OlcasSUIIYMAN. SEFEROGLU Aa\ ' Milli Yayrn No : Y Ashndan Qeviren Y TURI( DI}NYASI

Transkript

1 Az ih OlcasSUIIYMAN Bu eser, son ytllarda Tiirk Diinyaslnda yetigmig en biiyiik ve en miiessir yazarlanmudan OLCAS SUIfVmAN'lndlr. Rusca asltnrn birinci baskrsrndan terciime edilerek sizlere sunulmuqtur. Bu eser Sovyetler Birli[inde biiyiik yankllan olmug bir eserdir. Vakflmtz yakln zamana kadar yalntzca Sor,yetler Birlifi iqinde yetigmig Tiirk veya gayri Tiirk yazarlardan sadece rejime ve Rus rrkqlhftna ueakhk yapan yazarlart tanlyan Tiirk okuyuculan iqin bu eseri negretmekten biiyiik bir gurur duymaktadlr. Bilindifi gibi gerek Sor,yetler Birli[i gerekse onun hinterlandlnda yagayan milyonlarca Tiirk aydrnr da sadece Tiirkiye'nin solcu yazarlannt tantmtgttr. iki tarafta da biiyle bir insanhk suqlrnun komiinistler eliyle iglendifi qiiphesizdir. ISBN : ' Milli Yayrn No : Y tu Rusqa Natrk Ashndan Qeviren Y SEFEROGLU Aa\ w TURI( DI}NYASI ARA9TIRMAI,ARI ISTANBT]L - VAKFI 1992

2 Olcas Suleyman AziYa Rusca Ashndan Qeviren Natrk SBFEROGLU Hazrrlayanlar Prof.Dr. Kamil Veli Nerlmanoplu Prof.Dr. Fikret Tfirkmen Arag.Gor. Mustafa Oner 'ii TO:,k Dtinyasl Aragtlrmalarr istanbul n

3 Bu eser Bakanlar Kurulu'nun tarih ve I / 1307 sayrlr kararryla kamu yararrna hizmet verdigi kabul edilerek vergi rnuafiyeti tanrnmrg olan TURK DUNYAS ARA$T RMALAR! VAKFT'nrn yayrnrdrr. Her hakkr mahfuzdur. TURK DONyAst ARA9nRMALARt VAKFT'nIn mr.isaadesi olmaksrzrn tamamen, ktsmen veya herhangi bir de$igiklik yaprlarak iktibas edilemez. Baskt ozytupa ofset igiruoexil.en Sunug Eser Hakkrnda ieon oestrninin TABIHINE DA H Mavi G0ne9 (Hayvan Ctvrltrsr) lzyaslav Karyo as1nda..,... $ahin TUy0n0 Dtiktiig0nde... Gizli Miitercim... cizli TURKizrrllrn Ktzmrg Kel M0dafaada... Delikanhlar. Sekiz Fikirlililin Belast Uydurma Gemiler Tmutorakan Duvarlan... Goraz Kugu... Svyatoslav'ln Riiyasr Haberlegme TURK DUNYASI ARA$TIRMALARI VAKFI P.K.94 AKSARAY / STANBUL $AH NLER VE KAZLAR Qar Dodon Ve Heredot NAMUSLU 562 I.BOLUM il I Tiirk Diinyast Aragltrmalan Vaklt Yaytnlart No: 93 Milli Yayrn Nu : Y ISBN: r\i

4 Berendeyler Kovuylar Kara K obuklar... Hristiyan Olmayanlar.. Poloves Krpgak TAR H VE TARiHgiLER... Snvng ve BARrg SUMERNAME... Yanrlmak lmtiyazl $tipheler... Dil ve 8i1im... Hint-Avrupa Dilciligi... Qadrr ve Louvre Cetvel Hakknda 60 Siiz insan Grubu Tabiat Grubu II. B6LUM.'."'..."..i...'...!...i... Tann Grubu Krsa Neticeler...,... Ses Bilgisi $ekil Bilgisi Hecenin Yeniden Kurulmas Kanunu Cetvele ilave... Rebus (Bilmece) - Siimer Siizii Hakknda...'.'... Bagltk Hakkrnda Aglklama... Kendi Adamlanmtz ve KiiPekler Sobaka lspaka lgguzlar Tengrilik Kase...:... Kurgantn Yldtzlan Ahntlar... Krralt ve Giineg Giinegte Leke... Kuyruklu Giineg Tarih ve Eskilik.'..'."'..:...' % r**; Ya?.c. s>1<2, anqtzt 2'2.'. * -TX 7 ffirw&* h4z wlfz ;; 4n *,;.r# f. cit4. )h ffi-ry'ml/,,-ffi:-?ffi'ffi* ##ffi"q8- rphffi hffir3:h:* sunus Bu eser, son yllarda Thrk Dhnyaanda yptigmig en bttyhk ve en milessir yazarlanmtzdan otcas S0LEYMAN'mdtr. Fusca ashnn birinci basksndan terciime edilerek sizlere sunulmugtur. Bu eser Sovyetler Birliginde bi)yiik yanklan olmug bir eserdir. Vakftmrz yakn zamana kadar, yalntzca Sovyetler Birlidi iginde yetigmig Ttrk veya gayri Tlirk yazarlardan sadece rejime ve Rus rkgil$ma ugakhk yapan yazarlan tanyan Tilrk okuyuculan igin bu esei negretmehen bfiytk bir gurur duymaffiadtr! Bilindigi gibi gerek Sovyetler Birli$i gerekse onun hinterlandtnda yagayan milyonlarca Ttirk aydtn da sadece Thrkiye'nin solou yazarlannt tailmgilr. iki taralta da bdyle bir insanhk sugunun komiinistler etiyle igtendi i giiphesizdir. Olcas Shleyman, gahuma yazmry oldugu mektubundan da anlagilacalt gibi gergek bir Tilrk milliyetgisiilir ve Ttirk

5 rc-j*u:%-'k6'l 'a"4,-/ '- nzoo * k funt fu ev,'h :t t- ft'l 4""'/ tatll ',a / ".ru.rl? r* I '+al d/qk4- "^ *-'i* rz-tjia / 7t-,'t-L t '4.Vu'l r-aa 4 fu,.o.{*2, I at- nqz*( / '4'- "'1 Ct r'. q 'w-z( tz " 7A't+'!ta't/ a*j ry" &'"4o'n-, dilnyauntn zaman, zemin ve kaftar bakmndan b6l(tnmtgltfiiiniln zdrrabtyla dopdoludur. Bu zdrapla her tilrlu tehlikeyi gi5jiisleyerek bu eserini yazmry ve yigitge negretmigtir. "Bin ve Bir Kelime" adtyla kaleme aldqt yeni eserini de bittiji zaman negredecegimizi gimdiden miljdelemeken heyecan duyuyorum. Biiyttk dostum, beraber kmz igerek dertlegti{imiz aziz kardegim Olcas Siileyman't daha gok eseriyle anlamantz igin s6zii ona ilnkyorum. Prcf.Dr.Tunn Yazgan Eser Hakknda Olcas Stileyman ve onun "Az I Ya" eseri Sovyet donemi Kazakistan Tiirk edebiyattnda gok onemli bazr isimler, drinyada akisler brraktr. 6zellikle tabiat, tarih ve dil konulan edebiyatta en gok iglenen konulai oldu. Kazakistan T0rk edebiyatrnda Tahavi Ahtanov ve Olcas S0leyman, tarihi ve dili hem estetik yonden hem de bilimsel yonden ele alan eserler yazdilar, Ahtanov, bir roportajrndai "Edebiyat san'at dallanntn en gok akla dayanandtr. Bir bakma da tarihtir insanh$m canh tatihi: Diyelim ki bir ulus oluguyor, bu ulusun tiim 6z yap (karakter) gizgileri edebiyata da yanamah. Edebiyat bunlan ahyor, giiglendirip keskinlegtirerek tarihe btrakyor. Halklar tarih boyunca siirekli degigti, degigiyor. Edebiyat olmasa bunlan kim bilebilirdi? Tarihte yer alan olaylann tilm ozellikleri sitinip giderdi(...11 diyor. Tarih konusunda Olcas Siileyman da farklr dtigunme' mektedir. "Fizikginin Dllast" adlt eserincie gortiglerini goyle anlatmaktadrr: Tarihe tutkunum. Atalartmtn tarihinde tutanaklara gegmemig, olumlu kokenler aramaktaytm; O kokenler olmadan, insanlar arasr iligkiler kolay kolay agtklanamaz,(...) Giinrimrizde Kazak.gairi aragtrrmact bir bilim adaml olmak zorundadrr. En alrr ytikii kervantn son devesi tagtr, yolda diigririilen btit0n ytikleri onun strttna koyarlar. Her kugak, sanki dtinyantn son kugagrymrg gibi biiyiik bir giigle gahgmahdrr, Atalanmrzrn bilmedikleri ya da kabullenemedikleri gergeklerin sorumlululunu yi.iklenmemiz gerekir. Ytikleniyoruz da gereksiz goriinen bir takrm geylerle bu ytizden ulragryoruz zaten; Etriisk tarihini, Silrner Arkeolojisini inceliyoruz. Edebiyatr da bir bilim sayryorum. Yagamt inceleyen bir bilim. Edebiyatgr hem tarihgi, hem toplum bilimci, ham psikolog, hem dilci olmaftdtr. Bunlartn herbiri, tizerinde ayn apl durulmasr gereken, bilgi edinilmesi gereken bilim dallarrdrr2. Alpny Knbir,ttlu Ka=uk Edebiynhnn Til.rkgeuizdeki {lg Temsilcisi, Altnilttt, Mrltiurnrcila.auott ue Siileymntou, Milliyct Sau.'at Dergisi 2 Tannnz 197!t, s. fi0. Alpdy Krbaailt, rryut tntkile s. 32.

6 Si,ileyman'rn tarih ve dille ilgili gor0gleri bir san'atgrnrn merakrndan daha ileridir. O, yrllarrnr vererek bir konuyu inceleyen bilim adamr titizli$i ile dile yaklagmaktadrr. Bu yaklagrmrnr "On beq yildtr, dille, Ti)rkolojiyle u{rayyorum. Qegitli dilleri inceleyerek Arapgadan onceki eski Tilrk alfabesi t)zerinde gahgtyor, bu atfabenin isa'dan once birinci birde otugturuldu$unu kanttltyorum. Unesco'nun yaynladtfit "Courriere" dergisinde grkan yazrmrzda Trirk dilleriyle Slav dilleri arastndaki, T0rk ve Slav Krilt0rleri arasrndaki iligkileri ele alarak tezimi savundum. Qegitli kanrtlar, belgeler gosterdim, Aynr dergide paleograf Altay Amancalov'un bir yazrsr da grktt. O, bagka belgelere dayanarak aynr gortigii kanrtlamaya gahgryordu, Daha once Trirk yazrtlarrnrn isa'dan once 6. ytizyrlda olugtu$u yolunda bir gorrig vardt"l geklinde ifade eder. Gorrildiigri gibi S. Olcas, eski Sovyetler Birligindeki bagkrya, somrirriye bagkaldrrrnanrn edebi - ilmi yolunu bulmugtur. Ustelik bu yolda yalnlz da degildir. dzellikle 1975'li yrllarda, Rus yazarlanntn ve aragtrrrcrlarrnrn, Asya'daki Tiirklere ve Ttlrk kiilturiine bakrglarr sarnimi bir objektiflikten uzaktrr. Ttirkleri daha gok itaat ettirmeye yoneliktir. Hatta, Emperyalizm ve mtistemlekeciligin hizmetindeki ilim ve san'at; iktidarrn tayin ettigi eserler yoluyla halka rrki ve milli bir agagrlrk duygrreu vermigtir. Ozellikle tarihin yorumunda merkezi otorite ile yerli aydrnlar arasrnda ihtilaf vardrr. Qarlrk Rusya'srnrn Trirk iilkelerini iggal tarihinin yorumunda bu fark daha netlegmig, Olcas'a gore, atalarrnrn direnigi milli destanrn muhtegem bir hadisesi ve milliyetgiliklerinin gergek bir sembohi olmugtu ve aydrnlar katliamrndan sonra Trirk Aleminde yeni entellektriel zrimrenin canlanmasr Olcas'da britrinlegir. Bu b0tiinlegme, 1936'da Alma Ata'da dogan ve jeoloji tahsili yaptrktan sonra Moskova Edebiyat Enstittisii'ne kaydolan yazarrn onu ebediyen yagatacak bir nirengi noktasr olan Az i Ya eserinde odaklagrr, Eserin ismi dahil, muhtevasr va uslubu da yeni, gagrrtrcr, 1 I-lergiin Gnzetcsi, Sibirya'daki?'iirk Kiiltiirii Ara;ttr,,ta Meselesi, 20 Mryrs 1979 lnriltli rtiistrrt. F. DIAT: Az i Ya, Tiirk Diinym Arilftft,,ti'htn; Aritltk alay ve miibhemiyet arasrnda garptct bir ozellik gosterir. Az, eski Slavca'da "ben", Ya ise modern Rusga'da "ben" demektir. Bu iki kelime I (ve) ba$lacr ile "ben ve ben" demek olur. Aynca Az Kril alfabesinin ilk, "ya" ise son harfleridir. "Az" sen, "Ya" ise ben demektir. Gor0ldtigti gibi S.Olcas, okuyucuyu daha kitabrn ismiyle gagrrtmaya baglamaktadrr. Bu eserinde Olcas Az krsmr ile Rus edebiyatr, Ya krsmr ile de Kazak (Ttirk) halkrnrn eski tarihi, kriltrirri ve etnik kokti hakkrnda bilgi ve belgeler vermektedir, Rus govenizminin ve dijnya hakimiyeti hayallerinin zirvede oldugu 7O'li yrllarda Az I Ya, gergek bir bomba gibi patlamrgtrr. Tabii ki Az i Ya birdenbire dofmamrgtrr, Sovyet rejiminin muhalifleri, Turkologlar, tarihgiler iginde rejimin srkrntrlarrnr kendi hayatlarinda yagayan, Potanin, Potapov, L. Gumilyev gibi yazarlarrn tortulan, Az i Ya'yr ortaya grkarmrgtrr. Ttjrk-Slav iligkilerinin ana hatlarrnr inceleyen bu fikir adamlarr, T{lrk Ktiltrirr.i'nrin, Trirk Devlet gelene{inin, Trirk askeri tarihinin briyrik giiciinri ve tesirini agrkhyordu. Olcas bu alimlerin gergeklerine dayandr$r igin hem cesur hem de inangh idi, Az i Ya'nrn ilk krsmrnda lgor Destanr ve Onun tarihi gergeklik payr aragtrnhrken, bu eserdeki Trirk tesirini, dil, risl0p, ideoloji ve tarih bakrmrndan ortaya koyarak resmi ideolojiyi sarsmrgtrr. O, 1972 de Musin Pugkin tarafrndan kegfedildigi iddia edilen eserin otantik olmadr$r, ll. Katerina'ntn emperyalist politikasrnr temize grkarmak igin uydurulmug bir eser oldugu miinakagalarrna katrlrr ve eserin aslrnda 12. asrrda tanzim edildigini, ortaya koyar ve ancak daha sonra yrllar boyunca kendi d0nya gorirglerine aykrrr yerleri grkaran m[istensihleri suglar. Ancak "Burada tarihi bilgilerin asrl kaynagt olan dil, hal6 mevcuttur. O, gegmiqin en tarafsrz, en objekttl gahididir. BAfin hrafgir tarihgilerin drytndadr" diyerek, eserdeki karrgrkltk arastndan kendi kokleri hakkrnda hakikati kegfettigini soylerl Eserin birinci krsmr, sadece Kazakistan'da degil, biitiin r Fredaique Dhl, (Tcrciinc: Htytti Dnrcli) Tiirk Diirtyttsr Arugttnnilnn, s. 51, Arnl* L!187.

7 Ttjrk aleminde genig akisler yaratmlgtrr. Krrrm'da Mustafa Cemilollu, Krrgrzrstan'da Qingiz Aytmatov, Azerbaycan'da E- bullez Elgibey, 6zbekistan'da Muhammet Salih hep bu fi: kirlerin degigik bolgelerdeki ternsilcileri olmuglardrr, Eserin ikinci krsmrda gok onemlidir, Bu krsrmda S0mer ve Tiirk dilinin kok birligi iddia edilmez; ancak ktiltiirel paralelliklerin de tesadrif olrnadrgr ortaya konur. Ttirk medeniyetinin Silmer medeniyetinin varisi oldu$unu, vokabfiler tablolanyla isbata galrgrr. Biit0n bu gorugler, Az i Ya'ntn bir anahtar eser olmasrnr saglar: tabii olarak da Sovyet ilminin pagin hiiktimlti 6limlerince giddetli tepkiyle kargrlagrr. 3 $ubat 1976 da ilimler Akademisi toplanarak eseri yetersiz ilan eder ve Srileymanov'u da cahillik ve sapmalar yapmakla suglarlar. Mahkemeler kurulur, sert bir gekilde uyarrhr ve resmi idaolojiye itaate zorlanrr. Ancak mahkeme sonunda grkarrlan sonug son derece dikkat gekicidir, "Suleymanev" dan aleni pigmanhk izhar etmesi istenir. Mahkeme hakkrn yarine "teslimiyet" kararr grkarmrgtrr. Az i Ya'nrn en onemli sonucu, bize gore 70 yrl stiren akla hayale gelmeyen tedbirlere ra$men, milliyet fikrinin yrkrlmayrgrdrr. Qiinkii Olcas Srileymanov'a yaptlan btittin baskrlar, O'- nun yeni kilad "1001 Scjz" 0 haztrlamasrnr engelleyememigtir. Bu son kitabrn ismi de gelenekseldir. "1001. Soz" de yayrnlanrnca Az I Ya'yr tamamhyacakttr, Az i Ya'nrn terciimesi hakkrnda da biraz agrklama yapmak geregini duyuyoruz. Bu eser ilk once Azerbaycan'da Nstlk Seferov tarafrndan Rusga'dan gevrilmigti. Ancak bu terc0me negredilernedi. Seferov'un terctimesi, tarafrmtzdan tekrar kontrol edildi ve Ege Universitesi Edebiyat Faktiltesi TUrk Dili ve Edebiyatr Boluim0 Aragtrrma gorevlileri Mustafa Aksoy, Fatih Ulgen, Nesrin K6sc, Fazrl G6k9ek ile Tiirk Dili B6liimii Okut' manlarrndan Mehmet ince, ve Haydar Deligiiz tarafrndan bir ekip gahgmasryla T0rkiye Tiirkgesine aktarrldt, Bilhassa Mustafa Oner'in redaksiyon safhasrnda biiy0k gayretleri oldu. Ayrrca T0rk Dili Boltimri Sekreterleri Sibel Kabaca ve Simten Uvel daktilo hususunda yardtmct oldular. B0t0n bu elemanla' nmrza tegekk0r ederiz. 6n0miizdeki yrllarda baqla "1001 S6z" ci;p3tr 0zere diler Ttirk bolgelerinden T0rkile'de hen0z bilin' meyen bagka eserlerin de Ttirkgeye kazandtrtlmasr en b0y0k dilelimiz, hatta gorevimizdir. BORNOVA Prof. Dr. Fikret TU RKM E N Prof.Dr.Kamit VEL YEv NERiMANOGLU 10 11

8 , icon DEsrANrNrn rrninine onin "igor Destant"',ae "Zadongina" Tarihinin Krsa Bir Ozeti 1791 yrhnda A.i,Musin-Pugkin, Mukaddes Kilise'ye Bag Papaz olarak tayin edildi. Aynr yrl 2 Alustos'da ll. Katerina'ntn fermanryla Kilisedeki rnanastrr argivlerinden ve kiitiiphanelerden Rus tarihi igin miihim olan yazma eserlere el koymak 0zere izin verildi. Bu ig A.i.Musin-Pugkin'e verildi; o da, kesin tarih tesbit edilmese de, tahminen 1792'de XVl. asra ait bir mecmua ele gegirdi. igor Destanr'nrn ntishasr da igte bunun iginde bulundu. 1812'deki Moskova yangrnrnda Musin Pugkin'in evi de kfitiiphanesi de yanrp k0l oldu. XVl,asra ait ntisha da boylece mahvoldu, Bug0n bilim d0nyastnda Musin-Pugkin'in negrinden ve ll,katerina igin kopya edilmig nfishadan istifade ediliyor. XVl. asrr n0shasrna dair bu tuhaf hadiselerden ot0rti aynt devrin Rus Alimlerinde de ecnebi aragttrmactlarda da Destantn hakikiligine dair 90phe uyanmrgttr: "Elde olan nilsha sahtedir ve maksat, gegmig devirlerden ahnmtg deliller yadrmtyla Katerina'ntn emperyalist siyasetine bir esas Razandtrmakilr" diye drigiln0l0yordq. Hatta sahte ntishanrn giiphe edilen mfielliflerinin adlarr ve dolayrsryla da Musin-Pugkin'in adt zikrediliyordu. $ripheci muhalifler da gok esaslt tarihi ve lenguistik deliller ileri siirmi,iglerdi. Son iki asrr boyunca Destantn iizerinde gok galrgmakla toplanmrg btltrin edebiyat, asltnda bir rneseleye ayrrlmrgtrr: "lgor Destanl" orjinal bir eser midir? Muhaliflerin ve mtidafactlartn tarttgmast esas rnanastyla Ostap Bender ile Katolik papazlartntn m0nakagastnt hatlrlattr: Ostap dedi: - Allah yoktur, Papazlar dedi: - Var, Allah var. Muhalifler destanr tamamen inkar ederler, madhedenler de aynr katiyetle onu optip bag tistfine koyarlar. XlX. asrrn ilk yartstnda, Rusya'da giipheciler ekoltinfin yeni. Destttrrttt Rusgrtdtrki nstl rtth ilc tlnimtt "igor Ordttsu Destan{' ohtrak geqnektedir. 13

9 grktrir devirde, dolayh yoila olsa da destanrn hakikiligini isbat eden birgok tarihi hadise h6la bilinmiyor. $fipheciler ekoltintin kurucusu, "bitim igin gilphecitikten daha de$erli gey yokur" giannr ileri s0rm09 otan M.T. Kagenovski, ilk yazrsr olan "Rus Tarihinin Kaynaklan Hakktncla', (23) adh makalesinde, Knez Oleg ile igor'un yunanhlarla yap_ trklarr anlagmayr giiphe ile kargrramrglardrr. "Rus ytlltklainda Paraleller" makalesinde ise eski Rus kroniklerindeki pek gok mal0matrn dogrulu$una 90phe ile yaklagmrg ve.,bu malumatlar daha sonralan, yani XVL astrda itave editmig" (23 kanaatine varmrgtrr. M.T. Kagenovski ve onun ekoliiniln temsilcileri, hadiseler birbiriyle kargrlagtrrrlmah ve tarihi geligmenin umurni kanunlarrna dayanarak netice grkarrlmalrdrr (23) derler.. Daha sonra da bu mektebin bagka bir temsilcisi olan N.i.- Nadecdin yaztyordu: "Her bir hadise inandtnct gorlnmesi igin kendiliginden dahili muhite sahiptir... Bu dahiti muhit hadisehin tarih olarak gergeklegme gartlannt yara\r. Eger her hangi bir hadise bu kanunlara tamamen ters ise, o zaman en eski bir el yazmau ve tenkidin bilti)n igkencelerden baganyla gegmig en muteber bir Alim bile beni hadisenin dogrutuguna, hakikatine inandtamaz." (39, 153) Eskili$e bu ilgi, zaruretten kaynaklanmlgtrr. Milli guurun geligmesi neticesinde, bilim pek gok halde resmi, sahte vatanseverlerin kolesine doner ve tarihgilik de tarihi hakikatten uzaklagrnaga baglar. Gegmige bugiin mevcut bakrgla, hadiseler ya drizgiince aydrnlatrlmaz veya garprtrhr. Bu hal r.iniversal bir karakter tagryor. Biitrin Avrupa tjlkelerindeki tarihgilik bu merhalelerden gegmigtir. Batr'daki giipheciler ekolr.inrin kurucusu August $letsar, tarih kaynaklanna gripheyle yanagmantn zaruretini isbat etmigtir. XVll. asrrda ve XlX. asrr oncesinde Rusya'da bir hayli fazla sahte tarihi dayanakjar triremigtir, Bunlarrn go$u gtipheciler tarafrndan ifga edildigi igin bilim drinyasrna dahil olamamrgtrr, $tipheciler mektebi (bir takrm titiz olmayan pratik neticeleri harig tutarak) Rus tarihgiliginin iterlemesinde rntjsbet bir rol * KiVuitklir lisle-ci kilil,nt s(tnttui (klertiltislir. Mclittr:lc lrtrrtliltcz igerisinileki.qrr-strr'ilc, ilk rnktrm knlntt8trt stm,nfittrtrttsttil, ikinri rnkrtm tltt \tu kiy,tflg,ni stylt ntrnttrunlr gixlcrir. -fii!if ue terciinntrtaki tlip trttt srtyfit,tlttttrt teriimistir. oynadr, Bilimde manev? muhitin maydana gelmesine, 6lg0lerin titizlegmesine yardrm etti; bunlar olrnadan bilim, objektif bilgi kaynagr olarak var olamaz. $ripheciler vatansever tenkidin pek gok "igkencesine" lahamm0l etmege mecbur oldular. Rus tarihine duyduklarr hudutsuz g0pheyi onlara bahgetmiyorlardt, gimdi de veremiyorlar. $riphecilerin tektiik hatalart, bazr hallerde ciddi hatalart (ki her metodun uygulanrgrnda boyle hatalar olur) rakiplerine imkan veriyordu. Buna dayanarak da onlart (g0phecileri) tutuculukla ve benzeri suglarla itham etmiglerdir. 20. asrrda artrk Rusya'da Kagenovski'nin halelleri ve bu mektebin tenkidi hususi bir karakter kazanmtgttr. "Bilhassa kaydetmek gerekir ki, gilpheciler memebinin tem' silcileri tutucu ve resmi bir dilnya g6r0gilne sahip adamlardt. Sadece "Parnas murteci" M.T. Kagenovski delil, F. Bulgari4'in dostu O,i. Senkovski ve aynt zamanda M.N. Katkov da gerici fikirleriyle tanrnmrglardr. i,i,davidov ise, Merkezi Pedagoji Enstitrisli rektorti oldugu yrllarda N.A. Dobrolyubov ile tartrgma' sryla meghurdur" (33, 21) gtipheciler grubundan i,i.davidov'dan daha sert gtktglarda bulunan K.S. Aksakov' un kimin dostu oldu$unu ve kiminle mrinakaga ettigini bilmek gok ilgi gekicidir. (3, ) igor Destanrntn aragttrtlmastntn yeni merhalesi, bagka bir Abidenin" Btiyrik Knez Dmitri ivaneviq Destanl"nln (n0shalarrnrn birine dayanarak daha gok "Zadongina" denir) bulunmast ile ilgilidii. Bu destantn Dmitri Donskoy'un Mamay iizerinde hakimiyet kurmastndan (1380) az sonra meydana geldi$i farz edilir. Eserin miiellifi Sofoni'"rezanets" saytllr; btittjn nushalar' da da bu ad ve unvan kaydedilrnigtir. Fakat bu adtn arkastnda esasen kim vardtr? Bu soru bugtin de aragttrmacllara rahat vermiyor. Onu bazen "Ryazan kegigi" bazen de "Bryansk boyan" olarak kabul ederler, B.A.Rrbakov ikinci rivayeti daha muhtemel gorir: "Bryansk boyan Sofoni (el yazmalannda "rezanels" gibi esrarlt ve higbir mantr$a srlmayan unvanla kaydedilir") (54, 27). Malum oldugu gibi, hadrrn edilmiglere ieyazorla s0nnet edilip miislumanlagtrrrlan Hrristiyanlara " rezanets" adt verilir. Volga sahillerinde halen rniisltimanlara "rezanets" denir' * "Ztlrttrfittrt"ttut bir ktte rtiislrtst lrilirtitlor. 15

10 "Zadongina"ntn el yazmast 1852 yrlrnda bulunmugtur.'zadonqina" ile "igor Destant" arasrnda benzer taraflar o kadar goktu ki, bu hal rntjdafacrlarr da g0phecileri de zor durumda brraktr ve her ki tarafrn da eline saglam deliller vermig oldu. Nihayet, Fransrz slavisti Lui Leje 1890'da kendi tarih?.edeb? analizlerinin neticelerini basttrdr, Onun vardr$r kanaat gudur: igor Destanr taklidi ve zayfi bir eserdir "Zadongina" orjinal ve poetik bakrmdan da griglti destandrr. O "Zadongina" nrn kegfi tarihine de tenkitgi gozle yaklagrp goyle bir fikir yrir0ttir: Bu el yazmasr XVlll, asrrn sonlarrnda ortaya glkarrlmrg ve ona dayanarak adr bilinmeyen sahtekarlar igor Destanrnr yazmtglardrr, (34, 4-5) Son zamanlara kadar Lui Leje faraziyesi Fransa'da Prof. Mazon ve fikirdaglarr tarafrndan kat'i olarak stirdilrtlldti. Prof.Mazon goyle yazryordui "Bu rengarenk butilnlukte, devir ve muhitten bagka higbir birlik yoktur; devir XVlll. asnn sonlan, zafer kazanmtg Rusya'da ll,katerina'ntn devridi4 muhitse, 6lim Musin-Pugkin'in dernefii etrahnda toplanmry birkag aydtn adamdan, kttuphane iqgilerinden, tarihi eserlerin miltalaauyla cogmug ekabirden, vatanperuer olduklan kadar da iki yuzlu pek gok gahsiyeften ibarettin Bunlar yazp gizdikleriyle, nutuklanyla Rendi milletgilik hislerine ve bir de imparatorigenin siyasetine yardmahk ederler" (36) ifi duidenin poetikasr (giiriyet) ile sozliik malzemesini mukayese eden A.Mazon, birkag hakiki soru ortaya attr. $unu kaydedelim ki destanrn m0dafaacrlarr bu sorularr goktan cevaplamalydrlar. Bir grup Sovyet Alimi A.Mazon'a kargr itiraz ederek cevap verdi: A.S, Orlov, S.P, Obnovski, N.K.Gudziye, V,P,Andrianova-Perets vb. yabancr Alimlerden de A.V.Solovyev,i.N, Golnonigev-Kutuzov, A.V. isagenko, S.Lesnov (Paramonov), R.O. Jakobson vb, mriidafacrlarrn birkag cilt tegkil eden cevaplarrnda tek bir delil gegitli usul ve gakilde tekrar ediliyordu. Bu esas delil de destanrn hakikiligine olan sonsuz inangtan ibaretti. Halbuki A,Mazon'un pek gok sorusu ve kayrtlarr onlardan ciddi esaslarr olan cevap bekliyordu. Mesela goyle bir kayft'. "Bir hayli hristiyan bir muhtevaya sahip olan eserde putperestlik unsurlan sun'i gekilde ve gorillmez bir halde serpilmigtin" Avustralyalr 9lavist S.Lesnov (Paramonov), A.Mazon'un B L T li tesbitine herkesten daha elle tutulur bir cevap vermigtir. As- Irnda o, ilrni 0slOba uymai, bazen tasvirciligi kullanrr (isoattamalardan az faydalarr), fakat boylece, cevaplarr golu zaman diler mtielliflerin daha m0kemmel ilmi esaslarla donatrlmrg eserlerinden daha gok hakikate yaklagrr. $oyle yazryon "Prot. Mazon kendi tahliline dalmry oldufiundan anlamak istemiyor ki, destandaki b0t0n bu hristiyanhk unsurlan, yazyt istinsah eden (kopyalandtran) rahiplerin ilaveleridir; gtinku destanda hristiyanlgrn ilstijnden sfikut ederek gegilmesi, onlan rahatstz etmeden kalamazdt. Onlann ilaveleri agkga farkedilir (hzellikle son taraflarda hristiyanlardan s6z edilen sahnede). Yeri gelmigken s6ylemeli ki, destanda buraya kadar hristiyanlar hakhnda tek bir kelime de sdylenmez (31, 179) Pek gok m0dafaacr A.Mazon'un ortaya koydugu probleme itinasrz gekilde yaklagmrgtrr. Halbuki bu sorularrn cevabr eski Rusya'ntn ktilttir rnuhitinin daha mrikemmel ogrenilmesine yardrm edebilirdi. Tekrar ediyorum ki, bunu cevaplayarak destanda sun'i putperestlik ile sun'i hristiyanigrn kargthklr alakasr rneselesini mudafaacrlar bizzal ortaya koymahydrlar. $u da bir Adettir ki, A.Mazon'un de$erlendirmelerine cevap olarak yazrlmrg eserlerde, Fransrz Alirnin kitabrndan btiyfik bir cimrilikle altntrlar yapthr ve bu ahntrlara da bilim drgr bir tavrrla kenar gerhler verilir ki okuyucuda A. Mazon'un k0ltiirstizltlgti' ne, cahillifine dair higbir gtiphe kalmastn. Bu manada D.S,Li' hagev'in redaktorliigii altrnda grkmrg toplu makaleler dikkati gekiyor, (33) Bu makale krilliyatrnda N.K. Gudziy, kendi meghur tezleriyle kargr grkarak, destan metninde olan britrjn uygunsuzluklarr, gok miktardaki dil bilgisi ve imla yanlrglannr ve edebi hatalan birkag kelimeyle "izah etmigtir" "Hilekdr Franstzlann ve Almanlailn" "gok bilmig" suallerinden bezip usanmrg muhterern Alim, sanki "el gek" demig gibi goyle buyurmugtuti "Mazon'a da, Unbegaun'a da itiraz olarak evvela gunu gdstermek gerekir ki, destantn dili poetik dildir, yani her tanfiyla kabul edimig dil normlarrndan dryan qkabilirdi ve qkmryilr da..," (33, 113) Bazen bana oyle geliyor ki, A.S. Pugkin'in "giir ahldan uzak olmahdrr" soztjnii birgok Alim harfi man6sryla anlamrglardrr; herhalde onlann poetik dille m[inasebetleri insanda bu 16 17

11 I { 18 It izlenimi doguruyor. igor DeJtanr ile ilgili Sovyet bitimi son on yrldrr dinarnik bii sabitlik halindedir, bunun sebebini de bilimin esasrnda de!il, onun etrafrndaki gidigatta (proses) aramak gerekir, Matematikgiler goyle der'. "Bilim 6lemi, fikir ztddiyetinin mevcut oldugu yere kadar strer. E$er butiin dtem, tek gahrs gibi "evet" diyorsa, bu, ya o meselenin sonuna varmtglar veya o Slemin kendi imkanlarr brisbiitrjn tiikenmig demektir. Ulkemizde destan iizerine miitehassrslar grubu eskiden beri faaliyet gosteriyor. Hepsi de "evet" diyor. Destanrn tegekkril0 tarihine olan umumi baklgr az gok degigtirmek gayreti de derhal lanetleniyor.' Ortalrkta bir kurnanda var, herkes mtidtifaacrdrr. Miihalifler goktan "soyunma-giyinme odas!na" gekilmiglerdir. Mtidafacrlar ise grlgrn bir oyunu temsil ve taklit ediyorlar; sozde, hangisi ise, gozle goriinmeyen fakat vehmedilen korkung bir kumandaya kargr gok gergin bir munakagayr siijdtlr0yorlar. M0dafaacrlann yorumlarr, terc0meleri, agrklamalan basrhp genig gapta dagrlarak ders kitaplanna dahi sokulmugtur. Yrllarca biriktirilip toplanmrg bu bilgilerin de$erine gtiphe ile bakmak zordur, belki de tehlikelidir. itim de Alime ba$h otarak vaziyetine konmugtur. Destanr tamamen reddeden giiphecilerde bir inang hissi ve destanr tamamen kabul eden m[id[ifaacrlarda ise saglarn bir 9fiphe diigtincesi aynr yerde bulunmuyor. Sadece griphe ederek ilmi ileri gotiirmek miimkijn olmadrlr gibi, yalnrz inang giictiyle onu geligtirmek de imkansrzdtr. Aksi halde biit0n tarih nihilizme (inkarcrhk) ve vatanseverli$e tahsis edilmig bir rnaddeye donerdi, Kayna$r bilmek, kaynaktan ne almak istedigini bilrnekten kat kat mrihimdir. Bu gartlarda bilimde en de$erli figrir giiphecilik olur, Onu koruyup saklamak ilmin omr[inii uzatmak demektir. Mtidafaacrlar bunu zeka ile an yorlar, buna gore de drgar-. A. A. Zinrirt'irr iki ciltlik eserin kndei bu nfinida iltret uericidir. Yrkutlirdfl, rotnfif teksirde, topht,t, I,irkttQ uiisltttdt btsrlnui lt:a nrrt1hnnndn nrcglmr eiebiyttt ilimi Destnnm lnkikiligine Siiplrcyle bthn$t grtyrct giistennigtir. Bu eserin ctrrrftnda siirdiiriilett kt;gur dt{rrlcndinneleit mnlzemelcri popiirler negirler Itnlittdc cseritt. kiurdisindeu kil ktt fttzln bir tirrtjla httilmgtn A:A. Zimin'in otrilt{t srtrutslrtnr brtt ic krrgryutr. Fnknt ht tiirdm tenkit rtsiilii de kilurl edilencz. da kendilerine bir rahip buluyorlar. Medhiye eserlerinde "Mazon'u koruyafm" istegi agrkga hissedilir. $iipheci, igneli bir arrdrr. Yalnrz cahil bir bahgrvan bu arryr, yasak sayrlan giil bahgesinden kovabilir. Ancak gigekler, iqlerine arr sokularak dollenebilir, Krymetli gigek s0trin0 krllr, triylti soyguncudan korumakla gelecek mahsril0 mahvetmig oluruz. Eger fen bilimleri de boyle sahte vatanseverlik baskrsrna maruz kalsaydt, begeriyet halen okriz arabasr s0r0yordu, Yiiz, lerce nida igareti arasrnda tek bagrna bir soruyu gormek nadir bir ozelliktir, A,Mazon'u koruyup saklayahml Tuhaf bir manzaradrr: Genig alanda bir ordu piyade, tek bagrna bir athyr gazap ve hiddetle takip ediyor. S. Lesnov (Paramonov) kendi tenkidini uygun bir Usl0pla yazar: "Prof.A. Mazon'un meselesini halletmek ve bir daha bu meseleye donmemek igin kaydedelim ki, bu tenkidi Prof. Mazon'u fikrinden caydtrmak igin yazmadtk. Onun dilgilnme metodu ve ilmi malzemeden faydalanma usiilleri de g\steriyor ki bu tamamen ilmitsiz bir ig olurdu. Biz Mazon'a ve onun fikirdaqlanna, "s6z"in hakikili$ine gtipeyle yanagmayr asla yasak etmiyoruz. Boylece fikirlerin garprgmasrndan hakikat do$ar. Biz sadece guna itiraz ediyoruz: "Prof. Mazon igor Destant'nt vasat, alakasz ve 6il1 eser vb. qekilde adlandrnyor." (31, 181) $u pargada "biz" ilmi zamiri parlak bir faaliyet gosterir. "Bazr doslanmrz bizim tenkitgi kayftlanmtzrn gekil itibanyla gok keskin oldujunu soylilyorlar. Biz onlara "ktvtlcrmlt karyhk gosterme" prensibini tercih edenlerin hepsine bildirmek isterdik: 1.- Sabrr kasasr tagabilir, a- itimde mesuliyet hissi olmahdrr, grinahkar mutlaka kendi cezasrnr gekmelidirl,. En kotiisri odur ki Destan ile ilgili meselelerde, her renkteki Rus birlegmiglk: "Beyazlar" "Ktzillar" "Yegiller",.. Bunlartn yekvricut olrnalarrnrn fikir ayrrlrklartndan daha sa$lam bir esasl vardrr" (31, 181) Bu ilgi gekici bir tesbittir. Tarih meraklandtrtr, tarihqilik merak uyandtrtr. E$er ben, bu destan gegitli yorumlarrn girdabtndan ftrlamasaydt da beni cez' bederdi, deseydim yalan olurdu. Bunlar olmakstzln o (destan) Adi bir mtize egyastna donerdi; son iki aslrda Rus edebiyatt, estetigi ve filolojisine boyle gtiglu bir tesir gosteremezdi. Bu 19

12 iki asrrda Destan hakkrndaki bibliyografyada y[izlerce eser adr ve makale toplanfnrgtrr. Hepsinde de aynr deliller tekrarlanrr, gamura saplanrnrg tekerlek gibi yerinde d6ner ve bu deliller golu zaman ilmi olrnasa da, daima vatansever bir karakter tagrr. Ve bu edebiyatta artrk higbir yangrn korkung degildir. ' Destanla ilgili tartrgmalarda bazen gergeklik hisii kaybolur, beyinler oyle krzar ki, hatta biitiin insanh!rn anlayrglarryla miinasebet de kok0nden kazrnrr. AbiOenin yalnrz tahminen anlagrlan tist katlarr Alimlerin yorumu ve gahgrnasr sayesinde en fantastik kryaletlere biir0ndtir0l0r, renklerle boyanlr, hatta zehir rengine de girer. igor Destanr XVl. asra ait yegane bir ntishayla bize ulagmrgtrr, Destanrn bagka n0shalarr olmug mudur? Buna dair muhtelif rivayetler dolagrr. 1948'de Paris'te grkan?usskie Novosti" gazetesinde (no:186) A.L. imzasryla bir makale yayrmlanmrgtr: "Voprosu istorii" mecmuast vaktiyle koca Sovyetler Ulkesi'nin uzak kogelerinde telef olan eski Rus el yazmalannrn toplanmasrnr temin etmek hakkrnda akademisyen Tihomirov'un gagrrsrnr yayrmlamrgtr. Mecmua pek gok cevap mektubu almrg ve son sayrsrnda "el yazmalan peginde yiirilyilg"0 gergeklegtirmek kampanyasrna baglamrgtrr. Maksat bu muhtegem aragttrmaya genig bir sosyal hareket karakteri vermek, mijtehasstslarr, talebe ve okuyucularr ve urnurniyetle de rilkenin britiin medeni kuvvetlerini bu ige celbetmektir, Biz kendi hatlralarrmrzdan biliriz ki her bir Rus evinde bilhassa eski gehirlerde, malikanelerde yahut manastrrlardaki bannaklarda, iri iri sandlklar iginde her trir mektup, senet, ferman, el yazmasl tomarlarr, eski kitaplar saklanrr. ihtilalin ilk yrllarrnda biiyrik argivlerde, kiitiiphanelerde toplanrnrg evrak ve kitaplar gehirlere tagrnmrgtrr. Fakat pek gok el yazmast malzeme h6len de yerlerde kalmaktadrr ve bu krymetli, belki de Rus yazrsr ve dili igin Abide olan el yazmalarr toplamahdrr ki yangrna kurban gitmesin. Akademisyen Tihomirov'un mektubuna c6vap olarak mecmua, Alimledn ve argivcilerin goriiglerini yayrmlarnrgtrr: Onlar kuzey vilayetlerinde, Altay'da, Pribaltika'da ve Batr Ukrayna'da aragtrrma yapmayr bilhassa tavsiye ederler. Fakat en enterasan mektup Pskov Mrizesinin emakdarr L.A.Tvorogov'dan gelmigtir. igor Destanrnrn Olenetsk nrishasrnrn aranmasrndan bahseden bu mektubu heyecansrz gekilde okumak imkansrzdrr. Tvorogov bildiriyor ki, Prof. Troitski vaktiyle Olonetsk seminaryasrnda tahsil ederken meggalelerin birisinde hocanrn elinde bir el yazmasr gormi,igttir ve hoca bu el yazmasr hakkrnda "bak bu igor Destantntn bagka bir ntishas ve bu,baalmg nushadan daha genigtrr" demig. Fakat hoca Aniden vefat etmig ve el yazmasr kaybolmugtur. Sonralarr destanrn metni tizerinde gahgan Tvorogov 1923'de Petrozavodsk'a gitmig ve orada Olenetsk seminaryasrnrn hocalarrndan birisiyle goriigm0gt0r. Aynr gahrs da el yazmasrnrn mevcut oldulunu ve hususiyetini tasdik etmigtir. Bu gidigatrn sonu Rus medeniyeti igin fizfic(idtir. Prof.Peroto'nun ifadesine gore talebelerinden birisi Hegterhan pazarrnda bir koyluntin, bir araba eski evrakr nasrl sattr$rna gahit olmugtur, Talebe evrak tomarrndan birkag eski el yazmasr grkarrr; bunlarrn arasrnda igor Destanrnrn ntishasr da varmrg. Fakat el yazmasrnr almak igin talebenin parasr yoktur, sonunda bir Kazak, evrak tomarrnr tamamen satrn ahr ve kendi arabasrna doldurup gottirtir." Bu efsanevi Kazagrn bir araba y0k0 eski Rus yazmasrnr ne maksatla aldrgrnr soylemek zordur. Fakat birqok krymetli el yazmasrnrn ne gibi mucizeler ve tesad0flerle ilim Alemine dahil oldugunu bildigimiz igin inanmak gerekir ki, Hegterhan pazarrnda meydana gelen hadiseye benzer durumlarda, kim bilir ne kadar el yazmasr yok olmugtur. Lavrentev Yrllrgr gibi nadir ni,ishalar bugiinkij okuyucuya ulagmayabilirdi de, Musin-Pugkin bu el yazmastnt 1792'de tesadiifen elde etmigti; Petrovsk korniseri Krekgin'in varisinden satrn aldr!r bir tomar kitabrn arastndan bulmugtu. Destanrn tek bir nrisha olmast eski Rus tarihinin bir ktstm "gayretkeg" ine rahat vermiyordu. Musin-Pugkin el yazmastnt bastrrdrktan az sonra birkag sahte el yazma peyda oldu. U- mumiyetle boyle dort sahte n0sha ortaya gtkmtgtt. Meghur arkeograf (eski yazt Alimi) eski Rus yaztstntn toplayrcrsr ve miitehasstst M.P. Pogodin, A.i. Bardin'in olilmri vesilesiyle yazdrgr vefayatta goyle diyordu: "Merhum (Bardin) eski el yazmalannr ve yaztlan taklit etme ustastydr. Halk arasnda bughn, onun Musin-Pugkin ve A.- 21

13 F.Malinovski gibi miltehassrsrs/azn batna ne gibi oyunlar agt$t hakknda gi)ling hadiseter anlailhr. Deniyor ki, 6lim Musin-Pugkin Tarih Cemiyetine gelip gagknhk ve seving iginde bildirir: "Muhteremler, egsiz bir gey elde ettim, mucizedir, mucize!" Cemiyetin Azdlan merak ederler: "Ne mucizesi?" "-Gidelim bize gi5stereyim." Hepsi toplanrp Alimle bereber yollantrlar; ev sahibi oteki odadan sorarmrg, bozartp kar{rmrg bir deri el yazma (perga' ment) defterini getirir: lgor Destanr niishast. Hepsi gagrrn, sevinir. Sadece Aleksandr Fyodorovig (Malinovski) bir gey soylemez. - Peki siz niye konugmuyorsunuz? - Ustad diin ben de buna benzer bil el yazmasr almrgtrm. - Olamazl - Dogru soyloyorum. - Kirnden aldrnrz? - Bardin'den. Derhal hizrnetgiyi gonderip Malinovski'nin evindeki el yazmasrnr getirtirler. "Anlagthyor ki her iki nilsha da aym adamrn igidir, sevap iglerini yad edelim, Allah ona rahmet eylesin." Boyle 'lakalar" Destanr gevreleyen gripheleri biraz daha sertlegtirir, katrlagtrrrr. Eger Musin-Pugkin gibi bir mlitehassrs, Bardin nrishasrnrn sahteligini sezrnemigse, kirn garanti verebilir ki, yanmrg el yazmasr da birisinin "gakast" olmasrn? Bardin gayet sadece bir ntishayr satmakla yetinseydi bunun bir taklit, bir sahteclik oldu$u bu kadar gabuk ortaya gtkanlabilir miydi? O vakitlerdeki mtirekkebin kimyevi analizi h6ld tatbik edilmiyordu, ka$rt ise zaten eski, XVl. asra ait olabilirdi. Bu cins kalrt mevcutlarr, manastrr kiitiiphanelerinde XVlll. asra kadar bulunmaktaydr. Haklr sorulardrr. Esas soruya, "igor Destant hakikaten olmug mu, yoksa bu XVlll. astrda tertip edilmig sahte bir el yazamast mtdtr?" sorusuna ancak Musin.Pugkin'in bastrrdrgr rnetni 'Btiyilk Knez Dmitri ivanovig Destant'ntn nilsha metinleriyle mukayese ettikten sonra tam bir cevap.vermek mtimkhn olur. Mtidafaacrlar buna gore iki kesigen istikamette faaliyet gosterirler. Hig gilphesiz, hayli ig gorrilm0gtiir, fakat ahnan neticeler hatta btitiln haliyle de esas soruya miigahhas bir cevap vermege muktedir defildir. 22 Bir s0rii mudrilaacrnrn emelinin bu kadar az faydalr olmastnrn sebeplerini anlattrklarrmrn iginde ifade etmigtim, gimdi igin sadece teknik tarafrnr ortaya grkarrnak kahyor. Bu da gundan ibarettir: Qagrmrza kadar gelip ulagmrg nrishanrn kopyasrnr grkarmrg XVl. asrr'. M0stensihinin metne yaratrcr mridahalesi ya tamamen inkar ediliyor veya bu mridahalenin payr hayli azaltrlryor. Abidenin dil, risl0p ve fikir eklektizrni (segmecilik) de bundan ilgri gelir, Ne pahasrna olursa olsun kendilerini ve bagkalartnt destanrn bagtan baga hakiki olduguna (yani Xll. asra mensup oldu$una) inandrrmala galrgan miidafacrlar vaziyeli biraz da "galiz" hale getirmiglerdir. Bana oyle geliyor ki, hig degilse bir hadiseyi oldugu gibi kabul etmek laztmdtr, igor Destant en aztndan iki zaman diliminin Xll, veya XVl. asnn mahstilii, edebi Abidesidir. Bu 6bidede "Protograftan" (onceki yazmadan) kalan nedir, miistensihin kattr$r nedir? "Sapt samandan ayrmaqa" Zadonqina" yardrm edebilir. Bu destan dahiyane orjinalin kompozisyonunu ve imajlarrnr oyle teferruatryla tekrar ediyor ki, pek gok halde Musin-Pugkin ntishastndaki hadiselerin tersine Zadongina'nln delillerine daha gok inantrsln. O, bazt poetik goriintigleri daha incelikle ifade eder. Destanda oldugu gibi kendi bagrna buy' rukluga frrsat vermez, yani imajrn l0gatrnr sun'i gekilde iler' letmez, geligtirmez, Zadongina muellifinin ortaya koydugu rnaksat miistensihin maksadrndan bir hayli farkltdtr. Birincisi, yalnrz gekilden istifade eder ve buna gore efer anlagrlmaz yahut da eskimig detaylara rast gelirse, bunlarl sade gekilde blraktr veyahut gagdag vasttalarla ifade eder. Mrlstensih ise gekli de muhtevayr da kurmaya mecburdu ve oyle bir kurmahydr ki gagdag okuyucu da bunlart anlayabilsin. Buna gore o anlagllmaz yerleri bildigi gibi yorumlar, arkaizmleri satthdan sozlerle izah eder" Tiirkizmleri (e!er manalarr ona agtk gelirse) kendi diline gevirir. Ne var ki Destantn ozrine bir hristiyan havast da sokar, en iizuctisu de gudur ki, kendi devrinin ruhuna uygun olarak " Miistc.usih: cl tlnztntsutdtn yeni hir k.rpytt Qrkrtrilil kimse (Kitnlntnrz iltt ltiiyiik lntrfe rltrzrtrrtk XVl. trsrtltki lrilinnnryr ttiistensilri knsdediyoruz' Ttrc.) * 'liirkle kdinrcltr, Tiirk mrstrlur. 23

14 bazr pargalara vatanperverlik kryafeti giydirmege gayret ederdi. Belli bir miibalagaya gitmig olabilirim, fakat eski freskte renkli srvanrn bulundu$unu isbat igin k6fi bir hadisedir. Hatam varsa, daha mtikemrnll analiz 6leflerinden istifade eden gelecek aragtrrmacrlar kendi diizeltmelerini yapacaklardrr. Onlar gelesiye kadar, eski yazryr yeniden inga etmenin bize malum olan metodunu stnamak istiyorum. Zadongina ve Musin-Pugkin niishasr metinlerinde ayn ayn yerlerin birbirine tam uygun gelmesi, bu yerlerin destanrn ya orjinaline veya daha eski ve teferruath n0shalarrna ait oldugunu isbat edebilir. Mtidafaacrlar bu iki destan arasrndaki gekli benzerlikleri goyle izah ediyorlar: Sofoni-rezanets, Dmitri Donskoy'un galibiyeti hakkrndaki hikayeyi kaleme ahrken, igor Destant onun masast tistiindeymig. Zadongina Ruslarrn Kulikov goliinde Kayala'daki maglubiyetin sesinin nasrl grktrfrndan bahs ediyor. Bu eser, igor Destantna bir gegit cevap geklinde yazrlmrgtrr. Bu sisternin butrin sorulara cevap vermeyerek yenilerini do$urdu$una bakmadan, ben /umumiyetle ona riayet edece- $im. Bu sisteme istinad etmiyorum, fakat gok m0mk0n bir alternatif olarak mr.iracaat edece$im. Zadongina nasrl meydana gelmigtir? Varyanilar gok, Bunlardan birisine dayanrp tasavvurumuza giig verelim. "Destan" dramrna benim fikrimce esasen dort suret igtirak eder'. "Milellif, Milstensih, Sofoni-rezanets, Aragilrmaa (bu adla mudafaaay umumi bir tip olarak farz edelim.) Dramrn birinci perdesini brrakahm. ll. perde. Hadisenin cereyan ettigi yer: Gtiney Rusya. Zaman: 1240 ytl. Batu'nun ordusu Kiyev'i iggal etmig. Knez ve Manastrr kritiiphaneleri yakrlmrg. Saglam kalmrg kitaplar Kuzey vilayetlerine tagrnryor. Bunlarrn arasrnda igor Destanrntn birkag n[ishasr var. Xlll. asra ait bu ntishalar halen orjinale en yakrn olanlardrr. Diinyevi karakterdeki diger bdebi ornekler gibi bu niishalar da muhtemelen Knez veya Boyar kriphanelerinde saklanlyordu. Bu t0r edebiyatr geytan igi, kiiftir sayan kilise rnensuplarrnda kesinlikle oyle bir merak uyandrrrnryordu. (Mo$ol-Tatarlarrn geliginden evvelki devirlerde de kilisenin, putlann, ilahlarrn terennrim edildi$i veya iginde Hristiyanhktan evvelki dinlerin terimlerini tagryan pek gok eski Rus edebiyatr ornegini mahvettiline inanrnak rnrimkundiir. "Veggi" (miidrik) gibi gok yayrlmrg bir soze dahi yasak koyuldu$unu soylemek kafidir; gtinkti putperest kahinlere tatbik edildiginde bu s6z "sihlrbaz" "efsuncu" man6srnr ahyordu. "Gegmig Ytllar Hik6- yesl"nde tarihi Oleg Ve99i adr hususi bir kayrtla verilmigtir: "Ve Oleg'e Veggi adm verirlerdi, giinkil bu adamlar putperest ve cahildirlen" "Sihirbazlartn d6villmesi" devrinde putperestlik "kokusu" gelen eserlerin "yiizil" yrkantr ve deri cildinden de "diizgiin" eserlerin yazrlmasr igin istifade edilirdi, Kilise, eski Rus estetik edebiyatrna Batu'nun yangrnlarrndan daha az zarar vermig degildir, ' Boylelikle, Rusya'nrn Griney gehirlerinden, da$rlmrg haldeki Knez kiittiphanelerinden sa$ kalmrg el yazmalarr Kuzey-Dolu manastrrlarrna getirilir ve kilise rnensuplarrnrn eline geger. Din? kitaplar icin yaztlr malzernenin krthlr, Destanrn bazr niishalarrnrn talihinde agrrhkh bir rol oynayabilirdi. Onun taril{l muhtevasrndan ve poetikastntn ayn ayrr krsrmlanndan, muhakkak ki, salnamelerin ve dtinyevi muhtevalr bazr eserlerin aslrnrn kopyasr ve redaktesinden bazen istifade olunuyordu, "Taratstz" veya mtlhim tarihi muhtevasr olan bazr edebiyat orneklerinin korundu$unu kaydedelim, lgor Destanr Jse az tantnmtg, oyle nrifuzu olmayan Nev. gorod-seversk Knezinin iglerinden, hayli rizric0, kederli hadiselerden bahsediyordu. Xlll. asrr ise Ruslar igin agrr maglubiyetler devriydi, b0t0n cephelerde bozkrrllara yenildikleri bir zamanda, bu trir kederli mevzuu olan eserlere m0sbet gozle bakmak zordu, Boyle eserler vatanseverlik terbiyesinde esaslr bir rol oynayamazdr, soyleme$e liizum yok, belki hal6 da zararh. Hristiyan silahrnr anlatan, "pogant"lar (bagrbozuklar) iizerindeki galibiyetlerden dem vuran eserlere ihtiyag vardr. Bakrnrz, igte bu sebeplere gore igor Destanr da faydasrz sayrlabilirdi. XlV. asrrda Kuzey-Batr manastrrlarrnda Destanrn olsa olsa iki-09 nrishasr kalmrgtr. lll. perde. Faaliyet yeri: Moskova manastrrlarrndan birisi. Zaman: 1380'den az sonra, Katrlanlar: Sofoni-rezanets. Yaratrcr riretim ozelli!i: Yrlhklarr kopya eden rahip ki, zamanrna gore yeteri kadar kriltiir[idfir, kitap heveslisidir, estetik yaratrcrltga meyli vardrr, bu meyil, yrllardrr icra edilen megkler (eski el yazmalarrnr kopyalamak ve redakte etmek) neticesinde do$mugtur, ondaki taklit kabiliyeti de igte bu meggaleler sayesinde

15 terbiye edilrhigtir, fakat orjinal bir estetik istidada sahip de$ildir. (Tam bilmiyorum, ancak muhtemelen, gtizel sanatlarda "kapelmeyster" (orkestra) m0zigi anlayrgt mevcuttur. Birisi omr0 boyunca nefesli orkestraya rehberlik ediyor ve gtinlerden bir gun dizini yere koyup kendi senfonisini yazryor. Fakat m0zik onun kalbinden gok kulaklarrna seslent,gine gore "Amur dalgalan" ve "defin margt" pargalarrndan dlizenlenrnig bir '?urgu" elde edilir. Bazr besteciler bu sahada mukemmellik zirvelerine ulagryorlardr.) Sofoni, manastrr kiittiphanesinde putperestlik ruhu ile yazrlmrg eski bir el yazmast bulur. Eserin edebi 0slubu onun asrl soz sanatr hakkrndaki tasavvuruna tam denk gelir. Fakat muhtevasr, fikri ve konusu, Sofoni'nin d0nya goriigti, ga$rn hadiseleri ve o devrin Rusyastndaki "halet-i ruhiye" ile bi.iyiik bir tezat tegkil ediyor. Boylece el yazmastntn talihi, kaderi belli olur, Sofoni kiiltiir[i, gok okumug bir adam olarak anlar ki, Destan genig yayrlmamrgtr ve hig de yaytlamazdt. Kendisi bu esere dair bugrine kadar higbir gey igitrnemigti. Anlar ki bu niisha (belki de bunun orjinal oldugunu santyor) yakrlmrg Kiyev'dan getirilmigtir. Bunun yegane nusha olduluna da emindir, Ambara yrgrlmrg ve muhtemelen Xlll. astrdan beri de el siirrilmemig kitap yrgrnr arastnda, kendinden bagka da sezen olmamrg, olsaydt goktan yok olurdu. Sofoni belki de anbart gu pratik maksatla karrgttrmtgtt: Burada dini olrnayan muhte' vah bir kitap bulup cildinden kendi igi igin istifade etmek. El yazrnaslnr okuduktan sonra Sofoni'nin akltna, gagdag mevzu' da boyle bir gey yazmak gelir Kulikov hadisesi hal6 da onun muhayyilesinde idi, : Destan, Don alzrndaki Ruslann g6gebe Ttirkler ile olan mrlcadelesinden bahsediyor. (Bizim hikaye Don ulrundaki do' vtigten olacak.) Destan, Ruslarrn gogebe Ttirkler taraftndan nastl bastldt'!rnr tasvir ediyor. (Bizim hikaye galibiyet hakktnda olacak.) Destan, zavalh Knez igor hakktndadrr. (HikAyemiz, b0yiik Knez Dmitri hakktnda olacak.) Bagka bir ig igin el altrnda yedek tutulmug deri cilt iizerinde o, "Dimitri" Donskoy'un Destant"nt (Zadongina) yazmala baglar. Yanrndaki kuwetli ornelin karakterinde... Bu el yazmaslnln mutlaka silineceline emin oldugundan Sofoni'rezanets, korkup r.irkmeden, onun 'Uerislni" soymafa, mahvetme$e mahkum edilmig timsahtn canlt tohumlartnt ve uzuvlartnt kendi eserine aktarma$a baglar. Eger Sofoni'nin biraz da guphesi olsaydr ki, kargrstndaki biricik nrisha de$ildir ve Destantn Rus edebiyatrnda kendi miistakil hayatt olacakttr. (hem da nastl!); o zaman onun po' etikastndan bu gekilde agtkga nasiplenmeye, faydalanmaya, 0stelik galtntt esere imzastnt atmaya hig bir zarnan cesaret etmezdi.' "Zadongina" maksadtna ulagtr. Sofoni-rezanets adtnl meghur etti, Pek qok nosha kopyalantp (ash bize gelmese de) genigge yaprldr. Fakat Sofoni bir daha eser yazmadr. Gorfi' nrirde bagarrlr bir ornek olmadl$rna gore," Ugtincti perdeye ilave. Sovyet edebiyatrnda "Zadonqina"ntn dogum manzarasl bagka tiirlfi tasavvur edilir: XlV. asrrda "lgar Destan/"nln onlarca, ytizlerce ntishast vardt, Ook yayrlmtgtt, tislup gtizelli$i ve y0ksek hareketleriyle halk taraltndan seviliyordu, Genig halk kitleleri, o zaman da eserin edebi krymetini ve azametini iyi anlryorlardt. Eserin sadtk perestigkarlarrndan (sempatizan) biri"i d" "Bryansk Boyart Sofoni Ryazanski" idi. Abidenin gtizelli$inden ilham alan bu Sofoni oturup cevap eserini' naziresini yazar ve ornege besledigi biiyuk hiirmet hissiyle de onun poetikasrnr (giiriyetini) kendi eserine aktartr. "Zadongina"ntn okuyuculart ve dinleyicileri seve seve oku' nan her iki eseri heyecan iginde kargrlagttrtr, yerli edebiyattn iki asrr m0ddetince kat ettigi mesafeyi hayallerinde gozden gegirip cogarlar. - Akademisyen B,A. Rtbakov'un izahtnt okuyunca ortada tahminen goyle bir rnanzara canlantyor: ;'Dmitri Donskoy'un galibiyeti Don igin yaplan savaqtan az sonra Sofoni Ryazenets tarahndan yaratilmq Zadongina adlt eserde vasilandrrrlmryur. itk sailrlardan baqlayarak, miiellif l' gor Destanrndan 6rnekler atma a bagtar, ondan ilham alarak, kendisini onun tantanah ahengine btahr. Muhtemelen Z?!?'- gina'nrn okuyuculart da dinteyicleri de igor Destantna iyi birer khru, imigter ve Kutikov sava9, hakknda bir destan igin nasil dahiy;ne bir drnek segildigini taykryta takdir edebilirlerdi. O

16 nun (m1etlifin) igor Destantdan daima faydalanmaa, Destantn poetikaana vurgunlu$u, segti{i 6rnejin tantanah ihtigam, 118)'lerde yagamrg bilinmeyen bir Kiyeflinin dehauna, onun yilce maksadtna duydugu derin sayg hissiyle izah edilebilir (54, 26). Diigrin nutuklarrna benzeyen boyle tantanaft beyanatlar, z6ten karrgrk olan meseleyi daha da dolagtrrrr. lv. Perde. Faaliyet yeri: Pskov manasttrlarrndan birisi. Zaman: XV-XVI. asrrlar. Katrlanlar: Kitaplardan kopya grkaran, tanrnmayan rahip, Yaratrohk ozelligi: Pek ytice bir redaktordiir, ortak m0ellif kabiliyetina sahiptir (d0nyevi edebiyatlan aktaranlarrn hepsi igin karakteristik bir ozelliktir). Konunun sadece baglangtct evvelkilerin aynrdrr. Rahip manastrr k0triphanesindeki n0shalart kontrol ediyor. Muharebe yrllarrnda G0ney'den getirilmig el yazmalarr da burada saklanryor, Rahip dini edebiyatlarrn kopyasrnr grkarrnak igin deri cilt aragtrnyor, fakat denk getiremiyor. Artrk Rusya'da yeni yazr malzemesi olan ka$rt kullanrhyor. Fakat bu dini edebiyata layrk bir malzeme degil. Nisbeten ucuz olsa da deriden daha dayanrksrzdrr, (Boylece gu ka$rt riretimi eski Rus edebiyatrnr tamarnen yok olrnaktan kurtarmtgtrr) $imdi rahiqin diinyevi edebiyatta alakastnt gekiyor, Yalntz bu sahada degil, Rusyanrn her yerinde eski edebiyata merak giinden gtine artryor, $imdi dini olmayan metinleri hemen silmeden ewel kagrda gegiriyorlar, Rusyada aydrnlarrn sayrsr durmadan artar.hatta kagrttan hazrrlanmrg kitaplar da krymete biner, manasttrlara (o devrin negriyatr) biiy0k gelir getirir. Anbarlarda uzun yrllar bakrmsrz kalmrg kitaplar aragttrtltr, elden gegirilir, eski el yazmalarr, kiilliyatlar, mecmualar di.inya yrizri goriirler. Hakikaten bu mecmualarda agrkga hristiyanhk drgr mevzularda olan yaziara da tesadtif edilir. Fakat stktntt yok, madem ki ka$rt var, biraz redakte ile k6grda aktartp go$altmak milrnkrin, Deri varak buhrantnrn halledilmesiyle Kilise sans0rtl de liberallegir, belli bir yola girer, Ayrtca siyasi vaziyet degigir, XVl. asrrda eski Rus putperestlili artrk hig bir tehlike arz etmez, Put-ilahlar Perum ve Veles, Stribog ve Hors halk tarafrndan biisbtittin unutuldu, arttk onlar isa peygamberle rekabete giremezler, Ulkenin medeniyetinde putperestli$in bazt unsurlari kalmrgsa da, ideolojiye ztt oldu6undan boglukta astll gibidir. Pravoslavhlrn (bir tiir Hristiyanhlrn) gtirz darbeleriyle lerle bir edilmig elxi abidenin bu zavallt kaltnttlart kimi korl<utabitir? gimdi mevcut ideoloji igin gulyabani ve hortlaklar da korkulu aegitoir. Safsata ve kuruntular din delil, meraklt, gfi' lunecek bir anakronizm, bir eski zaman masaltdtr. Kilise men' suplarr bunu iyi bilirler. Hristiyanhk da Rusya'da her din igin gerekli olan marhaleden gegmektedir; yavag yavag bir tatbi' lata doner, insanlartn ruhuna, beynine siner, mevkiini saglamlagttrtr. Esas rakipleri mahvettikten sonra galip grkan ideoloji, aki' deye sonra da Adete, orfe doner' Erozyona ulrar, ihtiyarlar, gtinoetk hayat seviyesine iner, korelir. Arttk grcrklandtrtct ha_- iralara ihtiyag duyar. intiyarlayrp elden ayaktan du9m0.9, yag baglamrg muitak hakime eski diigmanlartn cisimsiz golgeleri daima kendisini tasdik etmek igin gereklidir. Boylece din yavag yavag kat'ilikten kurtulur. onun sonmekte olan ruhu yalntz 'ru.iro"n ve eskimig cereyanlardan gldastnt altr. onlarla mtinakagada kendi omrrinii uzattr. onun dikkati daima aynt istikameitedir, Qtinkri Ortodoks kilisesinin nuluzuna kasdeden ha' yati cesaretii niyet ve programlar orada haztrlantr' Onlartn i<itaplarr halen de cemaatrn gozii oniinde tantanalt gekilde V"f.if,t. MAnAsrz Velesler, higbir geye yaramayan, ne d-edi$ini 'kendi de anlamayan Makoglar ise higbir program ileri si.irrnezler, onlardan sadece bog bir isim kaltr ve onlar kilise igin Samoyed'lerin tahta putlart kadar zararstzdtr' Ve rahip lgor Destanlnln son n[ishaslntn bulup kendi masast i.izerine koyar' Kopyastnt kagrda gegirir, birkaq n0sha kopyadahazrrlar'.fun0shalardanbirinixvlll.asrrdamusin. pusiin elde eder. 6teki nrisha XX. asrrda Pegora'da goriintip t<ayuotur. UgiincUstnii ise Hegterhan pazartndan tantnmayan bir Kazak altp nereye ise goturtir. 29

17 MAV cune$ -Hayvan Crvrltrsr- Destan bize giiriyeti ogretir. Yrllar boyunca onu satrr satrr okuyup kavradrkga giir k0ltiirun artar. Rus dili ve poetikasrnrn canh derslilidir bu destan; oyle bir derslik ki, kaidelerini, dristurlartnt kendin bulup kurarsrn, oyle bir derslik ki, istisnalar can stktcr kanunlardan, drizenden drgarrda durur, $iir, gramatikanrn kendini ifadesi de$ildir; lakat gramatik diigrim bazen giiri anlama$a yardrm eder. lgor ve Vsevolod'un ordularr kargrlagrr. H0c0m baglar: Togda vstupi igor Knyaz'vt zlat' stremen' i poeha po gistomu polyu. So/ntse emu t'moyu put' zastupage,' nogt' stonugti emu grazoyu ptitsi ubudi; svist' zverin' v' stazbi; div' kliget' vr'hu dreva...(l9) Musin-Pugkin'in tercrimesi'. "Knyaz igor vstupya v'zlatoe stremya, poehal' po gistomu polyu. So/nfse svoim'zatmeniem' pregrajdaet', put'emu, groznaya vostavgaya nog'yu burya probujdaet.ptits', revut' zveri stadami, krigit' filin' na vergine dereva... Birgok mi.itercim ve aragtrrmacr bu pargada ilk planda "stazbi" sozriniin izahrnr bulmaga galrgrr ve hakh olarak goyle agtklarlar: Bu ifadelerin (kaydettigim) manast, b0ttin satrrrn boltlnmesi, bazen yaprlmrg bu sun'i birlegtirme vasrtastyla aydrnlatrlabilir V.i. Stelletski (61, 130) "sfazbi" soz[iniin yorumuyla ilgili baghca aragtrrmalan etraflrca tedkik etmigtir. Maksimovig burada ilk defa v'esta"(kalkmak, durmak) fiilini gdrmig ve "bi" krsmrnr da sonraki ctimleye ait olark d0grinmtigtiir. Onun yorumuna dayanan Potebnin'in "uzbis Div" dtzeltmesini, V.A. Yakovlev "zbisya Div" ( "zbisya"-liksindi, depregti, heyecan- " Mrrsirt-Ptrgkirt'irt izrthh terciirtttsitrc gtirc "Ottdrt Knez igor ktzrl iizengiye bnstt, diizliige utrdt. Giinel tutuldu, knrmhk yolurut kesti, gecedau lnsltrutg tufrtr krryltrt u.t4nrdtrfu, lmyttrtrtltr nmn nlfi, nfltcm bi.l;rrdt lttykug iittii..."(terc.). landr vs.) geklinde kabul etmigtir. Daha sonralart akademisyen V.N. Perets de aynr neticeye varmrgttr ve halen de bu varyantrn hayli taraftarr vardrr (D,S. Lihagov, O,V, Tvogorov vb.) V,F. Rigin'in "v'esta bliz" (kalklr yerinden) d0zeltmesi paleografya bakrmrndan esassrz gortinilyor, edebi bakrmdan tabii olmayan, sun'i bir tesir brrakryor. V.S. Miller, A.A. Potebniya, V.N, $epkin, V,N. Andrianova Perets, A.S, Orlov, D.S. Lihagev ve terciimeci A,F, Veltman, G.P. $torm, N.A. Novikov, L.i. Gimofeyev ve bagkalart, cfimle uv'sta" fiiliyle biter, yani Svisf zveriny vsfa/" (hayvan ctvtlttst kalktr) diye dtigriniiyorlar; V.S. Barsov, S.K. $ambinago, F.E. Korg ve V. Stelletski ise "zbi" unsurunu ciimleyi tamamlayan fiil sayarak 'v'eita" sozrinii pargaltyorlar "v sta". Fakat bu "sta" krsmr neyi bildirir? Burada fikirler aynltr: Barsov ve $ambinago "sta" krsmrna "staya"l deste, stirfi/, Korg ise "stado'tsiirti/soziin0n kaltnttst olarak bakarlar, Stelletski ikinci fareziyeye tarafdar olur.,. Stelletski'nin terciimesinde metin 9u gekli ahr: 'Wogf" sfonugtl emu grozoqu Ptits' ubudi Svist' everin' v' sta(da) zbi Div' kliget' vr'hu dreva'r Bence, bu gimdiye'kadai yaprlmrg ilmi ve estetik terciimelerden en bagartltsrdrr. Diler orneklerden soz aqmak vakit altr ve ilgi gekici degildir. Ben etimoloji (kok bilgisi) us0liinden evvel strtiktural (yapr bilgisi) metodu kullanmak istedim ve bu pargayr agagrdaki gekilde duzenledim: "So/ntse emu t'moyu put' zastupage. Nog' stonugti emu grozoyu. 1- Ptits' ubudi svist'. 2- Zverin'v'sta zbi, Div' kliget' v'rhu dreva..."" Mukayese igin bir tabiat tasvirine, vurugma evvelinde gafak. Tcrciime: "Gtce onu nfrm iltiltisiylc ktrr1tlfldt / stttrki otrrt telilikeilen ltflberdilr etnek istiyortlu / kuglt uyrtttdr, lnyun11fu7s aultrs kalktt. Dal tti.ttnn lttrsnulo ttiri il1h,". ** Terciinrc: "GiitrcS tutlldt4 knrtttiltk rlolutn kesti. Sttnki gece ttldtt, tufnt inledi. / 1.- Kuslnnn utrltrsr uyrttrdr 2' Hay0rtttlnr korktrilnr. peu, n{ncnr ltt{.tttitt rtltrtt ttltt.". 31

18 soktrigri sahneye dikkat gekelim: "Dolgo nog' merknet. Zarya svet zapala. M'glya pelya poknla, 3- $tekof' slaviy uspe. 4- Govor' galig ubudi.'r Destanrn iki farkh yerinden aktarrlmrg ciimlelerin gramer akrabah!r gahsen bende higbir.giiphe uyandrrmryor. Birbirinden yalnrz baglangrg yerleriyle fark edilebilir; fakat ciimlede boyle yer deligtirme (enversion) miimkiind0r ve Destan devrine de sonraki devirlere de ait Rus dili terciimesinde bu ttir pek gok orne$e'rastlamak mtimk0ndtir. 1,2,3,4. kuruluglann umumi yapr ozellikleri: 1- Belirticinin (zarfrn) haberden evvel gelmesi / ptits ubudizverin v sta- slaviy uspe* galig ubudi/, 2- Haber fiilinin gegmig zamant ile ifade edilir/ubudi v sta=uspe= ubudi/, 3- Niteleyici slfatrn krsa gekliyle ifade edebilir/ptits' zverin slaviy-galigi, Yapr bakrmtndan 1. ve 2. satrrlar 3. ve 4. satlrlar gibi birbirine tam denk gelir. Boylelikle, gu neticeye vardrm: "pti" go$u kimsenin diig0ndti$rl gibi isim de!il, krsa gekilli srfattrr, Boyle bir gramatik okunugta Slav edebiyatr igin garip ve yabancr telatfuz edilen "svist zverniy" I hayvan ovrltrsl / ifadesi aradan kalkar. Daha titiz ve gelenekte olan "ptigiy sylst" ifadesi ortaya grkar, (Hatta Musin-Pugkin de kendi tercumesinde "syisf zvernty" iladesini kullanmak istemig, onu "revut zveri"linilti, bogtirtti/ ile de$igtirmigti.) Ben bu isbatlarr biraz ihtiyatla, tanrnmrg dilcilerin nufuzu ve adrndan gekine gekine soyliiyorum. Onlarr da aynr gekilde Musin-Pugkin'in adr ve ntifuzu biiyrilemigtir. Bu pargantn "anlaylmazltjt" hig de esrarh "v stazbi" den delil, apagrk "ptits" sozrinden ileri gelir. Agrk olmayan "zbi" bag yerinde durur ve muhtemelen bu isme aittir. Semantik (mana) sisteme gore hayvanrn grkardr$r ' "()ece lrihnek lrihniyor, Thn yeri sdkiihnekte, giiller knrnfuit biirihuttiig. / 3- Biilbiil crttrlttsr sttsttt. / 4- Kttrgnlnr t\ttii.". veya hareketten dogan sesin adrdrr. Eski Rus dilinde benzer bir soz vat, "ztb"-heyecan, korku, telag-qagdag Rusgada "ztb"-dalga, hafif dalga. Soziin kok0 Ukrayna, eski Slavyan., Slovak, Srrp dillerinde da!llmrgtrr / -zib, z'b, -zeb-,zayb / (65,1009) Bu, olabilecek aragtrrma istikametlerinden birisidir. "zbi" attrk bize ve miistensihe malum olmayan paleografyada veya konugmadaki nriansrn ifadesi olabilirdi I zrbi z'bil. Ben gimdilif, "z'bi"-heyecan, korku-okunugunu kabul ediyorum, Kabaca bir tercrime olarak:"kug ctvtlttst uyandt, hayvanlar korkmafia bagladtlar." -IZYASLAV KARYOLASINDA- Destanda anlagrlmayan her yerin hesabrnr Musin-Pugkin'e kesrnek de dogru olmazdr, "Boyle kanqtkhklar sailrlann yanlry bdlilnmesi neticesinde de meydana gelebilir. Musin-Pugkin'in itiraftna g6re, "el yazmasm anlamak oldukga zordu; gilnki) ne yazt kaidelerine riayet edilmig, ne de s6z dizimine uyulmug; kullammdan gkmtg, manig aqk olmayan eski sdzler pek goktu." (24). Brjtrin bunlar yazmanrn okunmastnr zorlagttrtyordu. Musin- Pugkin, Novgorodlulann Knez Jaroslav'a gonderdi$i fermant aragtrran $erbakov gibi kaba bir hata btrakmaktan korkup ihtiyatlr davranryordu. ($erbakov "zats'i Milovtst" ifadesini '2ayag'imi lovtsami" (tavgan tutanlar) gibi okumugtur.) Fakat Musin - Pugkin b0ttin ihtiyathhgrna ra$men, btit0n satrrlarr sozleri bolerken, $erbakov'un hatastndan hig de geri kalmayan btiyiik.tahriflere yol agmtgttr: "K'meti" yerine "k'meti", "v'stazbi-vsta zbi" "mu-ja i mesya - mujaimsya" vs. Redaktorun anlarnadt$t sozler golu zaman briy0k harfle yauhr ve gahsi adlara gevrilirdi, Boylece "Koggey" Poloves (Krpgak) adt, "ljrim" igor'un voyvodast (beyi) olarak verilirdi. Sozlerin hatalr bol0nmesi yiiziinden sun'i bir metaforun (mecaz) meydana gelmesine sebep olmug bir durumu gqzden

19 gegirelim. Musin-Pugkin'in hatalartnt d0zeltme$e gahgan aragtrrmacrlar hayli gayret gosterir; fakat ondan daha gulting neticelere varrrlar. Metni okuyan Alimlerin edebi duygudan uzakh!r neticesinde bazt hallerde, kendi yaprnacrkh!ryla gagkrnlrk doluran, destanda ve genellikle edebiyatta yeri olmayan imajlar meydana gelirdi. "Yedin' je izyaslav" stn"vasil'kov' pozvoni svoimi ostnm megi o gelom Litovskiya, pritrepa slavn dedu svoemu Bseslavu a sam'pod' gr'lentmi qtiil na krovave trave pritrepan' Litovsk'mi megi. i shotnyu na Krovat' i rek': Druiinu tvoyu, Knyaje, pti9'krih priode, a zveri krov' polizaga,"' igaret ettigim yeri, Musin Pugkin goyle terc0me etmigti: "Na sem' to odre leia proiznesya on" (Yatakta uzantp dedi). Diizeltme yapanlai goktu, en ilgi gekicileri gunlardtr: f i shoti yunak rova t'i rek'.. Bu Strp'Rus ctimlesinin teklif edilen ter' crlmesi goyle idi: "i shotel yunaqa yam / mogilt / tot skazal. ""ve bu geng olmek istedi, dedi." Fakat mtiellifin lugattnda lazla bir "noga" sozi,i var, yani "yunak" uygun degildir. Bununla boyle tersliklerine devam ederler: 2l"i shrti yunak rova..."l-yani "genci ye(kabi(gizledi"; 3l"i shopi"'yani "yuttu"; 4l"i s hotiyu na krov a t'i rek"-kendi sevgilisiyle yani genq o$lanla yataga uzandr" o ise dedi 1l"i s hotiyu na krovat'i rek' "'ve kendi sevgilisiyle karyolastna uzandt ve dedi," Bu manzara V.i, Stettetski'yi utandrrdr$r igin ctimleyi 9u gekilde gevirmeyi teklif etmigtir: "i s miloyu na krovat'-yani Knez izyaslav geng oqlanla deiil, geng kzla karyolasna u- zandr.,." Ben igor Destanlnt resim halinde tasvir etseydim, aragtlr' macrlarrn uydurdu$u btitiin irnajlart renklerle yanstttrdlm' $u epizot da ressam ftrgastna laytkttr. Qol. Kana bulanmrg otlar. Migferleri ezik'b0ztik Litvaltlann serilmig cesetleri. Genig gol0n ortasrnda nikel ayaklt tahta karyola koyulmug, Karyolada ihtiras igindeki izyaslav kendi sevgilisiyle (acaba cinsi Alametleri incir yapra$r ile usulune. lvltrsitr-puskitr'itr tjonnntttt.t dttyttttttrt:tk: "Srtrli're Vtsilktt'trtut o{lu lzyt-"lnzt kendi krtskirt ktluitn ite I..itutltldrlrt snzrrlso girdi, mtdlrrpt olttp kettli lttlttst vspslt77,'n, siilretini r:tzrrlt!r, kttdi ise ktpktruttzt krtlknnrnnt tltnrdn, kntlt ttllnr iistiitrrlt I-itzr,t rloirtmtlt. yg sgztgilisiyle kttry.tltts,ntt,tzttttdt, slltgilisi dcdi: "Knrz, scttitt or,luit kusltrtt ytlt (tldu, zrrthgi ltrtrlttrtttlrtr drt ktttutt rltldtlt ". gore ort0lmrig mti) uzanmtg yatmtg. Etrafta ise ceseiler ristrinde de kargalar... Teklif edilmig rnuhtelif bolmeler (veya rekonstruksiyon) gramatik ve edebi bakrrndan yanmdtr. ilk once gramatik bakrrndan. 1- Musin-Pugkin bolmesinde en azdan iki haber (bilgi) kaybolmugtur, bunlar "farz edilir". Diger bolmelerde de bu kusurlar aradan grkarrlmamrgtrr. 2- Hareketin baglamasrnr bildiren "i" ba!layrcrsr Desianda bir kaide olarak fiilden evvel gelir, N.M. Drlevski bu Alameti hususi olarak kaydeder: "Yalnrz bir tesadufte baglangry "i" si fiilden evvel gelmez: "i s hotiyu na krovat' " (7, 241) Ben izyaslav ile alakah olarak pargayt epik bir biitlinliik geklinde gorriyorum: Benim Bo[igrim: -'... Edin' je izyaslav stn' Vasilkov' pozvoni svoimi ostnmi megi o gelom Litovskiya, pritrepa slavu dede svdemu Vseslavu, a sam' pod cr'lentmi na krovate trave, pritrepas' Ittovshmi megi ishoti juna krov. A (i rek': Drujinu tvoyu, knyaje, ptits' krih priode, a zveri krov' polizaga. Ne bls' tu brata Bryagaslava, ni durugago-bsevolado'. "ishodit" krov'yu - Pek gok islav dilinde sabit birlegmedir, Man6sr "kan kaybtndan olmek". "ishoti" (sevgili tahminen mag'uk) kelimesinin mriellifin uydurumasr oldu$u gorii[iyor, Benzer "ishodi" sozri eger orjinalde olsaydr, Mtistensih hig. 9tlrr stlrr '[?rriimesi: "'[i'k lngnrt Var^ill'o oghr izrl,rslttt, kendi ktskirr krlteryln Liltnt nriltpuluittr: z,tudtt, Ittltts Vleslmr'tn Siihretini ytrc yrktt, kettili isc tl ktrtnr':t ktlkttrltnn rtllttrdit knt.t bttliilnrry tttltnrr iisliittdtt I-ilort ktlrgltnytt dogrnrlt. Kntli kitnttil brtltnntl gl,,r1; srnnjs(r fuli: - Knez, (trd,u, kurdn kilr.i t1r:ttt ttlt1tt.", 34 35

20 g0phesiz ki bu soz0 tantr ve imlasrnr da saklardr. Bu okuyug hem gramatik hern edebi bakrmdan daha titizdir, daha do$rudur, Kanlr savag meydanrndaki mtidhig karyolanrn ve bu karyolada izyaslav ile "kucak kucafia" gelmig geng 'ma!uk" un yerine, epik metnin imaj sistemine ve rislubuna tam uygun, herkesin bildigi sade bir mecaz... irrve: Agrr geliyor insana. Gegen iki asrr iginde Destan hakkrnda btiyiik mikdarda malzeme toplanmrgtrr. Biitiin bunlarr rnuntazaman takib etmek asknda miimktin de degil. Destan hakkrnda ilmin esas mecrasrndan kryrda kalmrg, eski "eyalet" yazlan ise yalnrz tesadiifler neticesinde okunabilir. Bu makaleyi yazdrktan sonra bir kiitiiphanenin katololunda bir kayrt gordrim: "N.N. Mankovski, igor Polku Destant"-Boyan torununun lirik poemasr, Hitomir, ben bu kitabr alarak orada "na krov" iladesini gord0m. Demek ki daha yrl evvel "karyoladaki ma'guk" lan kolayca kurtulmak miimkrindli. O ise gimdiye kadar karyolada, kendi igindedir. -gahin ruvut'tu odrruriuruoe- Gtinlerden bir g0n briyrik Kiyev knezi Svyatoslav Vsevolodig'e haber gelir: "igor'un ordusu Kayala gay sahitterinde darmada$m edilmig ve Polovesler (Kpgaklar) Rus gehirlerine y6nelmiglerdir. Svyatoslav kendi "krztl s6ziini" soyleyerek, kendi "dojdugu yuvastnt" son damla kanrna kadar korumak azminde oldugunu bildirmigtir. "A gi divo sya, bratie, staru pomoloditi? Koli sokol' v' mtteh' btvaet', vtsoko ptits v'zbivaet' ne dast' gnezda svoego v' obidu. Musin-Pugkin tercumesi: "No mudreno li, brattst, i staromu pomolodet? Kogda sokol perelinyet', togda on' ptits' vtsoko zagonyet' i ne daet'v obidu gnezda svoego" ("Kardegler yoksa ihtiyarrn genglegmesi gok garip midir? $ahin tiiyiinii dokttigtinde kuglart ytikseklere gekip gotilriir, yuvasrna yaktn btrakmaz." D.S. Lihagov bu c0mleyi gramer baktmtndan daha titiz tercume etmigtir: Kogda sokol linyaet Vrsoko ptits vzbivaet, ne dasi gnezda svoego v obiduk' Sonra da izahtnt vermigtir: "V mltah" terimi tiiy dokme devrini, bilhassa da, geng gahinlerin ttiylendi$i devri bildirir. Bu kugun yetigkinlile ulagtr!rna igaret eder. Boyle kuglar kendi yuvalarrnr -daha guglii yrrtrcr kuglardan rnesela kartallardan cesaretle korur." (33) $u da'v.i. Stelletski'nin izahr: ;Mtt"' veya "mft",liy dokme, gahinlerin her ytl tuy degigtirmesidir. Tiiy dokrne gahinin yetigkinligine ve bununla ilgili olarak av tecrubesine igaret eder. Miiellif toy dokmitg kugtan bahsediyor. Ttiy dokme devrinde olan gahin kendi yuvastntn yanrndan gekilmez, onu buytik bir gtlgtnltkla korur, yuvaya yaklagan her bir kuga saldtrrr." (61). Avct kuqlarla beraber avlanmak en eski avlardandtr... 6yle zannediliyor ki, avtn bu gegidi Avrupa'ya Gtiney Rus bozkrrlartndan, Asya'dan gelmigtir. Ve astrlar boyunca Almanya, Hollanda, Fransa, i.ngiltere, Macaristan ve Polonya'daki h0ktimdartarrn belki en sevimli e$lencesi olmugtur. Avcr ku9' lartn yardtmlartyla kugu, ordek,,turna ve leylek avlamaga diger av gegitlerinden daha ytiksek klymet verilirdi. Bu sebepten avcr kuglar (bilhassa dogrin'sungur) gok degerliydi. Pek qok halde barrg antlagmast yapan Knez veya htikiimdar goyle bir talepte bulunurdu: "Buna ilaveten on tane.iyi dogan kugu nu'li*ll';ralr Vt. Kart, Nikopol yakrnlannda Tiirklerle vaptrgr. "$,tltitr riirliitrii driktiidiitrlr, Yiilsrklcrdt do1;tlgtir; Ytrtasm t Ei grrt:lmez.". #,