Amaç. İSG alanında toksikolojinin önemi ve temel kavramlar hakkında bilgi sahibi olmak.

Transkript

1 Toksikoloji

2 Amaç İSG alanında toksikolojinin önemi ve temel kavramlar hakkında bilgi sahibi olmak.

3 Öğrenim Hedefleri Toksikolojiye giriş ve tanımlar, Kimyasal etmenlere bağlı meslek hastalıklarında erken tanı, Kimyasal etmenlere maruz kalan çalışanların sağlık gözetiminde dikkat edilecek konular, hakkında bilgi sahibi olmak.

4 TOKSİKOLOJİ Doz Terapötik Toksik Fatal Toksik madde: yeterli miktarda alındığında kimyasal ve fizyolojik düzeni etkileyerek işlevsel bozukluklara ve ölüme yol açabilen madde

5 Toksikolojinin Temelleri Geniş anlamda maddelerin yaşayan organizmalar üzerindeki olumsuz etkileriyle ilgili çalışmaları içerir. Tarihsel anlamda toksikoloji zehir sanatı ve bilimidir. Bugün, fizik, kimya, biyoloji, tıp bilimlerinin ortaklaşmasıyla maddelerin canlılar üzerindeki etkisini, etkilenme biçimleri ve miktarları üzerinden araştıran bir disiplindir.

6 Toksikolojinin Temelleri Toksisite maddelerin canlıları kötü yönde etkileme kapasitesidir. Tehlike belirlemesi belli düzeylerde maruziyetin oluşturduğu toksik etkiler tahmini olarak tanımlanabilir. Risk değerlendirmesi belirli koşullarda maruz kalınan maddelerin toksik etkilerinin sağlık zararı olasılığının tahminidir.

7 Toksikolojinin Temelleri Maddeler (Substances) tanımı geniş bir ifadedir. Doğal yada sentetik üretilmiş tek kimyasal maddeleri, yada bunların karışımlarını ve hatta mikroorganizmaları içerir. Maddeler kimyasal olarak saf yada katkı maddeleri, istenmeyen yabancı maddeler içeren katı, sıvı, gaz, toz, duman, aerosol biçiminde olabilir. Bazılarının (duman, toz, aerosol örneğin) tespiti, miktar belirlemesi zor olabilir. Bazıları çeşitli üretim süreçlerinde istenmeyen bir şekilde açığa çıkabilir. Kimileri çeşitli nedenlerle üretim yada başka bir şekilde kullanılırken canlıları etkileyebilir.

8 Toksikolojinin Temelleri Ne demek? «Tüm maddeler zehirdir, zehir olmayan madde yoktur. Zehir ile ilacı ayıran dozdur Paracelsus (1525).

9 Toksikolojinin Temelleri Maddelerin toksik etkileri : Fiziksel formlarına. Dozlarına. Giriş yoluna. Emilim, dağılım, metabolizma ve atılımına bağlıdır.

10 Toksikolojinin Temelleri Katılar Sıvılar Kendileri, parçalanmış halleri yada tozları yutularak, solunarak veya deriye bulaşarak etkili olur. Yutularak yada aerosol halleri solunarak yada deriye bulaşarak etkili olur. Gases Vapours Fumes Çoğunlukla solunarak etkili olur. Mists Aerosols

11 Toksikolojinin Temelleri Doz maddenin yoğunluğu ve buna maruz kalınan sürenin sonucudur. Doz = Maruziyet x Süre Endüstriyel koşullarda maruz aklınan yoğunluk ve süre çok değişkendir. Örneğin, çok yüksek konsantrasyonlarda kısa süreli etkilenmeler bazı maddeler için ölümcülken düşük dozlarda çok uzun süreli etkilenmeler o kadar zarar oluşturmayabilir. Doz her iki durumda da aynıdır. Bir başka madde içinse aynı şeyi söylemek mümkün olmayabilir.

12 Doz = Maruziyet x Süre Bir litre etil alkol 5 dakika içerisinde yutulursa Bir litre etil alkol 8 saat içerisinde yutulursa Her ikisinde de doz bir litre olmasına rağmen birinci durum ölümcül sonuçlara yol açabilir.

13 Doz = Maruziyet x Süre Bir bardak pestisid bir kerede yanlışlıkla içilirse Bir bardak pestisid 8 saatte yavaş yavaş içilirse Her ikisinde süre farklı olmasına rağmen iki durum da ölümcül olabilir.

14 Doz-Cevap İlişkisi

15 Toksikolojinin Temelleri Vücuda giriş yolu Sindirim: Endüstriyel etkilenmelerde sık görülmez. Oldukça seçici bir bariyere sahiptir. Çoğu madde yutulduğu halde sindirim kanalından emilmez. Solunum: Endüstriyel zehirlenmelerin %90 ından sorumlu yoldur. Akciğerler özel bir bariyere sahip değildirler. 5 mikrondan küçük partiküller (Havada asıl tozların bir kısmı, tüm duman ve aerosoller) akciğerlerin en ince noktalarına ulaşabilir. Madde suda eriyen karakterdeyse %40 kadarı emilir. Deri: Deride iyi bir bariyer olmasına rağmen seçici bariyer barındırmaz. Yağda eriyen kimyasallar kolay emilir.

16 Toksikolojinin Temelleri Dağılım Bazı maddeler tümüyle kan aracılığıyla dokulara yayılır. Bazıları belirli dokuları sever ve o dokularda daha yüksek konsantrasyonlarda bulunabilir. Temel etkilerini o dokularda oluşturur. Bazı maddeler merkezi sinir sitemine ulaşabilir.

17 Toksikolojinin Temelleri Metabolizma Maddeler vücuda yayılırken bir yandan da metabolize olurlar. Bazı kimyasallar için deri, akciğerler ve böbrek de metabolizasyon yeriyken temel metabolizasyon organı karaciğerdir. Metabolizasyon maddeleri çoğunlukla daha az zararlı kimyasallara çevirir. Bazen tersi de mümkündür.

18 Toksikolojinin Temelleri Atılım Maddelerin atılım yerleri; Böbrekler, Safra kesesi, Akciğerler, Dışkı, Anne sütü, Deri olabilir. Hızlı atılabilen maddelerin toksik etki olasılığı düşüktür. Atılan maddelerin ölçümü kolaydır ve iş sağlığında maruziyetin gösterilmesi için sık kullanılır.

19 Öldürücü Doz Nedir? Uluslararası tanımı LD(Lethal Dose) LD 50 : Bu tanım, üzerinde deney yapılan canlıların yarısının ölmesi için yeterli olan madde miktarını belirtir LC 50 : Bu tanım, üzerinde deney yapılan canlıların yarısının ölmesi için yeterli olan yoğunluğu belirtir (konsantrasyon) LCt 50 : Bu tanım, üzerinde deney yapılan canlıların yarısının ölmesi için yeterli olan yoğunluğu ve gerekli maruz kalma süresini belirtir (konsantrasyon ve süre)

20 Öldürücü Doz Tablosu Madde Canlı LD 50 SU rat, oral 90 ml/kg (~90,000 mg/kg) ŞEKER rat, oral 29,700 mg/kg (kilo başına 30 gram) C VİTAMİNİ rat, oral 11,900 mg/kg (kilo başına 12 gram) ALKOL rat, oral 7,060 mg/kg TUZ rat, oral 3,000 mg/kg (kilo başına 3 gram) KAFEİN rat, oral 192 mg/kg SİYANÜR rat, oral 6.4 mg/kg DİOKSİN rat, oral mg/kg POLONYUM 210 human, inhalation mg/kg TETANOZ TOKSİNİ human, oral, injection mg/kg

21 Malzeme Güvenlik Bilgi Formları Materials Safety Data Sheets (MSDS), Safety Data Sheets (SDS).

22 Malzeme Güvenlik Bilgi Formları Maddelerin endüstride kullanılmaları durumunda toksikolojik bilgileri hakkında kullananların bilgilendirilmesi için oluşturulmuş formlardır. Türkiye de endüstride kullanılan ve üretilen kimyasal maddelerin malzeme güvenlik formlarının elde edilmesi ve hazırlanması yasal zorunluluktur.

23 Malzeme Güvenlik Bilgi Formları Bu formlarda üreticiler, ithalatçılar veya ürünü dağıtan firmaların ürün hakkında müşterilerine vermesi gereken bilgiler eksiksiz olarak yer almak zorunda olup, kimyasal ürünlerin küresel anlamda bir çeşit kimlik kartı düzenlenmiş olur.

24 Malzeme Güvenlik Bilgi Formları Malzeme Güvenlik Bilgi Formu kimyasal bir malzemenin içerdiği potansiyel tehlikeleri (sağlık, yangın, reaktivite ve çevresel) belirten ve bu kimyasallarla güvenli bir şekilde nasıl çalışılacağını gösteren bir belgedir. Aynı zamanda kimyasalın depolama, taşıma ve acil durum prosedürleri hakkında bilgiler içerir.

25 Malzeme Güvenlik Bilgi Formları Malzeme güvenlik bilgi formu, tedarikçi veya üretici firma tarafından hazırlanır. Malzeme güvenlik bilgi formlarının amacı, bir işletmede kullanılan kimyasal maddelerle ilgili bilgiye çabuk erişim sağlamaktır. Bir işletmede kullanılan tehlikeli kimyasal maddelerin malzeme güvenlik bilgi formlarının bulundurulması, etkin bir yönetim için en önemli unsurlardan biri olup, tam bir sağlık ve güvenlik programının geliştirilmesi için önemli bir başlangıç noktasıdır.

26 Malzeme Güvenlik Bilgi Formları a) Madde/Müstahzar ve Şirket/İş Sahibinin Tanıtımı, b) Bileşimi/İçeriği Hakkında Bilgi, c) Tehlikelerin Tanıtımı, ç) İlk Yardım Tedbirleri, d) Yangınla Mücadele Tedbirleri, e) Kaza Sonucu Yayılmaya Karşı Tedbirler, f) Elleçleme (istifleme, küçük parçalara bölme) ve Depolama, g) Maruziyet Kontrolleri/Kişisel Korunma, ğ) Fiziksel ve Kimyasal Özellikler, h) Kararlılık ve Tepkime, ı) Toksikolojik Bilgi, i) Ekolojik Bilgi, j) Bertaraf Bilgileri, k) Taşımacılık Bilgileri, l) Mevzuat Bilgileri, m) Diğer Bilgiler.

27

28

29

30

31

32

33

34

35 Maruz Kalma Zararlı bir etkinin ortaya çıkması için bir maddenin sisteme girmesi gerekir. Maruz kalma, etkilenen hedefin(insan, hayvan ve bunların bazı kısımları) hangi miktardaki maddeden ve hangi süre ile etkilendiğine bağlıdır. Çalışma ortamında, toksik maddelerin vücuda girmesinde en önemli yollar;

36 Maruz Kalma Yolları Solunum Akciğerler yoluyla Sindirim Yutmak, yemek Absorbsiyon(emme) Deri ve gözler yoluyla Enjeksiyon Şırınga yoluyla

37 Solunum Havadaki kimyasal maddelerin ağız ve burun yoluyla vücuda alınması İş yerinde bulunan kimyasallar, havada gazlar, buharlar tozlar ve mistler şeklinde oluşabilir

38 Sindirim Bulaşıklı ellerle ve kirli çalışma alanlarda yeme-içme, sigara içme

39 Absorbsiyon(emme) Kimyasallar ile cilt teması; tahriş, alerjik tepki, kimyasal yanıklar ve alerjik kontakt dermatite neden olabilir. Kimyasal iritasyon ve sensitizasyon sonucu hasar gören cilt sağlam cilde göre daha daha çok kimyasal emer.

40 Enjeksiyon Kimyasal maddeler yanlışlıkla kontamine iğne, aşırı şiddetli hava akımı (jetakım) ya da keskin aletlerle cilde batarak vücuda enjekte olabilir.

41 Kimyasalların havadaki konsantrasyonları için kullanılan iki birim. Aslında temel fark hacimsel ölçüm ve miktar, ağırlık ölçümüdür Hacime göre Milyon birim hacimde kaç birim olduğunu ölçer. (ppm) Ağırlığa göre Metreküp hacimde kaç miligram olduğunu ölçer (mg/m 3 ).

42 Maruz Kalma Limitleri Sınıfları Uzun süreli Maruz Kalma Limitleri Zaman Ağırlıklı Ortalama (Time Weighted Average) (TWA) olarak ifade edilir. Normalde 8 saatlik etkilenmede anlık değerler yayınlanan TWA değerlerini aşabilir ancak ortalamasının yayınlanan twa değerinin altında kalması beklenir. Kısa süreli Maruz Kalma Değeri (Short Term Exposure Limit) (STEL) 15 dakikalık sürelerde aşılmaması gereken sınırları gösterir. (Tavan Değerler) Ceiling Limits Yapılan işin herhangi bir bölümünde aşılmaması gereken değerleri gösterir.

43 Maruziyet Terminolojisi Mesleki maruziyet sınır değeri: Başka şekilde belirtilmedikçe, 8 saatlik sürede, çalışanların solunum bölgesindeki havada bulunan kimyasal madde konsantrasyonunun zaman ağırlıklı ortalamasının üst sınırını *Kimyasal Maddelerle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik

44 Maruziyet Terminolojisi ACGIH(The Amerikan Conferance of Govermental Industrial Hygienists) tarafından önerilen Eşik Sınır Değerler 3 kategoride tanımlanmaktadır. 1)TLV-TWA(Eşik Sınır Değer-Zaman Ağırlıklı Ortalama/Threshold Limit Value-Time Weighed Avarage) Günde 8, haftada 40 saat çalışma süresince uzun süreli ve tekrar edebilen maruziyetlerde çalışanların sağlığını bozmayacak zaman ağırlıklı ortalama konsantrasyondur.

45 Maruziyet Terminolojisi 2) TLV-STEL(Eşik Sınır Değer-Kısa Süreli Maruziyet Sınırı/ Threshold Limit Value-Short Term Exposure Limit) Bir çalışma gününün herhangi bir anında aşılmaması gereken 15 dakikalık zaman ağırlıklı ortalama maruziyet sınırıdır. Maruziyetler 15 dakikadan uzun olmamalı ve bir günde 4 defadan fazla tekrarlanmamalıdır. Art arda gelen maruziyetler arasındaki süre en az 60 dakika olmalıdır.

46 Maruziyet Terminolojisi 3)TLV-Ceiling(Eşik Sınır Değer-Tavan Değer/Threshold Limit Value-Ceiling) Bir çalışma gününün herhangi bir anında anlık dahi olsa aşılmaması gereken değerdir.

47 Doz (D = C x t) Konsantrasyon (C). ppm milyonda bir oran(parts per million) mg/m 3 metre küp hacmideki madde miktarı mppcf foot küp hacminde milyon partikül µg/m 3 metre küp hacmideki madde miktarı Süre (t). 8 saatlik zaman ağırlıklı ortalama 15 dakikalık kısa süreli maruziyet 30 dakikalık kısa süreli limit (excursion limits, EL) Anlık ya da tavan değer. f/cc santimetre küpteki lif sayısı Deri

48 Tanımlar OEL; Occupational Exposure Level Mesleki maruziyet düzeyi MAC: Maximum allowable concentration Maksimum müsaade edilen konsantrasyon TLV; Treshold limit value Eşik limit değer LOAEL: Lowest observed adverse effect level Gözlenen en düşük yan etki düzeyi NOAEL: No observed adverse effect level Yan etki gözlenmeyen düzeyi

49 Tanımlar TWA; Time weighted average Zamana uyarlanmış ortalama PEL: Permissible exposure limit İzin verilen maruziyet düzeyi STEL: Short term exposure limit Kısa süreli maruziyet düzeyi TLV-TWA: Threshold limit value (ACGIH) - time weighted average