad n z serüvenin ortas na götürüyor. Hem de s - cak koltu unuzdan kalkmay gerektirmeksizin... Ekim

18 Tekno Pazar Asl Zülâl Ak ll Parkmetreler fl Bafl nda Avustralya daki Reino firmas n n ürünü olan say sal parkmetre, bozuk para, kredi kart ya da cep telefonuyla ödeme kabul ediyor. Parkmetrenin numaras n ve ne kadar bir süreli ine park etmek istenildi i bilgilerini ileterek telefonla ödeme yapmak için, ücretsiz bir hattan yararlan l yor. Ayg t, bozuldu unda ya da birileri ayg t kurcalad nda, Reino sistemine bir ileti gönderiyor. Sistem sorunu araflt r yor ve bir teknisyene haber veriyor. Ak ll parkmetrenin tüm ifllemleri, görevlilerce nternet ten izlenebiliyor; ayn anda tüm parkmetrelere yeni emirler gönderilebiliyor. 10 araçl k park yeri için bir Reino-metre yetiyor. Ayg t, park yeri ihlallerini de, görevli memurun avuç içi bilgisayar na gönderiyor. Reino benzeri ak ll parkmetreler flimdiden ABD, Avustralya ve Asya daki kentlerde sokaklardaki yerini alm fl. Telefondan Televizyona Nokia, foto raf makineli telefonlarla çekilen görüntülerin televizyon ekran na aktar lmas n ya da video projektörüyle perdeye yans t lmas n sa layan, Image Viewer adl yeni bir ürünü piyasaya sürmüfl. Televizyona ya da projektöre ba lanan ayg t, Bluetooth ba lant s yla görüntüleri kablosuz olarak telefondan yüklüyor; ve saydam gösterisi bafll yor. Ayg t n ABD deki fiyat 130 dolar. Do rudan MP3 Kay t MP3 çal c lar n popülerli i gittikçe daha da art yor; bu ürünlerin özellikleri de öyle. Philips firmas n n ürünü HDD100 ün, mikrofon, say sal ve analog kablo girifli var. MP3 leri hem öteki MP3 çal c lar gibi bilgisayardan yükleyebiliyor; hem de müzik setine ba lanarak CD lerdeki flark lar MP3 olarak kaydediyor. Ayr ca, mikrofondan da MP3 kayd yapabiliyor. Ayg t, MP3 d fl ndaki Windows ses dosyalar n da çalabiliyor; bellek kapasitesiyse 15GB. Ürünün ABD deki fiyat 400 dolar Ekim 2003

19 Tekno Pazar Yolda Uydu Anten Keyfi ABD deki KVH adl firma, arabada ya da teknede giderken uydu yay nlar n izleme lüksünden uzak kalmaya dayanamayanlar için yeni bir ürün gelifltirmifl. Piyasadaki hareketli uydu antenleri, uyduyla yap lan televizyon yay nlar n cm yükseklikte parabolik yans t c lar kullanarak al yor. TracVision ad verilen bu yeni sistemse, on santimetre yüksekli inde bir diskin içindeki manyetik bir lens ve yüzlerce antenden olufluyor. 300 den fazla kanalla, evdeki lüksü aratm yor. KVH firmas, bu hizmetlere yüksek h zl nternet eriflimini de eklemeyi planl yor. Ürünün ABD deki fiyat 3000 dolar. Dikkat! Bu Giysiyi Giyene Sald rmak, Elektrik fiokuyla Yaralanmaya Yol Açabilir! No-Contact Jacket adl ürün, anora giyen kifliyi sald r lara karfl korumak amac yla tasarlanm fl bir tür z rh. Kullan c, anora n kol ucundaki bir dü meyi çevirerek, s rt ndan voltluk düflük amperli elektrik ak m ç kmas n sa l yor. Bu flok, sald rgan n sinir sistemini etkileyerek hareket etmesini engelliyor; dengesini kaybetmesine neden oluyor. Bir araflt rmaya göre, ABD deki her dört kad ndan üçü, yaflamlar boyunca bir kez sald r ya u ruyor. Tasar mc lar n amac, hem bu gerçe e dikkat çekmek, hem de bunun için kad nlara bir alternatif sunmak. Anora n ABD deki fiyat 950 dolar. Her Dem Yeflil ABD deki (Colorado) bir golf merkezinde kullan lmaya bafllayan yapay çim, do al n n pabucunu dama att rabilir. Gerçek çimin özeliklerini aratmamak ve her tür havada uygun oynama koflullar sa lamak üzere tasarlanan çim, polietilen ve poliproplen kar fl m plastikten yap lma. Ne sulama, ne de onar m; hiçbir bak m gerektirmiyor ve on y ldan uzun bir ömrünün oldu u söyleniyor. flin s rr, biraz da yapay çimin alt ndaki katmanlarda gizli. Çimleri, kauçuk ve cam yap m nda kullan lan kumdan oluflan bir tabaka tutuyor. Bunun alt nda, drenaj sa lamak için, gözenekli bir toprak tabakas ve farkl büyüklükteki tafllardan oluflan iki tabaka bulunuyor. Ekim

20 1997 Eylül ünde bilim dünyas n sarsacak bir haber duyurulur. Frans z kaflif Bernard Buigues, Kuzey Sibirya da, donmufl topra n içinde bütün bir mamut bulmufltur. Jarkof ad verilen bu mamut üzerine Jurassic Park benzeri bir senaryoya bafllan r. Bu devasa hayvan 23 tonluk buz blo un içerisinde, bir helikoptere konularak, 400 mil uzakl ktaki bir kente götürülür. Buzun düzgün bir biçimde çözülebilmesi için haftalarca çal fl l r. Ancak, sonuç hayal k r kl olur. Büyük bir umutla beklenen mamut yerine, buzun içinden bir avuç dolusu kemik, bir püskül saç ve çok fazla çamur ç kar. Tüm bu yaflananlar, yeni bir mamut kopyalama haberleri kimilerine göre bir hayalperestlik, kimilerine göre de bir flovdu. Peki ya bütün bunlara neden olan mamut nas l bir hayvand? Bilim ve Teknik Kulübü G ü l g û n A k b a b a Muhabirlerimiz ve Etkinlikleri... Muhabirlerimiz ve Etkinlikleri zmir muhabirimiz ve Buca Anadolu Lisesi ö rencisi Güldeniz Salal, 90 cm boyla dünyaya gelen ve 20 yafl nda devasa bir canl ya dönüflen mamutlar inceledi. Ayr ca, Türkiye nin ikinci büyük do a tarihi müzesi ve ülkemizin ilk akademik do a müzesi özelli ine sahip Ege Üniversitesi Tabiat Tarihi ve Araflt rma Merkezi hakk nda bizleri bilgilendiriyor. Mamutlar On Bin Y l Öncenin Devleri Do duklar nda 90 cm boyunda olan mamutlar n erkekleri 40, diflileri 20 yafl na kadar büyümeye devam ederdi. Erkekler eriflkinlik dönemlerinde 2,7 metre ile 3,4 metre aras nda bir boya ve 6 ton a rl a ulafl rd. Steplerde yaflayanlar nsa boyu 4,3 metreyi, a rl 10 tonu bulurdu. Mamutlar n ortalama 60 y l yaflad san l yor. Onun günümüzde iki uzaktan akrabas yafl yor: Afrika ve Asya filleri. Mamut Diflleri Mamutlar n en büyük özelli i yukar do ru k vr lan diflleriydi. Bu difller hem savunma arac olarak kullan l r, hem de beslenmek için. Mamutlar diflleriyle buzlar k - r p, buz içerisinden besinlerini bulurlard. Difller ortalama 2,5 metre ve 45 kilo a rl ndayd. Mamutlar n ayr ca çok geliflmifl hortumlar ve 38 cm boyunda küçük kulaklar vard. Bitki dallar, a aç kabuklar gibi sert besinlerden zamanla otlarla beslenmeye do ru evrimleflmifllerdi. Türkiye de Mamutlar Türkiye de de 3 farkl mamut türü yaflam flt. Mammuthus meridionalis günümüzden yaklafl k 2,5 milyon ile 700 bin y l öncesinde yaflam flt ve di er iki türün atas yd. Il man iklimlerde yaflamaya al flt için tüyleri çok azd. Mammuthus trangetherii, günümüzden 700 bin ile 150 bin y l öncesinde yaflayan ve so uk iklimlere uyum sa lam fl, k smen tüylü ve büyük bir mamut türüydü. De iflen iklim koflullar yla bu mamut biraz küçüldü, ön ayaklar uzad ve arka ayaklar k sald. Daha fazla tüylere sahip oldu ve ön diflleri k vr mland. Bu sayede en çok bilinen mamut türü olan tüylü mamutlar, Mammuthus primigenius ortaya ç kt. Bu mamutlar da günümüzden 10 bin y l öncesine kadar yaflad. Yok Olufl Mamutlar n yok olma nedenleri tart flmal bir konu. Konuyla ilgili 3 ana kuram oldu u söylenebilir. flte bilim adamlar n n kan tlamak için çeflitli yollara baflvurduklar kuramlar. lkel insanlar ilk alet yapmaya bafllad klar ça larda daha çok lefllerle beslenirken alet kullanmadaki becerileriyle birer avc da oldular. Av kuram na göre, mamutlar afl r avlanma sonucu yok olmufllar. Hatta baz bilimadamlar insanlar n beslenmek için de il de mamut gibi devasa bir hayvan öldürebildiklerini göstermek için avland klar n iddia etmekte. nsanlar n mamutlar n bulundu u bölgeye gelifliyle mamutlar n yok olufl zaman birbirine çok yak n oldu undan av kuram gibi bu iki olay ba layacak kuramlar ortaya at l yor. Bunlardan biri de salg n hastal k kuram. Bu kurama göre, mamutlar farkl türler aras nda atlayan bir virüs nedeniyle ortadan Bilim ve Teknik Kulübü hakk nda ter türlü bilgiyi, mektup, telefon, faks ya da e-posta arac l yla edinebilirsiniz. letiflim kurabilece iniz adreslerse flöyle: Bilim ve Teknik Kulübü, Atatürk Bulvar No:221 Kavakl dere- Ankara, 28 Ekim 2003