YAPI BAKIMINDAN TÜMCE TÜRLERİ VE YAN TÜMCE * ÖZET

Transkript

1 - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, p , ANKARA-TURKEY YAPI BAKIMINDAN TÜMCE TÜRLERİ VE YAN TÜMCE * İbrahim TOSUN ** Ali KOÇ *** ÖZET Dilde yargı birimleri olarak bilinen tümceler öğelerinin yerleri bakımından dilden dile farklı kurulsalar da, bu kuruluş içerisinde yer alan öğeleri bakımından benzerdirler. Bu nedenle her dilde tümcelerin tanımı, işlev ve görevleri aynıdır. Bu aynılıktan dolayı tümce sınıflandırmaları ve çözümlemelerinde göz önüne alınan kıstaslar bütün dillerdeki tümcelere uygulanabilecek evrensel bir nitelik kazanmaktadır. Dilledeki bu genel, evrensel özellikler tümce çözümlemelerinde belirli yöntemlerin ortaya çıkmasını ve kuramsallaşmasını sağlamıştır. Naom Çomsky nin Üretici Dönüşümsel Dilbilgisi Kuramı tümcenin ve diğer dilbilgisel kategorilerin bütün dillerde benzer olma özelliğine, evrenselliğine dayanmaktadır. Türkçede tümce konusu üzerine bugüne kadar epeyce önemli çalışma yapılmıştır. Bu çalışmaların çoğu, tümce türleri ve tümcenin sentaktik düzeniyle ilgili olmakla birlikte bazıları Türkçenin genel gramerini ele almış ve tümceye de yer vermişlerdir. Çalışmaların çokluğuna rağmen Türkçedeki tümce konusu bütün yönleriyle henüz tam bir açıklığa kavuşturulamamıştır. Özellikle yapı bakımından tümceler ve bu alanı oluşturan terimler üzerinde tam bir birlik sağlanamamıştır. Bu alanın en tartışmalı konuları eylemsilerle kurulu yan tümcelerin durumu, basit ve birleşik tümceler, sıralı tümce ya da tümce üstü birimlerdir. Bu konularda hâlâ devam etmekte olan görüş ayrılıklarına rağmen, bu çalışmada, yapı bakımından tümceler üzerine bugüne kadar söylenmiş olanlardan yola çıkılarak tümce yapısı konusunda toplu bir değerlendirme yapılmaya çalışılmıştır. Karşıt görüşlere ve çelişkili açıklamalara rağmen konuyla ilgili yaygın kabul gören fikirler ön plana çıkarılmış, daha yaygın kullanılan terimler esas alınmıştır. Anahtar Kelimeler: tümce, yan tümce, eylemsi, tümcede yapı. * Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu tespit edilmiştir. ** Yrd. Doç. Dr. Tunceli Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, El-mek: itosun62@hotmail.com *** Arş. Gör. Tunceli Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, El-mek: alimardin47@hotmail.com

2 970 İbrahim TOSUN Ali KOÇ SENTENCE TYPES AND SUBORDINATE CLAUSE IN TERMS OF STRUCTURE ABSTRACT Sentence in the language known as judicial units in terms of the location of the item is founded as discrete from language to language, they are similar in terms of the elements of these organizations. Therefore, each of the sentences in the language definition, functions and duties are the same. Due to this fact and sentence classification criteria taken into account in the analysis can be applied to sentences in all languages is becoming a universal character. In the language of this general, universal properties of specific methods of sentence analysis has led to the emergence and of theoretical. Noam Chomsky's Manufacturer Transformational Grammar Theory of sentences and other grammatical categories are similar in all languages of the property, is based on universality. Many studies have been made on the topic sentence in Turkish so far. Although a substantial part of these studies is related to the types of sentence and syntactic order of sentence, some of them handle general grammar of Turkish and give place to the sentence. Despite the multitude of studies, all aspects of the subject in Turkish sentence have not been clarified yet. Especially sentences in terms of structure and on terms that form this area have not provided a complete unity. The most controversial issues of this area are the status of the subordinate clause installed with verbals, simple and compound sentences, sequential sentence and top units of sentences. Taking into account the differences of opinion that is stil ongoing in these issues, in this study, the sentences in terms of structure on the basis of what has been said until now, a collective assessment about sentence structure has been studied. Despite opposing views and conflicting statements, widely accepted ideas on the issue are brought to the forefront, the more frequently used terms are based on. Key Words: sentence, subordinate clause, verbal, sentence structure. 1. Giriş Dilde Yargı birimleri olarak bilinen, sözcüklerden kurulu tümceler sözcüklerinin dizilişi bakımından dilden dile farklılıklar gösterse de, bu kuruluş içerisinde yer alan öğeleri bakımından benzerdirler. Bu nedenle hangi dilde olursa olsun tümcelerin tanımı, işlev ve görevleri aynıdır. Bu aynılık özellikle diller arası aktarımlarda belirginleşirken, tümce sınıflandırmaları ve çözümlemelerinde göz önüne alınan kıstaslar bütün dillerdeki tümcelere uygulanabilecek evrensel bir nitelik kazanmaktadır. Bu genel, evrensel özellikler tümce çözümlemelerinde belirli yöntemlerin ortaya çıkmasını ve kuramsallaşmasını sağlamıştır. Örneğin; Naom Çomsky nin Üretici Dönüşümsel Dilbilgisi Kuramı tümcenin ve diğer dilbilgisel kategorilerin bütün dillerde benzer olma özelliğine, evrenselliğine dayanmaktadır. 1 1 UZUN, Nadir Engin, Ana Çizgileriyle Evrensel Dilbilgisi ve Türkçe, Multilingual Yay., İstanbul 2000, s.1-90.

3 Yapı Bakımından Tümce Türleri ve Yan Tümce 971 Türkçede yapı bakımından tümceler pek çok gramerci tarafından incelenmiş olmakla birlikte, 2000 li yıllara kadar hem terimler hem de sınıflandırmalar konusunda tam bir birlik sağlanamamıştır. Yapı bakımından tümce tasniflerinin ele alındığı gramer çalışmalarında her çalışma bir öncekileri esas almış gibidir. Bazen tasniflerde farklılıklar görülse de tanımlamalarda aynı şeyler söylenmektedir. Konuyla ilgili çalışmalar, adlandırmalar bağlamında değerlendirildiğinde basit/yalın/yalınç, cümle/tümce, bileşik/birleşik, bağımlı/bağlı, girişik/karmaşık gibi terimlerde birliktelik sağlanmadığı görülmektedir. 2 Türkiye de tümce çözümlemelerinde dilbilimsel yöntemlerin kullanılması ve tümcelere kuramsal bazı açılardan bakılması daha çok doksanlı yıllardan sonra başlamış, doksanlı yıllardan bu yana yapılan çalışmalarda tümce çözümlemeleri ve özellikle yapı bakımından tümcelerle ilgili daha sağlam sonuçlar ortaya çıkmıştır. Bu çalışmada; genel olarak tümce, tümcenin dil bütünlüğü içindeki yeri, temel tümce ve yan tümcenin tanımı, özellikleri, tümcenin farklı adlandırmaları ve yapı bakımından tümce türleri, özellikle de yan tümceciklerle (fiilimsilerle) kurulan tümce çeşitleri ele alınmıştır. Bu konuda bugüne kadar yapılmış başlıca tespitler değerlendirilerek genel bir sonuç çıkarılmaya çalışılmıştır. Genel olarak bir duyguyu, bir düşünceyi, bir hareketi, bir isteği bildiren sözcük ya da sözcük dizisinden oluşan tümcenin tanımını bazı Türkologlar şu şekilde yapmaktadır: "Bir yargıyı dinleyende soruya yer bırakmayacak şekilde oluş veya kılış bildiren çekimli bir fiille sonuna cevher fiili getirilen ve durum bildiren bir isimle kullanılan kelimeler dizisine cümle denir. 3 ", "Bir duyguyu, bir düşünceyi, bir olayı, bir isteği, bir yargıyı anlatmak için kurulan sözcük dizesine tümce denir. 4 ", "Bir fikri, düşünceyi, hareketi, duyguyu, olayı tam olarak anlatan kelime veya kelime grubuna cümle denir. 5 ", Tümce, herhangi bir düşünce, duygu, oluş ve kılış anlatan; bir yargı bildiren ve çekimli bir eylemle veya ek eylemle (cevher eylemi) biçimlenen sözcük ya da sözcük grubu/gruplarıdır. 6, Geleneksel dil bilgisinde tümce, en az bir yüklemden oluşan tamamlanmış düşüncenin ifadesidir. 7, Bir düşüncenin, bir duygunun ya da bir yargının başlı 2 EMRE, Ahmet Cevdet, Türk Dilbilgisi, TDK Yay., İstanbul 1945; BİLGEGİL, M. Kaya, Türkçe Dilbilgisi, İstanbul 1964, s ; GENCAN, Tahir Nejat; Dilbilgisi,, TDK yay., Ankara 1971, s ; DİZDAROĞLU, Hikmet, Tümce Bilgisi, TDK Yay., Ankara 1976; HATİBOĞLU, Vecihe, Türkçenin Sözdizimi, TDK Yay., Ankara 1977; AKSAN Doğan, Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim -, TDK Yay., Ankara 1980; ATABAY, Neşe- ÇAM, A.-ÖZEL, S., Türkiye Türkçesinin Sözdizimi, TDK Yay., Ankara 1981; ERGİN, Muharrem, Türk Dil Bilgisi, Boğaziçi Yay., İstanbul 1985, s ; GÜLENSOY, Tuncer, Türkçe Ders Notları II, Elazığ 1985, s ; GÜLENSOY, Tuncer, Türkçe El Kitabı, Bizim Gençlik Yay., Kayseri 1994; KARAÖRS, Metin, Türkçenin Sözdizimi ve Cümle Tatlilleri, s ; PAÇACIOĞLU, Burhan; Türk Dili Dersleri, Cumhuriyet Üniversitesi yay., Sivas 1987, s ; ŞİMŞEK, Rasim, Örneklerle Türkçede Sözdizimi, Trabzon 1987; EDİZKUN, Haydar, Türk Dilbilgisi, Remzi Kitabevi, İstanbul 1988; BANGUOĞLU, Tahsin, Türkçenin Grameri, TDK Yay., Ankara 1990; KORKMAZ, Zeynep-ERCİLASUN, Ahmet Bican-AKALIN, Mehmet-GÜLENSOY, Tuncer-ZÜLFİKAR, Hamza- PARLATIR, İsmail-BİRİNCİ, Necat, Türk Dili ve Kompozisyon Bilgileri, YÖK Mat., Ankara 1990, s ; KARAHAN, Leyla, Türkçede Söz Dizimi Cümle Tahlilleri-, Akçağ Yay., Ankara 1993, s ; KOÇ, Nurettin, Yeni Dilbilgisi, 3. Bas., İnkılap Yay., İstanbul 1996; EKER, Süer, Çağdaş Türk Dili, Grafiker Yay., Ankara 2003, ; KESKİN, Raşit, Türkçe Dilbilgisi-Kelime ve Cümle Tahlilleri-, Konya 2003; ÖZKAN, Mustafa- SEVİNÇLİ, Veysi, Türkiye Türkçesi Söz Dizimi, İstanbul 2008; PARLATIR, İsmail-BİRİNCİ, Necat, Türk Dili ve Kompozisyon Bilgileri, YÖK Mat., Ankara 1990, s ; AYDIN, İlker; Türkçede Yan Tümce Türleri ve İşlevleri, Ankara Üniversitesi Dil Dergisi S. 126, Ankara 2005, s.29-55; DELİCE, H. İbrahim; Türkçe Sözdizimi, Kitapevi yay., İstanbul 2007, s DELİCE, age, s GENCAN, age, s PAÇACIOĞLU, age, s EKER, age, s. 343; BAŞKAN, Özcan, Dilbilimde Yoz-Yorum İşlemi, TDAY-Belleten, TDK Yay, Ankara 1976, s de bilimsel bildirimler, kişinin öznel izlenimlerinden öteye geçerek, başkalarının dadenetleyebileceği biçimde nesnel olmak zorundadırlar. Tümce konusunda yapılacak incelemelerde de, o dili ana dili olarak kullanmayan birisinin bile yararlanabileceği somut ve kesin ölçütler ortaya sürülmesi gerekmektedir. diyor. 7 HARTMANN, R. R. K.-STORK, F. C., Dictionary of Language and Linguistics, New York-Toronto 1972, s. 208.

4 972 İbrahim TOSUN Ali KOÇ başına anlatımına yarayan ve içindeki sözcüklerin sayısı sınırlı olmayan, dile ait bir birimdir. 8, Bir fikri, bir duygu ve düşünceyi, bir oluş ve kılışı tam olarak bir hüküm halinde anlatan kelime grubu. 9, Herhangi bir dilin belirlenmiş sıralanma, belirtme ve tonlama kalıplarına uygun olarak bir bütün oluşturan seçilmiş söz dizimsel birlikler dizisidir. 10. Çeşitli gramer çalışmalarında bazı araştırmacılar tümce yerine tümsöz ve cümle terimlerini de kullanmakta, gerek tümceleri tanımlarken gerek türlerine ayırırken adlandırmalarda bir birliktelik sağlayamamaktadırlar. Adlandırmalar ve terimler konusunda farklılıklar olsa da yapılan açıklamalarda ve verilen örneklerde, sözü edilen tümcelerin aynı türden oldukları açık olarak görülmektedir. Bu çalışmaların genelinde yapı bakımından tümceler basit ve birleşik (bazılarında sıralı ve bağlı tümceler ayrı bir kategoride ele alınmış, bazılarında birleşik tümce içinde verilmiştir.) olarak ikiye ayrılırlar. Tek yargı bildirenlere basit, birbirine bağlı olarak birden fazla yargı bildirenlere ise birleşik tümce denmektedir. Basit tümcelerde tek bir yüklem olduğu halde, birleşik tümcelerde bazen kişi ve zaman kategorileri eksik, yargı bildiren birden fazla yüklem bulunur. Zaman ve kişi bakımından tam olan yüklem birleşik tümcede temel yargıyı oluştururken, bu yönleriyle eksik olan yüklemsiler yan yargıları bildirirler. Böylece birleşik tümcelerde temel ve yan tümcecikler dediğimiz öbekler ortaya çıkar. Buna göre de birleşik tümcenin tek bir temel yargıya bağlı, birden fazla yargıyı içinde barındıran tümce olduğu söylenebilir. Temel yargıyı taşıyan tümce kip ve kişi kategorileriyle kurulurken, yan yargıları bildiren tümceler genellikle eylemsilerle, bazen şart kipi ve ki bağlacıyla temel tümceye bağlanan ve onu çeşitli yönlerden tamamlayan öğeler olarak ortaya çıkmakta; bazı yapılarda da tümcelerin anlam yönünden birbirlerini bütünledikleri görülmektedir. Bu nedenle dilciler birleşik tümce tanımlamalarında genellikle yan tümcelerin yüklemsilerindeki morfolojik yapıları dikkate alarak, adlandırmaları bu yapılara göre yapmaktadırlar. Bu durumda birleşik tümceler çeşitli alt türlere ayrılmakta ve birbirinden farklı adlandırmalar söz konusu olmaktadır. Adlandırmalarda bir birlik sağlamak ve bu konudaki çelişkileri gidermek için öncelikle birleşik tümce türünün bünyesinde bulunan temel ve yan tümce kavramlarına açıklık getirmek gerekmektedir. Türkçede tümce değerinde bulunan, hükmü üzerinde taşıyan, yüklemi şart kipinden bir fiil dışında çekimli fiil veya ek fiil almış isim olan, birleşik tümcelerin daima tamlanan unsuru durumunda bulunan kelime veya kelime dizisine temel tümce denir. Yan tümce ise tümce değerinde bulunmayan yüklemi şart kipinden bir fiil veya isim-fiil, sıfat-fiil, zarf-fiil olan tümcelerle çekimli bir fiilden sonra kullanılan "ki" bağlacıyla ya da başka bağlayıcılarla (ilgeçlerle) kurulan sözcük veya sözcük öbeklerine denir ki bunlar temel tümcenin herhangi bir öğesi olurlar. İlker Aydın, "Türkçede Yan Tümce Türleri ve İşlevleri" adlı makalesinde yan tümceyi ve onun işlevsel yönlerini şöyle açıklamaktadır: "Yan tümce kuruluş bakımından bir tümce değerinde olmasına karşın anlamca temel tümceye bağlı olan, dilbilgisel özerkliği bulunmayan tümcedir. Bunlardan dilek ya da koşul kipine dayalı olanlar ve eylemsilerle kurulanlar bağımsız yargı bildirmezler. Bir yan tümce temel tümcenin bir öğesi olabildiği gibi, başka bir yan tümce içinde de bulunabilir. Yan tümceler yer aldıkları tümceler içinde çeşitli sözdizimsel işlev üstlenen hep bir üst tümceye bağlı birimlerdir. Kısaca, yan tümce temel tümcedeki yargıyı güçlendiren, açıklayan, bütünleyen ve türlü yollarla temel tümceye bağlanan tümcedir. 11 " Buradan, yan tümcelerin asla bağımsız yargı birimleri olamayacağı, ancak birleşik tümceler içerisinde işlevsel-bağımlı yargılar olarak görev alabilecekleri sonucuna varılabilir. Birleşik yapılarda kurucu unsur olarak görev yapan temel tümcedir. Bu bakımdan asıl yargı, durum ve düşünce, yüklemi zaman + kişi bakımından tam 8 AKSAN, age, s KORKMAZ, Zeynep, Gramer Terimleri Sözlüğü, TDK Yay., Ankara 1992, s SEZER, Ayhan, Türkçe Tümcelerde Sözdiziminin İşlevi, Genel Dilbilim Dergisi, C:2, S:5-6, Ankara 1979, s AYDIN, agm, s.29.

5 Yapı Bakımından Tümce Türleri ve Yan Tümce 973 donatılmış temel tümce üzerinden bildirilir. Temel tümcenin yüklemi ister eylem ister ad ya da ad türünden sözcüklerden oluşsun, her zaman birleşik tümcenin yüklemi konumundadır ve tümce içinde kesinlikle başka bir öğeye dönüşmez. Yapısal özellikleri yanında, tümceler, yüklemlerinin türüne, öğelerinin sıralanışına ve yüklendikleri anlama göre de sınıflandırılırlar. Tümcenin değişik yönleri ve gelenekselleşmiş bazı ölçütler dikkate alınarak yapılan yaygın sınıflandırmalarda, bir dilin bütün yargı birimleri, Türkçe için de geçerli olmak üzere, genellikle şu tümce türlerinden herhangi birinin içinde yer almaktadır: Yapı bakımından: 1. Basit tümce, 2. Birleşik tümce, 3. Sıralı ve Bağlı tümce; anlam bakımından: 1. Olumlu tümce, 2. Olumsuz tümce, 3. Soru, 4. Emir, 5. Ünlem tümceleri; yükleminin türü bakımından: 1. Eylem tümcesi, 2. Ad tümcesi; yükleminin yeri bakımından: 1. Kurallı, 2. Devrik, 3. Kesik tümce. 12 Bu çalışmanın kapsamı dışında olsa da konuyla ilgisi bulunduğundan, tümcelere anlam, yükleminin türü ve yeri bakımından kısaca değinmek gerekmektedir. Yüklemin olumsuzluk ve soru anlamlarıyla genişletilmiş olup olmama durumuna göre birbirinden ayrılması, anlamlarına göre tümce gruplarını oluşturmaktadır. Bir tümcede olumsuzluk eki yoksa o tümce olumlu, olumsuzluk eki varsa olumsuz tümce, soru edatı ya da soru sıfatı / soru zarfı almışsa soru, emir kipinde çekimlenmişse emir, bir duygu ifade ediyorsa ünlem tümcesi olarak adlandırılmaktadır. Diyar) Memleket meselelerine bakışımız ayrı ayrıdır. (olumlu tümce) (Sevinç Çokum-Bizim Bu yüzlerce kız çocuğunun çılgın neşesi, sevinci bana dalgın bir hüzünden başka bir şey vermiyor. (olumsuz tümce) (R. N. Güntekin-Çalıkuşu) Bir yaz günü, zerreleriniz saatlerce güneşi içtikten sonra bir ağaç altında hiç arka üstü uzandınız mı? (olumlu soru tümcesi) (Suut Kemal Yetkin) Kendi hayatı da böyle değil miydi? (olumsuz soru tümcesi) (Mehmet Rauf) Kuyu kaz benim için, derin et kendin için. (emir tümcesi) (Atasözü) Ben de kalkmış kendimi yoruyorum! Laf dinleyen kim?! Ah! Ah ki gençliğim! Ah ki gidişatımız! (ünlem tümcesi) (Ferit Edgü-Yazmak Eylemi) Tümcenin kuruluşunda en önemli görevi üstlenen yüklemdir. Yüklemin türüne göre tümcelerin iki farklı görünümü söz konusudur. Buna göre yüklemi isim soylu sözcük ya da sözcük gruplarından ek-fiil yardımıyla oluşturulmuş tümcelere isim/ad; yüklemi çekimli eylemlerden meydana gelmiş olanlara de fiil/eylem tümcesi adı verilir. İneyim de beni tımarhaneye kapatın. (eylem tümcesi) (Cevdet Kudret-Türk Edebiyatında Hikâye ve Roman) Bu çocuk cahildir, ama hoştur. (ad tümcesi) (Ömer Seyfettin-İlk Düşen Ak) Türkçenin genel tümce yapısında yüklemin sonda bulunması gerekmektedir. Bu kurala uyan tümceler kurallı, uymayan, yani yüklemi sonda bulunmayan tümceler ise devrik ya da kuralsız olarak adlandırılmaktadır. Bir tümcenin diğer görünümleri nasıl olursa olsun, her tümce yükleminin yeri bakımından ya kurallı veya devriktir. Türkçede devrik tümce örneklerine daha çok konuşma dilinde ve şiirde rastlanır. Bazen nesirde de kişilere ait bir üslup özelliği olarak devrik tümceler kullanılır. 12 EKER, age, s.380.

6 974 İbrahim TOSUN Ali KOÇ Sokakta ağlanır, gülünür, / hayal kurulur ve ölünür. (kurallı tümce) (Ahmet Muhip Dıranas-Şiirler) Ya çıkar ya çıkmaz o kurt yarına. (devrik tümce) (F. N. Çamlıbel-Han Duvarları) Bu kısa açıklamadan sonra asıl üzerinde durulacak olan yapı bakımından tümcelere ve bu tümceler içinde ortaya çıkan farklı yapıdaki yargı birimlerine geçilebilir. 2. Yapı Bakımından Tümceler İletişim aracı olarak tümcelerden yararlanıldığında, iletilmek istenen yargının basit/karmaşık, kısa/uzun olması tümcenin özellikle yapı bakımından nasıl kurulması gerektiğini belirlemektedir. Aynı zamanda tümcelerin yapısal özelliklerini belirleyen başka bir unsur da o tümceyi oluşturan dilin gelişmişlik ve işlenmişlik düzeyidir. Bu konuda Alâeddin MEHMEDOĞLU Türklük Biliminde kanıtlanmıştır ki, birleşik cümleler basit cümlelerin ilmi kanuna uygunlukla inkişafı sonucunda oluşmuştur. Daha doğrusu, basitten birleşiğe doğru inkişaf belirli bir zorunluluk (zaruret ) neticesinde baş göstermiştir. Dilin gramer yapısının aşağı katı olan basit cümle birleşik kata doğru, yani birleşik cümleye doğru inkişaf etmiştir. Bu süreç aşamalarla şöyle gelişme göstermiştir. 1. Basit cümle; 2. Basit geniş cümle; 3. Öğeleri genişlenmiş basit cümle; 4. Bağımsız birleşik cümle; 5. Bağımlı birleşik cümle; 6. Karışık türlü bağımsız birleşik cümle; 7. Karışık türlü bağımlı birleşik cümle; 8. Temel veya yardımcı cümlelerin dönüşüme uğraması neticesinde oluşan basit cümle. 13 şeklinde bir oluşum sırası belirlemiştir. Dillerin art süremli olarak ses-sözcük-tümce kronolojisinde geliştiği göz önüne alındığında, tümcelerin de önceleri genellikle basit yapılı oldukları ve dilin gelişimine bağlı olarak (yazı dili olma gibi) zamanla birleşik ve karmaşık yapılara dönüştükleri söylenebilir. Bir metnin örgüsü içinde bir araya gelen tümceler oluşturuluş biçimleri ve ilettikleri yargının başka bir yargıyla ilişkisi bakımından üç şekilde karşımıza çıkarlar. Bunlar klasik sınıflandırmalarda farklı tümce türleri olarak da belirlenebilen, aynı zamanda bu yapılar içinde görev alabilen yargı kalıplarıdır. Bağımsız, yan ve temel tümceler olarak adlandırılabilecek bu birimlerden kendi başına tam bir yargı bildirenlere bağımsız, tamamlanmak için başka yargı birimlerine ihtiyaç duyanlara, yani tamlanan durumunda olanlara, temel, genellikle bazı yönlerden eksik, anlam ya da bazı şekil kategorileri bakımından, asıl yargıyı tamamlama amacı ile kurulanlara ise yan tümce denir. Bu üç birim, tümceler yapı bakımından değerlendirilirken bu yapılar içinde kurucu unsurlar olarak karşımıza çıkan temel yargısal yapılardır. Tümceler yapı bakımından, bünyelerinde barındırdıkları unsurların taşıdığı yargı durumuna göre basit, birleşik ve sıralı olmak üzere üçe ayrılırlar. Bu ayırım genel olarak tümcedeki yargı sayısı ve bu yargıların birbirleri ile ilişkilerine göre yapılmaktadır Basit Tümce Bir tümce bünyesinde isim veya isme dayalı kelime öbeklerini barındırıyor ve bu şekliyle bir yüklem etrafında dizge oluşturuyorsa basittir. Bu tür tümcelerde tek bir yüklem, o yükleme dayalı tek bir yargı ve yargıyı çeşitli yönlerden belirginleştiren öğeler bulunur. Bünyelerinde yan tümce -tümcemsi- veya iç tümce barındırmazlar. Başka bir deyişle sadece bir yüklemle kurulurlar ve tek hüküm taşırlar. Anlamlarına göre olumluluk, olumsuzluk veya soru anlamı taşıyabilir; yüklemlerinin türüne göre ad veya eylem tümcesi; yüklemlerinin yerine göre düz ya da devrik olabilirler. Aslında bunlar yukarıda kısaca değinilmiş olan bağımsız tümcelerdir. Kendi başlarına tam bir yargı birimidirler ve iki nokta arasında bağımsız olarak kullanıldıkları gibi, hem sıralı 13 MEHMEDOĞLU, Alâeddin, Türkiye Türkçesinde Karışık Türlü Bağımlı Birleşik Cümle, Volume 4/3 Spring 2009, 1501.

7 Yapı Bakımından Tümce Türleri ve Yan Tümce 975 tümcelerde virgül ve noktalı virgülle ya da bağlaçlarla bağlanmış olarak yer almakta hem de birleşik ve karmaşık tümcelerde asıl (temel) tümceyi tamamlayan herhangi bir öğe rolü üstlenmiş bir iç tümce olarak bulunabilmektedirler. Kimdir bu Mümtaz Bey? (basit-devrik-soru-ad tümcesi) (A.H. Tanpınar-Huzur) Şimdi de dükkânlar kapalı! (basit-kurallı-olumlu-ad tümcesi) (Ferit Edgü-Yazmak Eylemi) Arkamdan yılan, tosbağa, bir kirpi, geçmiştir. (basit-kurallı-olumlu-eylem tümcesi) (Sait Faik Abasıyanık-Hişt Hişt!..) İki karpuz bir koltuğa sığmaz. (basit-kurallı-olumsuz-eylem tümcesi) (Atasözü) Benim sadık yârim kara topraktır. (basit-kurallı-olumlu-ad tümcesi) (Aşık Veysel) Yedinci günün sonunda çivi yazısının harflerini çözmüş. (basit-kurallı-olumlu-eylem tümcesi) (İskender Pala-Babil de Ölüm İstanbul da Aşk) 2.2. Birleşik Tümce 14 Bir veya birden çok yan tümce ile bir temel tümceden meydana gelmiş, birbirine eylemsilerle, şart kipiyle ya da çeşitli ilgeç ve bağlaçlarla bağlanmış tümce türüne birleşik tümce denir. Bu tür tümceler bünyelerinde fiil veya file dayalı kelime öbeklerini; özne, nesne, tümleç görevlerinde başka bir tümceyi veya iç tümceyi barındırmaktadırlar. Bunlarda tek bir temel yükleme bağlı birden fazla yan yargı söz konusudur. İki bölümden oluşan 15 birleşik tümcelerde yan yargılar temel tümceyi özne, nesne ve tümleç olarak tamamladıkları gibi, asıl anlamı pekiştirmek, açıklamak, görünürleştirmek, sonuçlandırmak, sınırlandırmak ve bir nedene bağlamak için de kullanılabilmektedirler. H. İbrahim Delice nin " İki veya daha fazla yargının bir cümle yapısı içinde yan cümle veya iç cümle şeklinde birleştirilmesi yoluyla oluşturulan cümle türüdür. 16 " diye tanımladığı birleşik tümcelerde temel tümce olumlu/olumsuz, ad/eylem, düz/devrik olma özellikleri taşıdığı halde içinde barındırdığı yan tümceler temel tümce ile aynı paralellikte olmayarak farklı özellikler sergileyebilmektedir. Yani temel tümce olumlu olduğu halde yan tümceler olumsuz, temel tümce ad tümcesi olduğu halde yan tümceler eylem tümcesi olabilir. Bu tür durumlarda yan tümcenin durumunun, genel tümcenin adlandırılmasında hiçbir rolü olmaz. Adlandırma daha çok yan tümcenin temel tümceye bağlanma biçimi göz önüne alınarak yapılır. Kartalın beğenmediğini, kargalar kapışır. (Cenap Şahabettin) kargalar kapışır. (temel tümce) Kartalın beğenmediğini, (yan tümce) 14 Birleşik tümceleri BİLGEGİL, age. s da 1. Girişik-Birleşik Cümleler, 2. Şartlı Birleşik Cümleler, 3. Sıralı Cümleler, 4. Bağlı Cümleler, 5. Ki Bağlacıyla Kurulan Cümleler, 6. Ara Cümleciği, 7. Karmaşık cümle; ERGİN, age, s de 1. Şartlı Birleşik Cümle, 2.Ki li Birleşik Cümle, 3. İç İçe Birleşik Cümle; GÜLENSOY, age, s de birleşik tümceleri oluşturan temel cümle, yan cümle ayrımlarından yola çıkarak, 1. Bağlaclı (Ki li) Yan Cümle, 2. Dilekli Yan Cümle, 3. Şartlı Yan Cümle, 4. Edatlı Yan Cümle, 5. Sorulu Yan Cümle, 6. İkilemeli Yan Cümle, 7. Ara Cümle, 8. Girişik Cümle, 9. Sıralı Cümle, 10. Kesik Cümle; EKER, age, s te 1. Şartlı Birleşik Tümce, 2. Ki li Birleşik Tümce; ÖZKAN, Mustafa-SEVİNÇLİ, Veysi, age, s de 1. Şartlı Birleşik Cümle, 2. İç İçe Birleşik Cümle, 3. Ki li Birleşik Cümle, 4. Girişik Cümle biçiminde sınıflandırmışlardır. 15 AYAN, Ekrem, Kazak Türkçesi ve Türkiye Türkçesinde Birleşik Cümle Yapılarının Karşılaştırılması, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011, TURKEY, DELİCE, age, s.163.

8 976 İbrahim TOSUN Ali KOÇ Yukarıdaki birleşik tümcede, anlam bakımından temel tümce olumlu olduğu halde yan tümce olumsuzdur. Sınıflandırmada genellikle girişik (birleşik) tümce olarak değerlendirilen bu tümcenin adı yan tümceyi kuran dik eylemsi ekiyle ilgilidir. Tek pencerenin önünde, duvarın dibinde tozlu ve sefil, âdeta sürünen mevsim sonu çiçeklerine bakarak düşünüyorum. (A. H. Tanpınar-Saatleri Ayarlama Enstitüsü) düşünüyorum. (temel tümce) Tek pencerenin önünde, duvarın dibinde tozlu ve sefil, âdeta sürünen mevsim sonu çiçeklerine bakarak (yan tümce) Mümtaz, Nuran'ın geleceği sabahlar erkenden uyanırdı. (A.H.Tanpınar, Huzur) Mümtaz erkenden uyanırdı. (temel tümce) Nuran'ın geleceği sabahlar (yan tümce) İnsan melek olsaydı, cihan cennet olurdu. (Tevfik Fikret) Cihan cennet olurdu. (temel tümce) İnsan melek olsaydı. (yan tümce) Ben sanmıştım ki şehri canın pahasına müdafaa edeceksin. (H. R. Gürpınar-Gulyabani) Ben sanmıştım (temel tümce) şehri canın pahasına müdafaa edeceksin (yan tümce) Sanki eski ve güzel bir metni tefsir eder gibi, bütün müphem parıltılar keskin vuzuha kavuştular. (A. H. Tanpınar-Huzur) bütün müphem parıltılar keskin vuzuha kavuştular. (temel tümce) Sanki eski ve güzel bir metni tefsir eder gibi, (yan tümce) Yan tümce + temel tümce biçiminde yapılanan birleşik tümcelerdeki yan yargıları, çekimli eylemli ve çekimsiz eylemli olarak ikiye ayırmak gerekir. 17 Çekimli eylemlerle kurulu yan tümceler koşullu, ki bağlaçlı, iç tümceli ve çeşitli ilgeçlerle temel tümceye bağlanmış, tam donanımlı 18 tümcelerdir. Çekimsiz eylemli olanlar eylemsilerle kurulurlar ve tümce içinde bir ad, önad ya da zarf gibi kullanılarak, temel tümcenin herhangi bir öğesi olurlar. Bünyesinde bütüncül tümce çözümlemesinde tek yüklem barındıran ancak, ayrıntılı çözümlemede varlıkları ortaya çıkabilen yüklemsiler bulunduran 19 birleşiklerde yan tümcelerin hem yapısal hem de işlevsel olarak çeşitlilikler göstermesi, içinde bulunduğu bu birleşik yapıların da çeşitlenerek alt türlere ayrılmasına neden olmaktadır: Girişik-Birleşik Tümce Yan tümceleri eylemsilerle kurulmuş birleşik tümcelerdir. Bu kuruluş içindeki yan yargıların yüklemleri zaman ve kişi kategorileri bakımından eksiktir. Mastar ve ortaç ekleri ile oluşturulanlar ad çekim eklerini alabilir ve aldıkları bu eklere göre temel yargının öznesi, nesnesi ya da tümleci olabilirler. Zarf-fiil ekleriyle kurulanlar, adlar gibi çekime girmezler, asıl tümcede zarf tümleci görevi üstlenirler. Bu durumdan dolayı girişik-birleşik yapılarda yan tümceler tam bir oluşu, kılışı ve durumu ifade etmek yerine, temel yargıyı tamamlamaya dayalı bir amaçla kullanım 17 AYDIN, agm, s AYDIN, agm, s DELİCE, age, s

9 Yapı Bakımından Tümce Türleri ve Yan Tümce 977 alanına çıkmış gibi görünürler. Bu yan tümceler temel tümceden koparıldıklarında asla tam bir yargı birimi olamazlar. Artık tümce değil, birer söz öbeği (kelime grubu) olarak değerlendirilirler. Bir tümce içinde -ma, -mak, -Iş/-Uş mastar; An, -AsI, -maz, -Ar, -DIk/-DUk, -AcAk, - miş sıfat-fiil; Ip/-Up, -dikça, -IncA/-UncA, -A/-I, -ArAk, -AlI, -Ar. maz, -madan, -kan, - diğindan zarf-fiil ekleriyle kurulu yan tümceler çoğunlukla zaman, durum ve tarz bildirirler "Gerçek kanılarını çevreye bildirmek kişinin boynunun borcudur. (Nurullah Ataç) kişinin boynunun borcudur (temel tümce) Gerçek kanılarını çevreye bildirmek (özne görevinde yan tümce) Bütün bu insanlar şu evde yalnız birbirlerine zevk, eğlence ve heyecan vermek için yan yana gelmişlerdi. (P. Safa-Sözde Kızlar) Bütün bu insanlar şu evde yan yana gelmişlerdi (temel tümce) yalnız birbirlerine zevk, eğlence ve heyecan vermek için (yan tümce) Bir kadın için açıklanması güç olmakla birlikte, akşam senin perine karşı zorlu bir eğilim de bende uyandı. (H. R. Gürpınar-Gulyabani) akşam senin perine karşı zorlu bir eğilim de bende uyandı (temel tümce) Bir kadın için açıklanması güç olmakla birlikte (yan tümce) Dörthanlar dan buraya geldiği gün üstünde parça parça dökülen elbiseleri yeniden sırtına geçirdi. (Kenan Hulusi Koray-Dörthanlar ın Kulaksızı) yeniden sırtına geçirdi (temel tümce) üstünde parça parça dökülen elbiseleri (yan tümce) Dörthanlar dan buraya geldiği gün (yan tümce) Sonra çektiği tüm bir rezillik gözünün önünden gelip geçti. (Abbas Sayar-Can Şenliği) Sonra gözünün önünden geçti (temel tümce) çektiği tüm bir rezillik (yan tömce) gelip (yan tümce) kapıdan girerken ıslak bir koku yüze çarpar. (Burhan Arpad-Alnımdaki Bıçak Yarası) ıslak bir koku yüze çarpar (temel tümce) kapıdan girerken (yan tümce) Yeşilırmak ın kıyısında, Amasya nın kapısında, bu masalı dinlemeden, bu dalı gönlümüze gölge etmeden olmaz. (C. Atıf Kansu-Balım Kız Dalım Oğul) Yeşilırmak ın kıyısında, Amasya nın kapısında, olmaz. (temel tümce) bu masalı dinlemeden, (yan tümce) bu dalı gönlümüze gölge etmeden (yan tümce) Girişik-Birleşik tümcede görev alan yan öğeler görüldüğü gibi üç başlık altında ele alınabilen tam donanımsız, eylemsilerle kurulmuş yan tümcelerdir. Bunlar dışında yine birleşik tümcelerde herhangi bir öğe olarak görev yapan, fakat yüklemleri tam donanımlı olan yan tümceler

10 978 İbrahim TOSUN Ali KOÇ de bulunmaktadır. Bu tür yan tümceler ve oluşturdukları birleşik yapılar da şu adlar altında ele alınmaktadır: Şartlı Birleşik Tümce Bünyesinde şart-fiil veya şart-fiil öbeği bulunan tümce türüdür. Sonda bulunan temel tümcedeki yargının gerçekleşmesi yan tümcedeki şarta bağlanır. Şart tümceciği genellikle zarf görevindedir ve temel tümceyi zaman, sebep, şart, benzetme anlamlarıyla tamamlamaktadır. Bizim eşeğin sırtındaki semer vuruğu yere sürsem yara geçer mi? (Cevdet Kudret-Türk Edebiyatında Hikâye ve Roman) yara geçer mi? (temel tümce) Bizim eşeğin sırtındaki semer vuruğu yere sürsem (yan tümce) Cihan yıkılsa bu cephe sarsılmaz. (M. Akif Ersoy) bu cephe sarsılmaz (temel tümce) Cihan yıkılsa (yan tümce) Ben ölürsem bayrağımın altında ölürüm (Y. K. Karaosmanoğlu-Zoraki Diplomat). bayrağımın altında ölürüm (temel tümce) Ben ölürsem (yan tümce) Artık demir almak günü gelmişse zamandan / Meçhule giden bir gemi kalkar bu limandan. (Y. K. Bayatlı-Kendi Gök Kubbemiz) Meçhule giden bir gemi kalkar bu limandan (temel tümce) Artık demir almak günü gelmişse zamandan (yan tümce) Bir yerde mantık varsa, ancak orada niçin sorusunun cevabı da vardır. (Aziz Nesin-Bir Sürgünün Anıları) ancak orada niçin sorusunun cevabı da vardır. (temel tümce) Bir yerde mantık varsa, (yan tümce) Şart eki, içinde bulunduğu tümcede keşke vb. bir edatla birleşirse kip kurma hüviyetini kazanacağı için zarf tümleci oluşturmak yerine başlı başına tümce kurmakla görevli olur. Bu durumda, şart eki ünlem tümcelerini oluşturur ve bu tür tümceler temel tümce ilkelerine göre çözümlenir. 20 Dağlara, denizlere, ovalara / Uzansaydık yağarak iplik iplik / Tohumları susamış tarlalara / Bahar, gölge ve yağmur götürseydik. (Ahmet Muhip Dıranas-Şiirler) Bunların her biri kendi başına birer dilek tümcesidir Ki li Birleşik Tümce Ki ile bağlanmış birleşik tümceler yan ve temel tümcenin sıralanışı bakımından farklı özellikler gösterirler. Temel ve yan tümcelerin yeri değişebildiği gibi temel tümce düşmüş de olabilir. 20 DELİCE, age, s.165.