KÜTAHYA- ŞEYHLER BELDESĐ FOLKLOR ÖRNEKLERĐ. (Yüksek Lisans Tezi) Zeynep ÇANLI. Kütahya

Transkript

1 1 KÜTAHYA- ŞEYHLER BELDESĐ FOLKLOR ÖRNEKLERĐ (Yüksek Lisans Tezi) Zeynep ÇANLI Kütahya

2 1 T. C. DUMLUPINAR ÜNĐVERSĐTESĐ Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi KÜTAHYA- ŞEYHLER BELDESĐ FOLKLOR ÖRNEKLERĐ Danışman PROF. DR. ALĐ TORUN Hazırlayan Zeynep ÇANLI Kütahya 2007

3 2 Kabul ve Onay Zeynep ÇANLI nın hazırladığı Kütahya- Şeyhler Beldesi Folklor Örnekleri başlıklı Yüksek Lisans tez çalışması, jüri tarafından lisansüstü yönetmeliğin ilgili maddelerine göre değerlendirilip kabul edilmiştir. 02/10/2007 Tez Jürisi Prof. Dr. Ali TORUN (Danışman) Yard. Doç. Dr. Kadir GÜLER Yard. Doç. Dr. Mustafa GÜNEŞ Prof. Dr. Ahmet KARAASLAN Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürü

4 3 Yemin Metni Yüksek lisans tezi olarak sunduğum Kütahya- Şeyhler Beldesi Folklor Örnekleri adlı çalışmamın, tarafımdan bilimsel ahlak ve geleneklere aykırı düşecek bir yardıma başvurmaksızın yazıldığını ve yararlandığım kaynakların kaynakçada gösterilenlerden oluştuğunu, bunlara atıf yapılar yararlanılmış olduğunu belirtir ve bunu onurumla doğrularım. 05/09/2007 Zeynep ÇANLI

5 4 Öz Geçmiş 1983 yılında Kırşehir ilinde doğdu. Đlköğretimini 1997 yılında, Gazi Đlköğretim okulunda bitirdi. Liseyi yine aynı ilde 2001 yılında Yabancı Dil Ağırlıklı Mehmet Akif Ersoy Lisesi nde tamamladı. Üniversite öğretimine 2001 yılında Gazi Üniversitesi Kırşehir Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili Ve Edebiyatı Bölümünde başladı. Bu fakülteden 2005 yılında mezun oldu. Yine aynı yıl Kütahya Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsünde Türk Dili ve Edebiyatı anabilim dalında yüksek lisansa başladı. Halen eğitimine devam etmektedir.

6 v ÖZET Folklor; düşüncenin ritüel, âdet, gelenek, töre, moda veya sözlü anlatı (masal, efsane, hikaye ) yolu ile kendini dışa vurma yollarından meydana gelmektedir. Folklorun kendisi de dinsel- ayinsel pratikler sisteminin bir parçasını oluşturmaktadır. Şeyhler Beldesi ndeki düşüncenin farklı dışavurumlarını Kütahya- Şeyhler Beldesi Folklor Örnekleri adlı çalışma altında derleyip gruplandırdık. Bu çalışmanın birinci bölümünde yörede derlenen Türk Halk Edebiyatı Anonim Ürünleri, konu ve biçim özellikleri esas alınarak tasnif edilmiştir. Bu ürünler içerisinde yörenin Alevi- Bektaşi kültürü ile hayat verdiği nefes, düvaz ve mersiye türlerine de yer verilmiştir. Đkinci bölümde canlının toplumda yer edinmesini, kabul görmesini sağlayan Hayatın Geçiş Dönemleri üzerinde durulmuştur. Üçüncü bölümde yörede hakim olan Đnanmalar, dördüncü bölümde de yörede bulunan Türbeler ele alınmıştır. Đkinci, üçüncü ve dördüncü bölüm yörede hakim olan inanmanın şekillenmesiyle oluşmuştur. Bu üç bölüm beşinci bölümde incelenen Törenler ve Kutlamalar konusuna hazırlık oluşturmaktadır. Altıncı bölüm Oyunlar başlığını taşımaktadır. Bu bölümde, sıra ile ikinci, üçüncü, dördüncü ve beşinci bölümde işlenen konuların temas ve taklit etme uygulamalarına tabi tutulup biraz da modernleşme ile çocuk oyunlarına aktarımı gösterilmek istenmiştir.

7 vi ABSTRACT Folklore consists of the methods which express the thought with ceremony, custom, tradition, fashion or narration (tale, legend, story ). Folklore is the part of religious-magic pragmatics system as well. We have collected and grouped different expressions of thinkings in Sheiks Town in the study which is named Folklore Examples in Sheiks Town in Kütahya. At the first chapter of this study Turkish Folk Literature Anonymous Works which is collected in the area is classified in respect of subject and form characteristics. In these works there are poems sung by dervishes, düvaz and elegies which are brought by Alaouite-Bektashi culture as well. At the second chapter it is emphasized on Transition Periods of Life which makes livings acceptable in the society. At the third chapter Beliefs which influence over the area and at the fourth chapter Tombs in the area are considered. Second, third and fourth chapters are formed with shaping of beliefs dominated in the area. These three chapters are preparation of fifth chapter Ceremonies and Celebrations. The title of sixth chapter is Plays. In this chapter it is contacted to the subjects which are studied in second, third, fourth and fifth chapters and shown the imitation applications and slightly modernization and child games transfers.

8 vii ĐÇĐNDEKĐLER Sayfa ÖZET... ABSTRACT... KISALTMALAR... TEZ HAKKINDA... v vi xv xvi GĐRĐŞ KÜTAHYA, HĐSARCIK VE ŞEYHLER BELDESĐ NE GENEL BĐR BAKIŞ A. KÜTAHYA ĐLĐNE GENEL BĐR BAKIŞ Coğrafi Özellikler... 2 a) Đl in yeri ve yüzölçümü... 2 b) Yeryüzü şekilleri... 2 c) Yeraltı zenginlikleri... 3 d) Doğal güzellikleri ve mesire yerleri... 3 e) Đçmeler ve Kaplıcalar... 4 f) Đklim... 4 g) Bitki örtüsü Genel Tarihçe... 5 B. HĐSARCIK ĐLÇESĐNE GENEL BĐR BAKIŞ Genel Tarihçe Genel Bir Bakış C. ŞEYHLER BELDESĐ Araştırma Yöresine Genel Bir Bakış ve Tarihçe Araştırma Yöresinde Alevi- Bektaşi Kültürü Araştırma Yöresinde Oda Geleneği Araştırma Yöresinde Halıcılık BĐRĐNCĐ BÖLÜM TÜRK HALK EDEBĐYATI ANONĐM ÜRÜNLERĐ 1.1. TÜRK HALK EDEBĐYATI ANONĐM ÜRÜNLERĐ HAKKINDA MANZUM ÜRÜNLER Mani Mani kavramı Mani söyleme geleneği Manilerin tasnifi... 23

9 viii Düğünlerde Söylenen Maniler Asker Manileri Sevda Manileri Yergi Manileri Türkü Türkü kavramı Türkü söyleme geleneği Türkülerin tasnifi Ağıt Ağıt kavramı Ağıt söyleme geleneği Ağıt metinleri Ninni Ninni kavramı Ninni söyleme geleneği Ninni metinleri Bilmece Bilmece kavramı Bilmece söyleme geleneği Bilmecelerin tasnifi Cevabı insan adı olan bilmeceler Cevabı eşya adı olan bilmece Nefes Nefes kavramı Nefes, düvaz ve mersiye söyleme geleneği Nefes metinleri Düvaz-Duvaz Düvaz kavramı Düvaz metni Mersiye Mersiye kavramı Mersiye metinleri MENSUR ÜRÜNLER Menkabe- Efsane Menkabe-Efsane kavramı Menkabe- Efsane anlatma geleneği Efsane tasnifi Tarihlik efsaneler Türbelerde yatan zatlarla ilgili efsaneler Yaratılış-Oluşum ve Dönüşüm efsaneleri Halk Hikayesi Hikaye Kavramı Hikaye Anlatma Geleneği Hikaye metni Aşk hikayesi Masal Masal kavramı... 77

10 ix Masal anlatma geleneği Masal tasnifi Asıl halk masalları KALIPLAŞMIŞ SÖZLER Atasözü Atasözü kavramı Atasözü söyleme geleneği Şeyler Beldesi nde derlenen atasözleri Deyim Deyim kavramı Deyim söyleme geleneği Şeyhler Beldesi nde derlenen deyimler Alkış Alkış kavramı Alkış söyleme geleneği Alkışların tasnifi Tarihte ve edebi metinlerde dualar, Tabiat olayları ile ilgili dualar, Hayatla ilgili dualar, Kargış Kargış kavramı Kargış söyleme geleneği Şeyhler Beldesi nde derlenen kargış sözleri Yemin Yemin kavramı Yemin etme geleneği Şeyhler beldesi nde derlenen yemin sözleri Okşamalık Sözler Okşamalık kavramı ve okşamalık söz söyleme geleneği Şeyhler Beldesi nde derlenen okşamalık sözler ĐKĐNCĐ BÖLÜM HAYATIN GEÇĐŞ DÖNEMLERĐ 2.1. HAYATIN GEÇĐŞ DÖNEMLERĐ HAKKINDA DOĞUM Doğum Öncesi Kısırlığı giderme, gebe kalma Aş erme Çocuğun cinsiyeti Gebe kadının kaçınmaları ve uygulamaları Doğum Sırası Müjde Kutlama/Çocuk görme

11 x Doğum Sonrası Çocuğun göbeği Loğusalık Kırk basması Kırk basmada tedavi şekilleri Kırk karışması Kırklama ÇOCUK Ad Adı belirleyen etmenler Ad koyma Göbek adı Çocuğun ilk dişi Çocuğu Korumaya Dair Ritüeller Türbe ziyaretleri Nazar ve nazarlık Nazar değmesi sonucu sağaltma pratikleri Halk hekimliği ve sağaltma pratikleri Sünnet Sünnet çocuğunun yaşı, sünnetin zamanı Düğün hazırlığı ve çocuğun hazırlanması Sünnet Đşlemi Hediye Askerlik Askere gönderme Asker karşılama ve askerlik sonrası EVLENME Evlilik Çağı-Yaşı Evlilik Biçimleri Evlenme Aşamaları Dünürcülük ve kız bakma- kız isteme Söz kesimi Nişan Düğün Düğün zamanı ve süresi Düğüne davet Düğün hazırlığı Düğün başlangıcı Çeyiz katarı Çeyiz serme Kına gecesi Nikah Gerdek ve sonrası Heybe silkme Ardön

12 xi 2.5. ÖLÜM Ölüm Öncesi Hacca gitme Ölümü düşündüren önbelirtiler Ölüm Sırası Ölüm ve ölü ile ilgili kaçınmalar- uygulamalar Ölüm olayının duyurulması Ölüm Sonrası Ölümden hemen sonra yapılan işlemler Ölünün yıkanması ve kefenlenmesi Ölünün gömülmesi Yas Başsağlığı Belli günler Mezarlıklar-Mezar taşları ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ĐNANMALAR 3.1. ĐNANMALAR HAKKINDA CANLI VARLIKLAR Đnsanlar Hayvanlar Tavşan Kedi Koyun Keçi Kuş Turna Baykuş Bitkiler Mısır Fesleğen Gül CANSIZ VARLIKLAR Taş Toprak Su Yağmur ve Dolu Ateş, Kül ve Ocak YAPILAR Cem Evi Türbe

13 xii 3.5. KOZMĐK ALEMLE ĐLGĐLĐ Ay Gök Yıldırım- Gökgürültüsü Gökkuşağı Yıldız KUTSAL GÜN VE GECELER Gün Emet Pazarı (Salı) Günü Cuma Günü Arife Günü Muharrem Ayı Hıdrellez-Nevruz Günü KUTSAL YAZILAR KUTSAL YERLER DĐNSEL UYGULAMALARLA ĐLGĐLĐ Dini Hareketler ve Müzik Dua ve Beddua Adak-Dilek DĐNSEL KAVRAMLARLA ĐLGĐLĐ Ahiret Ruh Cin, Şeytan Pir, Ermiş Kader-Kısmet Ahlâk (Irz ve Namus) Hayır ve Şer Sadaka Bereket SAYILAR Üç Beş Yedi On Đki On Dört On Yedi Kırk Elli Đki RENK Kırmızı Yeşil Beyaz

14 xiii SEMBOLLER Đnsan Uzuvları Sağ-Sol UĞURLU VE UĞURSUZ NAZAR HASTALIKLAR ÖLÜM GĐYĐM YĐYECEK VE ĐÇECEK Sofra Đçecek RÜYA ÖPME MĐSAFĐR VE MĐSAFĐRLĐK YOLCU KINA VE KINA YAKMAK DEDĐKODU PARA DÖRDÜNCÜ BÖLÜM TÜRBELER 4.1. TÜRBELER HAKKINDA ŞEYHLER BELDESĐ NDE BULUNAN TÜRBELER HAKKINDA GENEL BĐLGĐ ŞEYHLER BELDESĐ NDE BULUNAN TÜRBELER VE BU TÜRBELERĐN ÖZELLĐKLERĐ Işık Ali Türbesi Haksız Hasan Dede Türbesi Hüseyin Dede Türbesi Türabi Dede/Türbala Balım Hasan Türbesi Çimen Dede (Türbesi) Mahmut Dede Türbesi Ilıca Dede Türbesi Mehmet Dede Türbesi Ahmatçık (Türbesi) Arap Dede (Türbesi)

15 xiv Hamza Yareni Dede (Türbesi) Allı Dede (Türbesi) Er Yatağı (Türbesi) Bayram Dede (Türbesi) Pir Dede (Türbesi) Mestan Dede (Türbesi) Kız Ana (Türbesi) BEŞĐNCĐ BÖLÜM TÖREN VE KUTLAMALAR 5.1. TÖREN VE KUTLAMALAR HAKKINDA DĐNĐ TÖRENLER Cem Ayini (Ayin-i Cem) Kavramı Yapılış amacına göre cemler Đkrar verme cemi Görgü cemi Muharrem (Kerbela) ayini-aşure cemi Abdal Musa kurbanı (Rıza cemi/rıza gecesi) Dardan indirme erkânı Büyük hayır DĐNĐ AĞIRLIKLI TÖRENLER Hıdrellez Yağmur Duası Yağmur duası uygulaması Yağmur duası ile ilgili anlatılar ve inanmalar Göbek Adı Verilme Kırklama Askere Gönderme Đmam Nikahı Hacca Gitme GELENEKSEL TÖRENLER Çocuğun Cinsiyetini Belirleme Ad Verme Doğum Kutlama/ Çocuk Görme Sünnet Düğünü Söz Kesme Nişan Düğün Kına Gecesi Heybe Silkme Ardön Cenaze Töreni

16 xv Başsağlığı Đğren Gecesi Burun Duası ALTINCI BÖLÜM ÇOCUK OYUNLARI 6.1. ÇOCUK OYUNLARI HAKKINDA ŞEYHLER BELDESĐNDE DERLENEN ÇOCUK OYUNLARI Guguk (Saklambaç) Mert (Met) Değirmen Eşiği Yüzük Saklamaca Kaptı Kaçtı SONUÇ EKLER KAYNAKÇA DĐZĐN

17 xvi KISALTMALAR a.g.e. Adı geçen eser Ank. Ankara Arş. Araştırma BKK Bütün Kaynak Kişiler bk. Bakınız C. Cilt Çev. Çeviren Ens. Enstitü Erz. Erzurum Hzl. Hazırlayan Đst. Đstanbul KB Kültür Bakanlığı KK Kaynak Kişi MEB Milli Eğitim Bakanlığı s. Sayfa S. Sayı SÜ Selçuk Üniversitesi TDK Türk Dil Kurumu TFA Türk Folkloru Araştırmaları TTK Türk Tarih Kurumu Ü Üniversite Yay. Yayın

18 TEZ HAKKINDA xvii

19 xviii ARAŞTIRMANIN AMACI Sözlü ve yazılı ortamda oluşan Halk Edebiyatı ürünlerinin konusu atalardan gelen maddi ve manevi değerler bütününden doğar. Bir topluluğun soyut ve somut hudutlarını çizen çeşitli faktörler vardır. Bu faktörlerden en önemlisi de inançtır. Đnanç şüphesiz bir bölgenin kültür çerçevesinin en önemli unsurudur. Türk Alevilik ve Bektaşiliğinin ana kaynağı Türk kültürü ve eski Türk inancıdır. Biz bu çalışmaya başlarken Şeyhler Beldesi nin folklorunu Türk Alevilik- Bektaşilik çerçevesi ile incelemeyi ve sonucunda eş derinlikler ortaya koymayı amaç edindik. Böylece unutulmaya yüz tutmuş yaptırımları, davranışları, teşkilatları, âdetleri, gelenekleri ve edebiyatı yazıya geçirerek ölümsüzleştirmiş olacaktık. ARAŞTIRMANIN ÖNEMĐ Şeyhler Beldesi nin Folklor Örnekleri adlı çalışma sadece Şeyhler Beldesi nin edebiyatını, âdet ve geleneklerini, ritüellerini ve yaptırımlarını derlemeyle oluşmamaktadır. Yöre Türklük ve Alevi- Bektaşilik inancıyla yoğrulmuş halkın yerleşim yeridir. Bu çalışma, folklor araştırmalarının hız kazandığı bu dönemde yöre üzerine yapılan çalışmada zincirin halkası görevini üstlenebilecektir. Aynı zamanda beldeye ait elde edilen bilgilerden genellenebilecek bir duruma gelenler daha önce yapılan ve yapılacak çalışmalarla da karşılaştırmalar yapılabilecek duruma gelecektir. ARAŞTIRMANIN HĐPOTEZĐ Folklor ve Halk Edebiyatı ürünleri sözlü ortamda doğar ve yaşar. Sözlü ürünler sözlü kültürün yaratıcısı, temsilcisi, yaşatıcısı ya da aktarıcısı olan insanlar vasıtasıyla günümüze kadar gelmişlerdir. Ürünler oluşumlarından itibaren değişime uğrarlar. Sözlü ürünler için bu değişme olumlu veya olumsuz değişmelerdir. Dışa ve moda denilen geçici heveslere kapalı, içe dönük toplumlarda folklorik ürünler mevcut çekirdeğin baki kaldığı bir süreç yaşarlar. Ayrıca inanç örgüsüyle yaptırımlar, halkın öncelikli konuların muhafaza etmesini sağlar. Gelenek ve görenekler pratikliğini yaşatacak ortam bulur.

20 xix ARAŞTIRMANIN KAPSAM VE SINIRLILIKLARI Kütahya- Şeyhler Beldesi nin Folklor Örnekleri adlı çalışma Şeyhler Beldesi ni çalışma saha olarak alır. Bu çalışma Şeyhler Beldesi ndeki Halk Edebiyatı anonim ürünlerini, hayatın geçiş dönemlerini, inanmaları, türbeleri ve türbelere ait uygulamaları, törenler ve kutlamaları, oyun çeşitlerini kapsar. Bunun yanı sıra dini hayatın çerçevesindeki kutsal günlerini, ziyaret yerlerini, adak ve kurban pratiklerini de içine alır. Çalışma yapılan sahası 1960 yılında yaşanan deprem sonucu yöredekilerce Yukarı Mahalle ve Aşağı Mahalle olarak adlandırılmıştır. Đki yerleşim yerinde de aynı inanç hakimdir. Çalışılan sahaya bir bütün olarak bakılmış, çalışma kapsamında farklı uygulamalara gidilmemiştir. Saha çalışması devam ettiği sürece, yöreden daha iyi yaşam koşulları ve eğitim için ayrılıp Kütahya Merkez e yerleşen Şeyhler Beldesi kütüklü kaynak kişilerden de yararlanılmıştır. ARAŞTIRMANIN YÖNTEMĐ Konunun belirlenmesinden sonra öncelikle bibliyografya çalışması yapılarak önce Türklerin inançlarıyla ilgili, sonra da yöreyle ilgili kaynaklara ulaşıldı. Birinci aşamada bu kaynakları fişlendi. Fişleme yapılırken Türklerin girdikleri belli başlı dinler ve Folklor başlıkları esas alındı. Türklerin Girdikleri Belli Başlı Dinler ve Folklor ana başlığı altındaki alt başlıklarla eldeki kaynaklar her yönüyle tanınmaya ve öğrenilmeye çalışıldı. Saha çalışması sırasında ses kayıt cihazı, fotoğraf makinesi, kamera, defter, kalem, soracağımız sorulardan oluşan kağıtlarımızı yanımızda bulundurduk. Sorularımızı daha çok okuma- yazma bilmeyen, yaşlı ve şehir yaşamından etkilenmemiş kişilere yöneltildi. Soruların yoğunluğunu kaynak kişilerin cinsiyetlerine ve mesleklerine göre azalttık veya arttırdık. Yörede belli bir mekanda gelişen anlatıları yerinde de görerek teyit ettik, resimlerini aldık. Saha çalışması sonunda eldeki kayıtlar ana başlıklar altında tasnif edilip fişlenmiştir. Fişlemenin ardından eldeki kaynaklardaki bilgilerden oluşan fişler arasında

21 xx tahlil yapıldı. Kimi çıkartma ve eklemelerden sonra tasnif edilen fişlerden hareketle çalışmanın yazım işlemi sağlandı. TEZLE ĐLGĐLĐ ÇALIŞMALAR Konunun belirlenmesinden sonra öncelikle bibliyografya çalışması yaparak önce Türklerin inancıyla ilgili, sonra da yöreyle ilgili kaynaklara ulaştık. Birinci aşamada bu kaynakları fişledik. Fişlemeyi yaparken Türk Halk Edebiyatı Anonim Ürünler, Hayatın Geçiş Dönemleri, Đnanmalar, Türbeler, Tören ve Kutlamalar, Oyunlar başlıklarını esas aldık. Kütahya ilini, Hisarcık ilçesini ve araştırma sahasını (Şeyhler Beldesi) üç grupta; Tarihi Durumu, Coğrafi Durumu, Nüfus Durumu, Ekonomik Durumu, Eğitim Durumu, Kültürel Yapıları, Yardımlaşma- Dayanışma Kurumları alt başlıkları ile değerlendirdik. Ayrıca Sedat Veyis Örnek, Nail Tan, Özkul Çobanoğlu, Dursun Yıldırım, Đgnacs Kunos, Öcal Oğuz hocalarımızın derleme- saha çalışması ile ilgili araştırmaları incelendi. Saha çalışması 21 Eylül 2006 tarihinde başlamış 20 Mayıs 2007 tarihine kadar devam etmiştir. Saha çalışması sırasında ses kayıt cihazı, kamera, fotoğraf makinesi, defter, kalem, soracağımız sorulardan oluşan soru kağıtlarını yanımızda bulundurduk. Sorularımızı daha çok okuma- yazma bilmeyen, orta yaşın yüzünde, şehir yaşamından etkilenmemiş kişilere yönettik. Kaynak kişilerin özellikle geçmişte yaptıklarını esas alarak cevap vermelerini istedik. Doğum, evlenme âdetlerini, ninni ve masal gibi anonim ürünleri kadınlardan; askerlik, ölüm gibi adetleri, efsane, türkü gibi ürünleri de daha çok erkeklerden dinlemeye öncelik verdik. Kaynak kişilerin mesleklerini esas alıp soracağımız soruları o meslekle ilgisine göre arttırdık. Kimi anlatıların yöredeki belli bir mekana bağlı kalması durumunda o mekanı yerinde görmeyi seçtik. Eski ve yeni cem evi, türbeler tek tek ziyaret edilip anlatıların zemine oturmasını sağladık.

22 TEZ METNĐ 1

23 2 GĐRĐŞ KÜTAHYA, HĐSARCIK VE ŞEYHLER BELDESĐ NE GENEL BĐR BAKIŞ A. KÜTAHYA ĐLĐNE GENEL BĐR BAKIŞ 1. Coğrafi Özellikler a) Đl in yeri ve yüzölçümü Kütahya Đli, Ege bölgesinin Đç Anadolu çanağı ile Ege bölümünün ova ve dağ kütleleri arasında bir eşik teşkil eden Đç Batı Anadolu bölümü içinde yer alır km² lik bir alanı kapsayan Kütahya ilinin coğrafi koordinatlarını ise 38º 70 ve 39º 80 kuzey enlem, 29º ve 30º 30 lık doğu boylam daireleri teşkil eder. Đl, kuzeyden Bilecik ve Bursa, batıdan Balıkesir ve Manisa, güneyden Uşak, doğudan ise Afyonkarahisar ve Eskişehir ile sınırlanmıştır. Topraklarının %57, 5 i dağlarla kaplıdır. Ovaların şehrin yüzölçümündeki payı %11 dir. 1 b) Yeryüzü şekilleri Dağlar Kütahya topraklarının %57,5 i dağlarla kaplıdır. Đlde bulunan dağların isimleri şunlardır: Murat Dağı, Şaphane Dağı, Eğrigöz Dağı, Türkmen Dağı, Akdağ, Gölcük Dağı, Yellice Dağı, Gümüşdağ. Akarsular Kütahya ovasının Porsuk nehri ve kolları besler, Porsuk un güney- batıdan gelen kolu olan Felent çayı, ovanın batı yarısını kabaca kuzeydoğu istikametinde kat eder. Enne boğazından çıktığı yerde, vadisinin birdenbire genişlemesi sebebiyle yükünü taşıyamaz hale gelir ve birçok kola ayrılır. Kollardan biri, Đnköy ve Perli köyleri arasında kalan Neojen kalkeri adacığının güneyinden, diğeri ise kuzeyinden geçerek Porsuk ile birleşir. 1 Tuncer Gülensoy, Kütahya Yöresi ve Ağızları, Ank., TDK. Yay., 1988, s.11.

24 3 Porsuk, ovayı güneyden, batı- kuzeyden doğu istikametinde kat eder. Kütahya ovasına güney doğudan dar bir boğaz içine girer ve ovayı kuzeyden dar bir boğazla kat eder. Porsuk bu kesiminde gömük menderesler içinde akmaktadır. 2 Platolar Đç Batı Anadolu eşiğinde yer alan Kütahya nın %31,5 ini platolar kaplar. Kütahya topraklarında platolar iki ayrı yükselti kuşağı oluşturur. Bunlar m. ve m. kuşaklarıdır. Đldeki platolar; Yellice Dağı nın güneyinde yer alan platolar, Köprüören ve Tavşanlı ovalarının kuzey kenarlarında yer alan platolar, Kütahya Ovası nın hemen doğusunun bir bölümü, kuzey ve kuzeydoğudaki platoların devamı olan platoların daha uzak kesimleridir. Bu alan Türkmen Dağları nın batı uzantılarını oluşturur. 3 Göller Kütahya daki tek doğal göl Simav Gölü dür. Yapay gölleri ise Porsuk Baraj Gölü ve Enne Baraj Gölüdür. Vadiler ve Ovalar Kütahya il toprakları çok sayıda akarsu vadisiyle parçalanmıştır. Kütahya nın %11 ini kaplayan ovalar ise geniş tabanlı çöküntü alanları özelliğindedir. Vadi isimleri şöyledir; Porsuk Çayı Vadisi, Kütahya Ovası, Yoncalı Ovası, Köprüören Ovası, Aslanapa ve Altıntaş Ovaları, Kocasu Vadisi, Tavşanlı Vadisi, Örencik Ovası, Simav Çayı Vadisi, Simav Ovası, Emet Çayı Vadisi, Kocaçay Vadisi. c) Yeraltı zenginlikleri Kütahya da linyit, bor, şap, krom, demir, bakır, çinko karışımı damarlar ve magnezyum madeni bulunmaktadır. d) Doğal güzellikleri ve mesire yerleri Kütahya doğal güzellikleri bakımından zengin bir ildir. 2 Gülensoy, a.g.e., s a.g.e., s.14.

25 4 Đl alanının %50 sainden çoğunu kaplayan ormanlar ve zengin bitkiörtüsü, Kütahya da çok sayıda dinlenme yeri düzenlenmesine imkan sağlamıştır. Kütahya daki mesire yerleri şöyledir; Hisar, Müderris Bahçesi, Beşikkaya, Hıdırlık, Sultan Bağları, Üçler, Terkosbaşı, Murat Dağı, Çamlıca, Hisarlıktepe, Ebem Çamlığı, Nafıa Pınarı, Gölcük Yaylası. e) Đçmeler ve Kaplıcalar Kütahya şifalı su kaynakları bakımından hayli zengindir. Đçme ve kaplıcaların isimleri şunlardır: Ilıcaköy Kaplıcası, Yoncalı Kaplıcaları, Naşa Kaplıcaları, Eynal Suları, Göbel Hamamı, Dereli Hamamı, Hamamköy Kaplıcası, Gediz Ilıcası, Murat Dağı Kaplıcaları, Emet Kaplıcaları, Yeniceköy Mürdesenk Suyu, Samrık Ilıcası, Yeniceköy Kaplıcası, Yukarı Yoncaağaç Ilıcası, Espehi Mürdesenk Suyu. f) Đklim Kütahya Ovası nın ve çevresinin iklimi; Ege, Marmara ve Đç Anadolu bölgeleri arasında bir geçiş tipidir. Bu bakımdan her bölgenin özelliklerini taşır. Sıcaklık bakımından daha çok Đç Anadolu bölgesinde hakim olan step ikliminin dışında kalır. Ege ve Marmara bölgeleri gibi, kurak iklimlere nemli iklimler arasındaki geçiş iklim tipine girer. g) Bitki örtüsü Kütahya da özellikle Kütahya Ovası çevresinde ormanlar yaygındır. Bu ormanların egemen ağaç türleri karaçam, meşe ve ardıçtır. Kuru orman alanlarının bir bölümünde görünen kızılçam toplulukları ile kimi maki türleri, bitki örtüsünün ayrı bir özelliğini oluşturur. Ege ve Marmara kıyılarında olduğu gibi, kızılçamların altını akçakesme, sakız ağacı ve katran ardıcı gibi maki türleri oluşturur. 4 4 Gülensoy, a.g.e., s.15

26 5 2. Genel Tarihçe Kütahya Adı Nereden Geliyor? Kütahya adının kökü, eski Yunanca da Ktys in şehri anlamına gelen Kotiaion dur. Bu sözcük Kotyaeim, Cofyaeim, Cotyaeym, Cotyoim biçimlerinde de söylenmektedir. Osmanlı Türkleri bu şehre bir süre Kütahiye adını vermişlerdir. Sonradan bu ad Kütahya olarak kalmıştır. 5 Yazılı Tarih Öncesi Kütahya il sınırları içinde kalan topraklarda yerleşen ve adı bilinen en eski halk Frigler dir. Fakat yüzey buluntuları, ilin yerleşme tarihinin çok eskilere, Katolik döneme kadar uzandığını göstermektedir. 6 Yazılı Tarih Kütahya nın yazılı tarih dönemleri sırayla; Frigler Dönemi, Lidya dönemi, Persler Dönemi, Đskender ve Diadoklar Dönemi, Bergama Dönemi, Romalılar Dönemi, Bizans Dönemi, Anadolu Selçuklular Dönemi, Beylikler Dönemi olarak verilir. 7 Türkler Zamanında Kütahya Kütahya Bizanslılar zamanında hem ticaret, hem de askerlik bakımından gelişmiş bir şehirdi. Kütahya nın Türkler eline hangi tarihte ve kimin tarafından geçtiği de kesin olarak bilinmemektedir. Ancak 26 Ağustos 1071 de yapılan Malazgirt Meydan Savaşı ndan sonra Türklerin Anadolu ya egemen olmaları sırasında Kütahya yı ele geçirdikleri sanılmaktadır. Kısa bir süre sonra Kılıç Arslan ın Eskişehir Ovası nda Haçlılar ordusuna yenildiği sırada Kütahya tekrar Türklerin elinden Bizanslıların eline geçmiştir. Kütahya tarihini yazan Uzunçarşılı Kütahya nın Keykubat tarafından tekrar ve son kez alındığını yazmaktadır. 5 Osman Yalçın, Kütahya, Özyürek Basımevi, 1972, s Yurt Ansiklopedisi, Türkiye, Đl Đl: Dünü, Bugünü, Yarını, C. 7, Đst., Anadolu Yay., , s a.g.e., s.5298.

27 6 Kütahya şehri en çok Germiyanoğulları zamanında onarım görmüş, gelişmiştir. Bu tarihlerde şehir, yalnız dolayının değil, Anadolu nun da önemli ve büyük bir şehridir. Germiyan Türkmen aşireti Malatya taraflarından gelerek Ankara ve Kütahya dolaylarına yerleşmiştir. Bu aşiretin başkanı, Ali Şir Beyle oğlu Yakup Bey, o zaman Selçukların emrindedir. Ali Şir Bey ve oğlu Yakup Bey, Kütahya dolaylarında uç beyliği yaptılar. Germiyan Beyliği ni kuran Yakup Bey dir. Selçuklu Đmparatorluğu çökmeye başlayınca diğer beyler gibi, Yakup Bey de egemenliğini ilan etti. Kütahya en çok Yakup Bey zamanında gelişti. Yakup Bey in ölümü üzerine yerine oğlu Mehmet Bey geçti te Mehmet Bey ölünce Süleyman Şah hükümdar oldu. Süleyman Şah zamanında, Germiyan ülkesi eski gücünü yitirdi. Bu devirde Kütahya sık sık komşu beyliklerin, özellikle Karamanoğulları nın saldırısına alan oldu. 8 Osmanlılar Zamanında Kütahya Süleyman Şah Karamanoğulları na karşı koyamayacağını anlayınca, Osmanlılarla antlaşma yaptı. Bu antlaşmayı elde etmek için de her türlü fedakarlığı göze aldı yılı başlarında, o zamanın tanınmış bilim adamı Đshak Fakih in başkanlığı altında bir kurulu, o devrin Osmanlı Padişahı Sultan Murat Hüdavendigâr a yollayarak, kızını Şehzade Beyazıt a vereceğini, ayrıca çeyiz olarak da Kütahya ve dolaylarını Osmanlılara bırakacağını bildirdi. Sultan Murat bu teklifi büyük bir memnunlukla karşıladı. Süleyman Şah ın kızı Devlet Hatun u büyük bir alayla Kütahya dan aldırarak Bursa ya getirtti. Dillere ve tarihlere destan olan bir düğünle Devlet Hatun la Şehzade Beyazıt evlendiler. Çelebi Mehmet, işte bu Devlet Hatun un oğludur. Süleyman Şah, düğünden sonra Kula Kasabası na çekildi. Kütahya, Süleyman Şahın damadı, Osmanlı padişahı Murat Hüdavendgâr ın oğlu Sultan Beyazıt a sancak olarak verildi. Süleyman Şah 1387 de öldü. Yerine Yakup Bey geçti. 8 Yalçın, a.g.e., s

28 7 Türkler bu tarihte Avrupa da birçok savaşlar yapıyordu. Murat Hüdavendigâr, 1389 Kosova Meydan Savaşı nda şehit düştü. Bunu fırsat bilen Đkinci Yakup Bey, kız kardeşine çeyiz olarak verilen Kütahya ve dolaylarını Osmanlılardan geri aldı. Fakat babası ölünce yerine padişah olan Yıldırım Beyazıt, kısa zamanda Anadolu ya geçerek Germiyan ülkesine girdi. Yakup Beyi yakalatarak Rumeli yakasında Đpsala kalesi ne kapattı. Sonra bütün Germiyan ülkesini Osmanlı devleti sınırları içine aldı. Yakup Bey 9 yıl sonra Đpsala kalesinden kaçmayı başardı ve Suriye yolu ile doğuya geçerek Timur a sığındı de Timur orduları Ankara dolaylarında Osmanlı Türk ordularını bozguna uğratarak Yıldırım Beyazıt ı tutsak ettiler. Bu savaş sonunda Timur a sığınan Yakup Bey yeniden Germiyan ülkesine kavuştu ve Timur un yardımı ile Osmanlılara geçen toprakları geri aldı. Beyazıt ın ölümünden sonra başlayan şehzadeler kavgasında Yakup Bey kız kardeşinin oğlu Çelebi Mehmet in tarafını tuttu. Böylece Kütahya daki egemenliğini devam ettirdi de Edirne ye giderek Osmanlı padişahı II. Murat ın huzuruna çıktı. Erkek oğlu olmadığı için ölümünden sonra ülkesini Osmanlılara bırakacağını vasiyet etti. Bu vasiyetinden bir yıl sonra da öldü. Kütahya, Yakup Beyin ölümü ile tekrar Osmanlı devletine geçti. Bu tarihte bir sancak beyliği haline getirilen Kütahya nın sancak beyliğine Umur bey in oğlu Osman Çelebi getirildi. Kütahya 1451 yılında, Anadolu Beylerbeyliği nin merkezi oldu. O zamanın ilk beylerbeyi, sonradan sadrazam olan Đshak Paşa dır. Kütahya aradaki kısa aralıklar sayılmazsa beylerbeyliğinin kaldırılmasına dek merkezlik etmiş, Osmanlılar zamanında onarım görmüştür. Osmanlılar devrinde şehir bir hayli büyümüştür. Cami, medrese, han, hamam, imaretlerle süslenmiştir. Hele kumaşları ve çinileri ile bir aralık dünya çapında ün kazanmıştır. Kütahya 1511 yılında büyük bir tehlike atlatmıştır. Şah Đsmail in halifesiyim diye ortaya çıkan ve tarihlerimizde Şeytan Kulu adı ile anılan bir adam, etrafına binlere insan toplayarak çevresini korku içinde bırakmış, Kütahya ya yürümüştür.

29 8 Osmanlı devleti Şeytan Kulu nun üzerine Anadolu Beylerbeyi Karagöz Ahmet Paşa yı gönderdi. Ahmet Paşa, Şeytan Kulu na yenildi. Ayaklananlar kaleyi sardıkları sırada Ahmet Paşa yı öldürdüler. Fakat bir türlü Kütahya kalesine giremediler. Đşte bu olayda Kütahya büyük bir kahramanlıkla kendini savundu yılında Rodos seferine çıkan Osmanlı padişahı Kanuni Sultan Süleyman 1 temmuzda ordusuyla Kütahya ya gelerek dört gün konakladı. Kanuni Sultan Süleyman ın oğullarında II. Selim ve Beyazıt, Kütahya ya valilik yapmışlardır. Kütahya daha çok Germiyanoğulları zamanında önem kazanarak büyük bir merkez haline gelmiştir. Kütahya merkez olmak üzere Germiyanoğulları nın ülkesi, 700 şehir, kale ve hisarı içine alan geniş bir bölgeydi. Đlhanlıların genel valisi Timurtaş, bir çok beylikleri ortadan kaldırdığı halde, Germiyanoğlu Yakup Bey e diş geçirememişti. Timurtaş tan kaçan birçok beyler kendilerini koruması için Kütahya ya sığınmışlardı. 9 Eldeki bu bilgilere Đbn-i Battûta nın eserinde yazdığını da dahil etmek gerekmektedir kanaatindeyiz. Germiyanoğullarının Yezid b. Muâviye soyundan oldukları söylentisi yaygın! Kûtahya [= Kütahya] onlara aittir. Allah onların şerrinden bizi korusun. 10 Germiyanoğullarından Süleyman Şah ile Yakup Bey II. adlarına gümüş para bastırmışlardır. Onların devrinde Kütahya aynı zamanda bir bilim merkezi idi. Germiyaoğulları nın yetiştirdiği birçok bilim adamı ve şair, sonradan Osmanlıların saraylarına geçmişlerdir. Bu devirde yazılan kitapların en önemlisi Kabusname dir. Kütahya, Germiyanoğulları devrinde çini ve dokumaları bakımından çok ünlüdür. Hele XIV. yüzyılda ekonomik hayat, Kütahya da çok gelişmişti. Germiyan kumaşları adı verilen kumaşlar, Avrupa da bile ün yapmıştır. 11 Kurtuluş Savaşında Kütahya Kütahya toprakları Kurtuluş Savaşı nda çok önemli savaşlara alan olmuştur. Đzmir i ele geçirerek doğuya doğru ilerleyen düşman, ilk kez Kütahya dolaylarında 9 Cengiz Çetintaş, Adım adım Kütahya, Kütahya, Ekspres Matbaası, 1996, s Đbn-i Battûta, Đbn-i Battûta Seyahatnâmesi, C. II, Đstanbul, YKY., Yalçın, a.g.e., s.45.

30 9 karşılanmıştır. Çetin savaşlara meydan olan bu topraklarda düşman, ilk kez milli çeteler tarafından hırpalanmıştır yazında Simav, Uşak gibi kasabaları ele geçiren düşman, 17 Temmuz 1921 de Kütahya ya girdi. Başkomutan Mustafa Kemal in Büyük Taarruz sonunda düşmanı yenilgiye uğratmasıyla bölge, birkaç gün içinde Türk bayrağına yeniden kavuştu. 30 Ağustos 1922 zaferi, Kütahya nın küçük bir kasabası olan Dumlupınar da kazanıldı. Kütahya şehri 30 ağustosta, Uşak ve Gediz 1 eylülde, Tavşanlı 3 eylülde Simav ise 5 eylülde kurtuldular. 12 Cumhuriyet Devrinde Kütahya Cumhuriyet devrinin ilk yıllarında Kütahya önemli bir gelişmeye ulaşamamıştır. Kütahya 1928 yılından sonra yani demiryolunun buradan geçmesiyle yavaş yavaş bir gelişmeye kavuşmuş, son zamanlarda gelişen maden ve diğer endüstriler, şehre umulmadık bir ekonomik değer kazandırmıştır. Kütahya da çinicilik, şeker fabrikası, azot endüstrisi, kömür işletmeleri gibi kuruluşlar şehirde bir iş hayatı ve canlılığı doğurmuştur. 13 B. HĐSARCIK ĐLÇESĐNE GENEL BĐR BAKIŞ 1. Genel Tarihçe Đlçenin tarihi ile ilgili kesin bilgi bulunmamaktadır. Malazgirt savaşından sonra, Oğuzların Çavuldur boyu yöreye yerleşmiştir. Kütahya ile birlikte Emet e bağlı olan Hisarcık da Selçuklular ın egemenliği altında kalmıştır. Daha sonra Germiyanoğlu Devlet Hatun u Yıldırım Beyazıt a gelin olarak vermişler ve yöre de çeyiz olarak Osmanlı Devleti ne geçmiştir. Osmanlı döneminde Hisarcık, Kütahya ili Emet ilçesine bağlı kalmış, bir köy niteliğinde iken 1958 yılında bölgeye gelen Alman heyetin incelenmesi sonucu bor madeninin işletilmesine başlanmıştır. Böylece Hisarcık de Kütahya iline bağlı bir ilçe konumuna getirilmiştir. 12 Çetintaş, a.g.e., s a.g.e., s.46.

31 10 2. Genel Bir Bakış Hisarcık ın Kütahya ya uzaklığı 111 km.dir. Hisarcığın yüzölçümü 585 km² dir. Đl merkezine 108 km. uzaklıktadır. Deniz seviyesinden 825 m. yüksekliktedir. Ege ve Đç Anadolu iklimlerinin ( geçiş iklimi ) özelliklerini taşıyan Hisarcıkta yazlar sıcak ve kurak, kışlar soğuk ve yağışlı geçer. Đlçeye bağlı köyler şunlardır; Alınören, Aşağı Yoncaağaç, Beyköy, Çatak, Güldüren, Halifeler, Hamamköy, Hocalar, Karaağıl, Kızılçukur, Kurtdere, Kutlubeyler, Kutluhanlar, Ören, Saklar, Sefaköy, Şeyh Çakır, Tokat, Ulaşlar, Yenipınar Yukarıyoncaağaç. 14 Đç Batı Anadolu Bölgesi nde, Kütahya iline bağlı bir ilçe olan Hisarcık, doğu ve kuzeyinde Emet ilçesi, güneyinde Gediz ve Simav ilçeleri, batısında yine Simav ilçesi ile çevrilidir. Đlçe toprakları dağlık ve engebeli bir arazi yapısına sahiptir. Đlçe topraklarını Şaphane Dağı ndan kaynaklanan Emet çayı sulamaktadır. Ayrıca Kocaçay, Gerençay ve Küçükçay ilçenin diğer akarsularıdır. Đlçenin ekonomisi tarım, hayvancılık, maden işletmeciliğine dayalıdır. Yetiştirilen başlıca tarımsal ürünler, buğday, arpa, şeker pancarı, patates ve soğandır. Bunların yanı sıra elma, armut, vişne, kiraz, üzüm ve dut yetiştirilir. Hayvancılık da ise dağlık kesimlerde küçükbaş, ovalık kesimlerde de büyükbaş hayvan besiciliği yapılır. Tiftik keçisi yetiştirilir Kütahya Yıllığı nda -Hisarcık Emet e bağlı iken- Emet te genel çiftçi sayısı kaydedilmiştir. 15 Bu yörenin tarımla ilgilenmenin ne kadar köklü olduğunu da göstermektedir. Tarım ve hayvancılığa dayalı ekonomisi bulunan ilçede ayrıca kaplıcalarda (Hamamköy, Yoncaağaç) vardır. Sanayi gelişmemiştir. Maden olarak krom çıkarılmaktadır. Yer altı zenginliklerinden boraks, linyit, demir ve kaolen madenleri işletilmekte, gelişme sürecindeki ilçenin ekonomisinde önemli yer tutmaktadır. Đlçede Hamamköy, Sefaköy, Yoncaağaç ve Alınören termal kaynakları da bulunmaktadır. Hisarcık ta bor tuzu 14 Kütahya Ansiklopedisi, C.I, Kütahya, Kütahya Belediyesi Kültür Yay., 1999, s Cumhuriyetin 50. yılında Kütahya: 1973 il Yıllığı, Ticaret Matbaacılık, Đzmir, s.50.

32 11 (kolemanit) madeni bulunmaktadır. Buradan çıkan bor tuzu cam, seramik ve kağıt endüstrisinde, jet ve füze yakıt yapımında kullanılmak üzere dışarıya gönderilip işletilmektedir. 16 C. ŞEYHLER BELDESĐ 1. Araştırma Yöresine Genel Bir Bakış ve Tarihçe Beldenin Kütahya ya uzaklığı 125 km., Emet ilçesine uzaklığı ise 29 km. dir. Şeyhler Beldesi nin doğusunda Karbasan Köyü, kuzeyinde Kırgıl Köyü, batısında da Hisarcık Merkez yer alır Kütahya Yıllığı nda Hisarcık Beldesi ne bağlı olarak görülen Işıklı Köyü nün toplam nüfusu 1003 dür. Bunlardan 513 ü erkek, 490 ı kadındır. Ayrıca aynı kaynakta hane adedi 160 olarak verilmektedir. 17 Son nüfus sayımına göre ise nüfusu 784 dür. Bugün yörede 529 hane bulunmaktadır. Şeyhler Beldesi ile ilgili kaynak kişilerden aldığımız bilgiler yörenin sözlü tarihini kesin bilgilerle ortaya koyamamaktadır. Kaynak kişiler yörenin cem evine ait olan ve 700 yıllık olduğu söylenen kudümden bahseder ki bu bilgi yerleşim yerinin çok eskilere dayandığı hakkında bize bilgi verir. Sözlü kaynak beldeye ilk yerleşim hakkında Balım Sultan ın 18 söylediği ilenç ile Işık Çakır Köyü nün helak olduğu, Haksız Hasan ve Hüseyin kardeşlerden başka kimsenin sağ kalmadığı ve onların da beldede Eski Mahalle adı verilen yere gelip yerleştiği anlatılmaktadır. Bu bilgi yörede anlatılan efsanelerle de pekiştirilmiştir. Đsmail Hakkı 1932 yılında kaleme aldığı eserinde şöyle demektedir: Eski Teşkilatta Anadolu Beylerbeyliği nin on dört sancağı vardır. Eyalet merkezi olan (Kütahya)ya (Paşa sancağı) denirdi. Kütahya sancağına merbut kazaların 16 Çetintaş, a.g.e., s Cumhuriyetin 50. yılında Kütahya, s Balım Sultan için daha geniş bilgi bk. Bedri Noyan, Bütün Yönleriyle Bektaşilik ve Alevilik, C.I, Ardıç Yay., 1998, s.299.

33 12 adedi zaman zaman değişmiştir. Bir vakit otuzu tecavüz etmiş, sonra yirmi beşe ve daha sonra on sekize ve on altıya inmiştir. 19 Bahsedilen kaynakta kazaların isimleri verilirken Şeyhlu 20 adı da geçmektedir. Ayrıca Şeylu için diğer ismi Işıklı olup Çivril in köylerindendir. diye dipnot düşülmüştür. Işıklı ismi; Katip Çelebi nin Cihan- nüma adlı eserinde Kütahya nın kazaları sayılırken Simav Şeyhlü nam-ı diğer Işıklı Dağı 21 olarak geçmektedir. Yöreye verilen Şeyhler- Işıklar ismi Şeyh Çakır veya Işık Çakır olarak bilinen zatın isminden hareketle oluşmuştur: Birçok köylere ismini veren, elinin emeği ve alnının teri ile dağ başlarında yer açıp yerleşen, bağ ve bahçe yetiştiren dervişler; ve daima garbe doğru Türk akını ile beraber ilerleyen, benzerlerini doğuran zâvayler ve bu zâviyelerin harbe giden, siyasî nüfuslarını padişahların hizmetinde kullanan, zaviyelerde padişahları kabul eden ve onlara nasihat veren şeyhler, bizim alakamızı celb etmek için birçok vasıfları haizdirler. Hele onların daha fazla yarı göçebe Türkmenler arasında telkinatta bulunuşu, köylerde yaşayışı, toprak işleri ile meşgul gözükmesi ve benimsenmek içn dağdan ve bayırdan toprak açması bu akayı şiddetlendirmektedir. 22 Yine sözlü kaynağa göre Osman Gazi zamanında bir zat Hacı Bektaş tan icazet alarak buraya yerleşmiştir. Bu kişi Şeyh Çakır Sultan dır. Bu zat yörenin bağlı olduğu ocağın piri ve Hacı Bektaşi Veli nin de öğrencisidir. Şeyh Çakır, Hacı Bektaşi Veli nin attığı okun peşinden gelmesi sonucu buraya yerleşmiştir. Bu okun bugün Şeyh Çakır Köyü nde yaşayan Murat Dede tarafından korumaya alındığı bilinmektedir. Şeyh Çakır ve Şeyhler Beldesi nin kökeni hakkında araştırmalar yapan yöredeki bir kaynak kişi Eski adı 16. yüzyıla ait haritada Çenge olarak görünüyor. Lakap olarak Çay Çinge, Merkez Işıklar olarak geçiyor. şeklinde bilgiler vermiştir (KK25). Bugün bu bilgiler kesinleşmemiş, henüz belgelere ulaşılamamıştır. 19 Đsmail Hakkı Uzunçarşılıoğlu, Bizans ve Selçukiylerle Germiyan ve Osmanoğulları Zamanında Kütahya Şehri, Đst., Devlet Matbaası, 1932, s a.g.e., s Katip Çelebi, Cihan- Nüma, 1145, s Ömer Lütfi Barkan, Kolonizatör Türk Dervişleri, Đst., Hamle Kitapevi, s.16.

34 13 Yörede çeşitli nedenlerle yapılan kazılarda Selçuklar dönemine ait oyma taşlar bulunmuştur. Sözlü kaynak çok önceleri çeşitli nedenlere bağlı olarak köy halkının beş- altı kez sürüldüğü bilgisini vermektedir. Bu sürülmelerin ardından son olarak Şeyhler halkı Koca Kaba Ağaç adı verilen ağacın çevresine yerleşmiştir. Koca kaba ağacın çevresine yerleşen aile sayısı sekiz olarak bilinmektedir. Yine kaynak kişilerin tespitine göre Daldalo (lakap olarak Đmamlar ya da Kelle) bu yörede en eski ailedir. Daldalo olarak bilinen aile dışında Şeyhler Beldesi ndeki en eski aileler; Mıstanlar, Kaplanlar, Kasaplar, Takırlar, Kömürcüler, Şabanlar ve Eminler dir. Daha sonra bu ailelere Gavazlar, Köleler, Marzılar, Ayvazlar ve Hamzalar adıyla anılan aileler eklenmiştir. Yukarıda verilen ailelerin bireyleri için bugün araştırma yöresinde kullanılan lakaplar şunlardır: Dümbekçiler, Lıpırdın, Takırlan, Boşboğazlar te Şeyhler de ilk ilkokul açılmıştır. Bu okul üç yıllıktır. Okul 1937 yılına kadar eğitim- öğretime devam etmiştir te kapatılan okul, 1944 yılında Rıza Aslan adlı öğretmenin köydeki okula atanması ile tekrar eğitim ve öğretime başlamıştır(kk23). Köyde 1976 senesinde ilk kooperatif, 1983 te de ilk dernek kurulmuştur(kk23). Yörede bugün iki adet cami bulunmaktadır. Bunların isimleri Eski Mahalle Camisi ve Yeni Mahalle Camisi olarak verilmiştir yılından itibaren yöre dışarıya toplu göçler vermektedir. 2. Araştırma Yöresinde Alevi- Bektaşi Kültürü Şeyhler Beldesi Alevi- Bektaşi inancıyla şekillenen kültüre sahiptir. Sözlü kaynak Şeyhler Beldesi nde dedelik makamında yer alanları şu şekilde sıralamaktadır: 1. Mehmet Dede (Savaşta şehit düşmüştür). 2. Đmin Dede (17 yaşında dede olmuştur). 3. Đbrahim Dede (Yaşlanıp vefat etmiştir. Erkek evladı yoktur).

35 14 4. Ramazan Dede (2005 yılından itibaren dedelik makamında yer almaktadır). Yörede dedelik postuna dair soy ilişkisine dayalı bir uygulama yoktur. Yalnız bir dönem savaşın uzun sürmesi, köydeki birçok erkeğin savaşta esir düşmesi Đmin Dede nin Mehmet Dede nin torunu olmasında bir sakınca oluşturmamıştır. Dedelik makamındaki kişide bu makamın gereklerini layıkıyla yerine getirme, sorumluluğunun bilincinde olma, Kuran ın gereklerini bilme, tekkenin görgüsü ile pişme, yalan söylememe, dürüst olma, sabırlı ve adil davranma, iyi ve güzel ahlaka sahip olma gibi özellikler aranmaktadır. Bu çerçeveden hareketle yörede söylenilen Belimizden düşen değil, yolumuza düşen dede olur(kk26) sözü dede olabilme ile ilgili durumu özetlemektedir. Dedelik, dört kapı, kırk makamdan geçmeyi gerektirir. Dört kapı; Şeriat, tarikat, marifet, hakikatten oluşmaktadır. 23 olur: Her aşamayı bir öğrenim basamağına benzetirsek karşımıza şu tablo çıkmış Şeriat Kapısı: Đlköğretim, Tarikat Kapısı: Ortaöğretim, Marifet Kapısı: Yükseköğretim, Hakikat Kapısı: Bir bilim dalında uzmanlaşma çalışmaları. Dört kapının her birinde onar tane olmak üzere tespit olunan kırk makam, bir insanın gerçek insan, Tanrı dostu insan haline gelebilmesi için görüp öğrenmesi, içine sindirip hayatı boyunca uyup nefsinde de uygulaması gereken kırk temel insanlık kuralı ya da aşaması olmaktadır. 24 Buna yol dilince seyr-i sülûk, Kat i merahil derler. Türkçesi bir yolcunun menzil alabilmesi, demektir Aziz Yalçın, Yorum ve Açıklamalarla Makalat-ı Hacı Bektaşı Velî, Ank., s a.g.e., s M. Tevfik Oytan, Bektaşiliğin Đçyüzü, Đst., Işık Basım, 1945, s.71.

36 15 3. Araştırma Yöresinde Oda Geleneği Yörede 1960 yılında yaşanan deprem sonucu oda geleneği iki ayrı uygulamaya tanık olmuştur. Aradaki farkı ortaya çıkarmak adına oda geleneğini depremden önce ve depremden sonra diye iki ayrı grupta değerlendiriyoruz: Depremden önce; odanın temel sistemini muhtar, âzâ, iki korucu oluştururdu. Koruculara rafık adı verildiği de olmuştur. Muhtarın başkanlık ettiği oda dışındaki odalara ise odaya bağlı sülalenin en yaşlısı başkanlık ederdi. Şeyhler Beldesi nde depremden önce her sülalenin bir odası vardı. Odaya sahip sülaleler Kasaplar, Kömürcüler, Takırlar, Şabanlar, Köleler di. Bu odalar kime ait ise o sülalenin adını alırdı: Kasaplar ın odası, Kömürcüler in odası gibi. Çoğu ahşap olan bu odalar depremde çökmüştür. Oda geleneği içerisinde yazılı olmayan kurallar uygulanır ki önceleri bu kuralların bazıları inanmalarla şekil bulmuştur. Geçmişte ve günümüzde toplumsal düzeni ve adaleti sağlayan bu kuruma ait birkaç uygulamayı aşağıda veriyoruz: Depremden önce yöre halkı tarafından cumai günü arabanın önünden geçilmezdi. Bu gün arabanın önünden geçilir ise ya arabanın devrileceğine ya da şoförün boynunu kıracağına inanılırdı. Bu inanç o zaman öyle yaygınmış ki böyle bir durum gerçekleştiği takdirde arabanın önünden geçen kişi korucu tarafından odaya çağrılırdı, ona arabanın önünden geçmesinin sebebi sorulurdu. Kişi eğer suçlu ise ona küçük bir ceza verilirdi(kk2, KK3, KK11, KK14, KK19, KK22). Depremden sonra; yörede yıkılan odaların işlevini yerine getirmesi adına tek oda yapılmıştır. Bugün koca oda denilen tek oda vardır. Mevki olarak bu oda cem evinin karşısındadır. Bu odanın kilim, minder, örtü, tabak vs. ihtiyaçları bir kişinin ölümüyle adanan adaklar ile karşılanmaktadır. Odada oturma düzeni için dört duvar kenarında yer minderleri bulunmaktadır. Odanın en yaşlısı odanın sağ tarafın başköşesine oturtulur. Odanın kapıya doğru oturma düzeninde yaşı büyük olandan küçük olana doğru bir sıralama şeklindedir. Koruculardan biri odadakilere çay, şeker, kolonya gibi hizmetlerde bulunur. Diğer

37 16 korucu ise odanın dışarısında bekleyerek hem gelenleri karşılar hem de dışarıdaki işleri yürütür. Odaya kadınlar giremez. Erkek çocuklar kapıya yakın oturup sohbete katılmadan konuşulanları dinler. Odada köydekilerin bağışı ile biriktirilen kazan, tabak, sini gibi eşyalar köyden birinin düğünü, mevlüdü, kutlaması olacak ise korucudan ödünç alınır. Daha sonra bu eşyalar temiz bir vaziyette tekrar korucuya bırakılır. O sülalede birbiri ile küs olanlar odanın büyükleri tarafından barıştırılır. Kişiler arası şikayet ilk odaya olur. Oda heyeti suçlu olana küçük cezalar vererek suçlu ile şikayetçinin arası bulunmaya çalışılır. Beldede birinin tarlasına sahibinden habersiz öküz girdiğinde tarla sahibi öküzün sahibini odaya şikayet eder. Oda heyeti toplanır. Tarla sahibi ve öküzün sahibi ortaya alınır. Tarla sahibinin zararı belirlenir. Öküzün sahibinden tarlaya verilen zarara karşılık para alır. Tarla sahibi ve öküz sahibinin dargın kalmaması sağlanır. Odada belli bir gün gözetmeksizin toplanılıp sohbetler edilir. Yöreye ticaret veya farklı bir nedenle gelen misafir bu sülalelerin korucuları tarafından karşılanır. Odaya yerleştirilir. Misafirin ihtiyaçları en kısa sürede karşılanır. O odanın korucusu odaya bağlı sülalenin erkeklerine, evlerine misafirimiz var şeklinde haber gönderir. Evlerden odaya sıcak yemek, meyve, çerez gibi yiyecekler gelir. O gece odanın erkekleri misafirle sohbet etmeye, hatırını sormaya odaya gelir. Korucu misafirin yatağını yapar. Bundan sonra odada misafirden başka kimse kalmaz. Korucu gece misafirin olabilecek herhangi bir acil ihtiyacını karşılamak için oda etrafında gezer. Đbn-i Battûta nın eserinde Kütahya dan bahsederken Ahı Sinân ve Ahı Tûmân nın gençleri ile karşılaştığını ve karşılaştığı ahilerin misafirperverliğine değinir. Bu konuda Seyahatnamesi nde şöyle demiştir: Her iki taraf da bizim kendi yanlarında konuk olmamızı istiyorlar, bu yüzden çekişiyorlarmış. Gösterdikleri yüksek misafirperverliğe şaşmamak mümkün değil!

38 17 Sonunda işi kur a çekmek suretiyle hallettiler, barıştılar. Kim kazanırsa önce o tarafın tekkesine konuk olmamıza karar verildi. 26 Đbn-i Battûta nın verdiği bu bilgilerin benzer örnekleri Alevi kültürü ile misafirperverliğinin doruğuna varan Şeyler Beldesi nde görülmektedir. Oda geleneği yöresel bir teşkilatlanmanın, birlik ve beraberliğin en güzel örneğidir. Bu gelenek yörede düzenlenen kutlamalara veya törenlere de malzeme sağlaması açısından dikkat çekicidir. Sosyal bir eğitim merkezi işlevi de görür. Oğul, ataya saygıyı, dinlemeyi, edebi, adâleti, dayanışmayı burada öğrenir. Bu mekan anlatıların da mekanıdır. Efsaneler, hikayeler, menkabeler uzun kış gecelerinde dile getirilir. Türk örfü içerisinde misafirseverlik burada sergilenir ve bu örfün güzellikleri küçüklere aşılanır. 4. Araştırma Yöresinde Halıcılık Mustafa Yeşil, Kütahya da halıcılık hakkındaki bilgileri 1938 kadar geriye götürmemizi sağlamaktadır. Burada her ne kadar Hisarcık veya Şeyhler adı geçmese de Hisarcık ın Kütahya ya bağlı bir ilçe olması anlamında bu bilgilere yer veriyoruz: Kütahya da dokumacılığın mühim bir şubesi halıcılıktır. Đl merkezinde 100 tezgahlı bir halı fabrikası olmakla beraber halıcılık daha ziyade Uşak ve Simav ilçelerinde inkişaf etmiştir. Birkaç yıl önceki istatistiklere göre Uşak ilçesinde 1300, Simav da 540 halı tezgahı vardır. 27 Aynı kaynak bize 200 beygir kuvvetinde buhar makinesi ve dizel motörilize teçhiz edilen ve Uşak ilçe merkezinde yer alan bir halı fabrikasından bahseder. Bugün yörede halı tezgahlarının sayısı azalmıştır. Tezgahlarda dokunan halıların işletmeciliğini yapan Ali Kömürcü nün emekli olmasıyla da dokumacılık desteğini yitirmiş, gelişememiştir. Yörede dokunan halılardaki desen adları şöyledir: Cennet, köpek ayağı, göbekli, su, kayma, çatık, kanat, çarkıfelek, ejderha, göz Đbn-i Battûta, a.g.e., s Mustafa Yeşil, Kütahya Đlinin Kısa Coğrafyası, Đst., Matbaai Ebüzziya, 1938, s Bk. Resim 12.