Cemiyeti üyesi Ahmet Verdani ye 200 Frank göndermesi nedeniyle tutuklandı. Bir süre

Transkript

1 TUNALI HİLMİ BEY Tunalı Hilmi bey, 28 Ağustos 1871 tarihinde Bulgaristan ın Eskicuma kasabasında doğdu. Annesi Rukiye hanım, babası İsmail Efendi dir. İsmail Efendi büyük çiftlikleri ve tütün fabrikaları olan Kantarcıoğulları ailesine mensuptur Rus savaşında yenilen Osmanlı imparatorluğu nun Bulgaristan dan çekilmesi üzerine aile İstanbul a göç etmiştir. İstanbul da Fatih Askeri Rüştiyesini bitiren Hilmi, Kuleli Askeri idaresine kaydoldu ların başında Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane ye girdi. Okuldaki arkadaşları ile kurdukları Mektepliler Cemiyeti ve bu Cemiyetin çıkardığı Teşvik isimli gazete ile ülkedeki özgürlük mücadelesine katıldı. Sultan Abdülhamit in savaş yenilgisini bahane ederek Kanun-i Esasi yi kaldırıp Meclisi fashetmesi üzerine başlayan istibdat idaresine karşı örgütlü bir mücadele başlamıştı. Jön Türklerin ülke içi ve dışındaki muhalefeti birleştirmek amacı ile kurdukları İttihad-ı Osmani Cemiyeti isimli merkezi örgütün çatısı altında, Tıbbıye, Harbiye ve Mülkiye gibi okullardaki öğrencilerin kurduğu cemiyetler adeta gençlik kolları gibi çalışmaya devam ettiler. Hilmi Bey bu çalışmalarda mücadeleci kişiliği, örgütçülüğü, heyecanlı konuşmaları ve yazılarıyla temayüz etmiştir. Hilmi Bey, Jön Türklerle temas kurmak için Paris e giden İttihad-ı Osmani Cemiyeti üyesi Ahmet Verdani ye 200 Frank göndermesi nedeniyle tutuklandı. Bir süre sonra çıkarılan af ile serbest kaldı. Yönetimin muhalefet üzerinde giderek artan baskıları sonucunda, 1895 yılında Hilmi Bey ile birlikte Cemiyetin önde gelenleri hakkında sürgün

2 kararı alındı. Hilmi Bey sürgüne gitmeyi reddederek Avrupa ya kaçtı. Cenevre Üniversitesi Pedagoji Bölümüne kayıt yaptırdı. Hilmi Beyin yoğun ve kararlı çabaları sonucunda Jön Türklerin Cenevre Şubesi kuruldu. Öğrenime paralel olarak bir yandan da Jön Türkler in çıkardığı Meşveret ve Mizan gazetelerine yazılar yazdı, Jön Türkler in amaç ve hedeflerini açıklayan Hutbe adlı broşürleri yayımladı. Avrupa da eğitim gören Türk öğrencilere yardımcı olmak amacıyla Osmanlı Talebe Cemiyeti ni kurdu ve Avrupa da Tahsil adında bir kılavuz kitap yayınladı. Bu süreç içinde üniversitede sosyoloji ve felsefe dersleri de almaya başlayan Tunalı Hilmi Bey öğrencilerin siyasi mücadeleye katılmalarını sağlamaya yönelik Evvel ve Ahir adlı kitapçığı çıkardı ve Cür et gazetesini yayına soktu. Ayrıca, İttihat ve Terakki nin Cenevre Şubesi başında bulunan Mizancı Murat ın çıkardığı Mizan gazetesine ve Paris Şubesi başında bulunan Ahmet Rıza nın çıkardığı Meşveret gazetelerine düzenli yazılar yazdı. Sultan Abdülhamit in Jön Türkleri af ve mükafat vaat ederek mücadeleden vazgeçirmek amacıyla Avrupa ya gönderdiği Ahmet Celalettin Paşa nın Mizancı Murat ı ikna etmesi nedeniyle Cenevre Şubesi dağılma sürecine girdi.ahmet Celalettin Paşa, yaptığı muhtelif teklifleri kabul etmeyen Tunalı Hilmi Bey e gençlik ve halk arasında etkisini genişletmiş olan Hutbe isimli kitapçıklarının tamamını ve gazete kalıplarını satın almayı teklif etti. Tunalı Hilmi Bey, dağılma sürecindeki teşkilatı yeniden örgütleyebilmek için bu teklifi kabul etti ve kitapçıkların tamamının yarısı peşin olmak üzere Frank a sattı. Bu para ile çalışmalarına hız veren Hilmi Bey 1896 yılında Osmanlı İntikal Fırkası nı kurdu. Fırka siyasi mücadele yanında silahlı mücadeleyi de benimsemiştir. Fırkanın çalışmaları Jön Türk

3 çevrelerinde etkili olur ve başta Mekteb-i Harbiye olmak üzere tüm ülkede politik ve askeri örgütlenmelere hız kazandırır de yapılan bir ihbar sonucu bu örgütler açığa çıkar. Yargılamalar sonucunda 78 Jön Türk Trablusgarb a sürülür. Ancak, bu olay nedeniyle teşkilatın boyutunu şaşkınlıkla gören Abdülhamit yönetimi Ahmet Celalettin Paşa yı yeniden Avrupa ya gönderdi. Paşa, Paris de ikinci kez Tunalı Hilmi Bey ile görüştü. Hilmi Bey soğukkanlılıkla Avrupadaki örgütlenmelerle hiçbir ilişkisi olmadığı hususunda Paşa yı ikna etti ve daha önce Hutbe nin satışından kalan 2000 Frank ı da alarak Cenevre ye döndü ve bu parayla İshak Sukuti, Abdullah Cevdet, Nuri Almet, Reşit, Halil, Muvaffak, Akil Muhtar ve Refik Bey lerle beraber 1 Aralık 1897 tarihinde Osmanlı gazetesini çıkardı. Abdülhamit yönetiminin girişimleri ile güven ve etkileri azalan Jön Türkler bu gazetenin etrafında toplanarak Türkçü, meşrutiyetçi ve hatta cumhuriyetçi fikirlerle siyasi tarihimizde önemli etkiler yaratmıştır. Hilmi Bey in mücadele gücünü kırmak için İzmir de yaşayan babası İsmail Efendi tutuklandı ve 1899 yılında sürgün olarak gönderildiği Musul da öldü. Küçük kardeşi Faik Bey askerlikten ihraç edildi ve babasının sürgün yıllarını paylaştı. Ortanca kardeşi Şükrü Bey önce Bağdat a sonra Basra ya sürüldü ve orada yoksulluk içinde çıldırarak can verdi. Büyük kardeşi Fehmi Bey baskı ve zulümden kurtulmak için önce Bulgaristan a sonra Amerika ya kaçtı. Bir süre New York-Chicago demiryolu hattında işçi olarak çalışan Fehmi Bey tekrar Bulgaristan a döndü. Sağ kalan 3 kardeş ancak Meşrutiyetin ilanından sonra İstanbul da birbirlerine kavuştular.

4 Tunalı Hilmi Bey, 1898 de İttihat ve Terakki Cemiyeti müfettişi olarak Mısır a gitti ve Cemiyetin Kahire Şubesini örgütledi. 5 Ocak 1900 tarihinde Paris e dönen Hilmi Bey Avrupa nın muhtelif şehirlerindeki örgütlerin merkezi bir yapıda birleşmesi üzerinde durdu ve Kongre Nedir? Nasıl Olmalıdır? isimli kitabını yayınladı. Halkı aydınlatmaya yönelik Hutbe kitapçıklarını yeniden yayınlamaya başladı. Jön Türkler in sarayla uzlaşmasından sonra atandığı Madrid elçiliği başkatipliğine 19 Mart 1900 tarihinde başladı. Özgürlük mücadelesine uygun bir ortam bulduğu Madrid te amaçlarını yansıtan bir parti programı çalışmasını Murad adı altında hazırladı. Cenevre de, Ali Fahri Bey ile görüşerek İntikamcı Yeni Osmanlılar Cemiyeti nin kurulması ve İntikam adında bir gazetenin çıkarılmasını ikna ederek ve maddi destek vererek sağladı. Atina da, Doktor Nazım Bey ile görüşerek, birçok Cemiyet üyesinin katlinde rol oynayan Nadir Bey ve İzmir Fırka Komutanı Şükrü Paşa nın susturulmasına karar verdiler. Bu amaç için Doktor Nazım Bey e Frank verdi. Bu faaliyetleri haber alan Abdülhamit Hodbehod mevki-i memuriyetini terkle Atina ve İsviçre ye giderek neşriyat-ı muzirre ve melanetkaranede bulunan Tunalı Hilmi Bey in müebbet kalebendliğe mahkumiyeti kararı ile 25 Nisan 1901 tarihinde Başkatiplik görevine son verdi. Bu mahkumiyet kararı üzerine tekrar Cenevre ye dönen Tunalı Hilmi Bey üniversiteden arkadaşı Juliette Hanım ile evlendi. Bu evlilikten 23 Mayıs 1902 tarihinde kızları Sevda doğdu. Cenevre de Bitaraf Osmanlılar Cemiyeti ni kuran Hilmi Bey, Madrid te hazırladığı Murad adlı programı geliştirerek Türkiye de Halk Hakimiyeti, Bir Şart-Bir Dilek isimli bir anayasa tasarısı hazırlamıştır. Bugün için bile ileri sayılabilecek bu çalışmanın önemli ilkeleri şöyledir:

5 - Köylerden vilayetlere ve devlet teşkilatlanmasına kadar her kademede meclisler oluşturulmalıdır. Bunun için köylüler meclisinden devlet meclisine kadar 14 ayrı organ yoluyla halk egemenliği gerçekleştirilmelidir, - Türkiye de bütün bölgeler ve bütün Türkiyeliler kanun önünde eşittir. - Gerek basın ve gerek bütün Osmanlılar düşüncelerini açıklamakta, yazmakta, toplantılar yapmakta, dernekler ve sendikalar kurmakta, grev yapmakta serbesttir. - Devletin dili Türkçe dir, - Padişahın bütün taşınmaz malları ile bunlara bağlı mülklerinden vergi alınmalıdır, - Kadın erkeğe eşittir ve özgürdür, - Herkes, ayrıcalıksız, 2 yıl zorunlu askerlik hizmeti yapmalıdır, - 8 saatlik işgünü, - Her bölgede işçiler ve işverenler arasındaki anlaşmazlıkları karara bağlamak üzere bir İş Mahkemesi kurulur. Hazırlanan anayasa taslağı, daha birçok maddesiyle içerik olarak II. Meşrutiyet ve Cumhuriyet dönemi Anayasaları için ilerici ve demokratik bir model olarak ortaya koyarak, esin kaynağı olmuştur. Bu alandaki çalışmaları Tunalı Hilmi Bey in Büyük Millet Meclisi anayasa komisyonunda görev aldığı dönemde hazırlanan, 1921 tarihli Teşkilat-ı Esasiye Kanunu için de kaynak teşkil etmiştir.

6 1904 te ailesi ile birlikte Mısır a gitti; Muhtelit Mahkeme de çalıştı, Kanun-ı Esasi ve Hak gazetelerine yazdı. Kendisi Türkçe dersler vererek eşi dikiş dikerek geçimlerini sağladılar. Kahire de 5 Nisan 1905 tarihinde doğan oğullarına İnsan adını koydular. Aile 1908 yılında 2. Meşrutiyetin ilanından sonra İstanbul a geldi. Eşi Juliette Hürriyet adını alarak Türk vatandaşlığına geçti. Başta İnkılap olmak üzere çeşitli yayın organlarında yazılar yazdı. Dilde Türkçülük hareketi içinde yeralarak Selanikteki Genç Kalemler dergisini destekledi. Okul çağına gelen Sevda yı ilk kız erkek karma okulu olan Haydarpaşa daki okula gönderdi. İstanbul da teklif edilen görevleri kabul etmeyerek Anadolu da görevi tercih etti. 1 Eylül 1909 da Karadeniz Ereğlisi nde başladığı kaymakamlığa Silivri, Bayburt, Ordu, Beykoz ve Gemlik te devam etti. Tunalı Hilmi Bey Kaymakamlık yaptığı yerlerde sosyal amaçlı ilerici girişimlere öncülük etmiştir. Örneğin, Karadeniz Ereğlisi nde Evlendiriciler Cemiyetini kurdu. 16 Ocak 1910 da kurulan Evlendiriciler Cemiyeti de ilk kongresini İttihat ve Terakki Kulübünde yapmış ve nizamnamesini hazırlayan Hilmi Bey i başkan seçmiştir.. Derneğin amacı, evlenmekte zorluk çeken gençlere yardım olarak belirlenmişse de, nizamnamesinde kadın hakları ile ilgili gelişimin izleri de görülür. Cemiyetin kuruluş amacı içinde toplumu her türlü çirkin adet ve geleneklerden kurtarmak da sayılmakta, bu kapsamda kadının mal gibi satılması gibi çirkin bir geleneğe de karşı çıkılmaktadır.

7 Bayburt kaymakamlığı sırasında işsizlik nedeniyle dilencilik yapmak zorunda kalanların giderek artmakta olduğunu fark eden Tunalı Hilmi Bey, bu talihsiz kişilere yardımcı olabilmek için Bayburt Müslüman Dilendirmezler Cemiyeti nin kurulmasına önderlik etti. 28 Ağustos 1913 te resmen kurulan Cemiyet kendisini işin, işlemenin dostu; işsizliğin, dilencinin düşmanı olarak ilan etmiştir. Cemiyetin kuruluş amacı, işsizliği bahane edinerek dilenciliğe girmiş, yahut girişecek olanlara iş bulmayı sadakanın en makbulü gibi tutar, sözleriyle açıklanmıştır. Bayburt Müslüman Dilendirmez Cemiyeti, şer i usullere göre bakmakla yükümlü oldukları kişileri emeğiyle beslemekte zorluk çeken veya onları doyuramayan Müslüman Bayburtlulara birer iş bularak, çalıştırmak amacıyla kurulmuştur. Cemiyetin nizamnamesinde güçsüz adıyla anılan bu kişilere kendileri de dahil olmak üzere bakmakla yükümlü oldukları 15 yaşından yukarı her kişi için yaz mevsiminde gündelik para, kış mevsiminde de gündelik para yardımında bulunmaktadır. Ancak, paranın yalnızca ekmek ve odun almaya yetebilecek kadardır. Ancak, cemiyet her önüne gelene yardım etmek niyetinde de değildir. Cemiyet her işsize iş bulmaya zorunda değildir. Yaşça, başça, sağlamlıkça, sanatça, işçilikçe ve her türlü yaşayışça göze çarpar bir halde güçlü bulunanlar, cemiyete katiyen sığınamaz cemiyet yalnız bir hastalık, bir felaket veya bir talihsizlik yüzünden düşmüş ve ihtiyacı olanlara açıktır. Cemiyet uygun gördüğü bir işte çalışmayandan hemen elini çeker. Eğer o kimseye dilencilikte görür ise hükümet vasıtasıyla derhal cezalandırılır. Cemiyetin tüzüğünün 10. maddesi çok ilginç ve idealist bir çözüm önermektedir: Cemiyetin üye sayısı yediye inerse ve yedi kişi de oylarını birlieştirirse, cemiyet feshedilir. Cemiyeti feshedenler, cemiyetin bütün varlığını alarak Edirne ye gidecekler, orada ömürlerinin sonuna kadar İslam yoksulları için çalışacaklardır.

8 Bir ara Mülkiye Müfettişliği yapan Hilmi Bey, 1916 yılında Muhacirin Sevkiyat Hariciye Müdürü oldu. Mütareke döneminde 1919 yılında açılan son Osmanlı Meclis-i Mebusan ına Bolu milletvekili olarak girdi. Mecliste Müdafa-ı Hukuk grubu ile birlikte hareket ederek Mustafa Kemal in hazırladığı Misak-ı Milli nin kabul edilmesinde önemli rol oynadı. Bu gelişmeler üzerine 16 Mart 1920 tarihinde İstanbul İngilizler tarafından işgal edildi ve 2 gün sonra Meclis-i Mebusan kapatıldı. Mustafa Kemal yanlısı milletvekilleri ile birlikte tutuklanarak Bekirağa Bölüğüne hapsedilen Hilmi Bey buradan firar etti. Ankara da açılacak Büyük Millet Meclisine katılmaları istenen son Meclis-i Mebusan üyelerini ikna etmek üzere bir süre İstanbul da kalan Hilmi Bey, bu görev tamamlandıktan sonra Ankara yolunda Adapazarı nda yakalandı, hapse atıldı ve İstanbul Hükümetince kurulan Divan-ı Harp tarafından ölüme mahkum edildi. Hilmi Bey hapishaneden kaçarak 27 Nisan 1920 tarihinde Ankara ya ulaştı ve Bolu milletvekili olarak çalışmalara katıldı. Fransızlar tarafından işgale hazırlanan Karadeniz Ereğlisi ne, bölgeyi iyi tanıması nedeniyle, gönderildi. Buradaki askeri başarılarından dolayı 21 Nisan 1924 tarihinde 1731 sıra nolu İstiklal Madalyası ile onurlandırılmıştır. 1.Dönem Bolu Milletvekili olarak en zor günlerde yaptığı umut ve heyecan dolu konuşmalarla halkın direniş gücünü ayakta tutanlardan biri olan Hilmi Bey Mecliste de Maarif, Müdafaa, Hariciye ve Teşkilat-ı Esasiye komisyonlarında görev yaptı; daha önce yaptığı çalışmalar ilerici ve özgür bir anayasa hazırlanmasında önemli rol oynamıştır ve 1927 seçimleriyle 2. ve 3. dönem Meclise Zonguldak Milletvekili olarak giren Tunalı Hilmi Bey kömür havzasındaki işçilere yönelik çalışmalar yaparak Amele Hastanesi kurulmasına ve Havza-ı Fehmiye Kanununun çıkmasına öncülük etti.

9 Tüm özgürlükçü mücadelesinde kadın erkek eşitliğini savunan Tunalı Hilmi Bey bu tutumunu Mecliste de sürdürdü yılında Meclisde seçim bölgesi tartışılırken Tunalı Hilmi Bey in kadınlara seçme ve seçilme hakkının tanınmadığını bari nüfuslarının sayılmasını istemesi üzerine milletvekillerinin tepki göstererek ayaklarını yere, ellerini de sıra kapaklarına vurarak itiraz etmelerine karşılık Ayaklarınızı vurmayınız efendiler! Benim mukaddes analarımın, mukaddes bacılarımın başına vuruyorsunuz ayaklarınızı diyerek cevap vermiş ve bir konuşmasında da Hanım Paşa görmek istediğini belirtmişti. Tunalı Hilmi Bey konuşma ve yazılarında saf, öz Türkçe nin kullanılmasına özen göstermiştir. Memiş Çavuş adlı dizi eserinde bu konuyla ilgili şöyle bir şiiri vardır: Esir dil, esir halk yaratır esirler iline!... Dilce bir ikilik, ayrılık illti. Körletti... mahvetti koskoca milleti!... Halk dili, hak dili! deyince Canım yanmazdı Türkçemiz düzgün. Olmasa idi her dilden üstün: Hoş, geniş, kısa, kolay, genç zengin... Başka dillerle varın, deneyin, Karşılaştırın... bulun eşini Bırakın şu el dili peşini! Yan yana hangi diile konulsa... Canım Türkçemdir daima:kısa Eğer Türkse özün. Türkçe olsun sözün!...

10 26 Temmuz 1928 de İstanbul da vefat eden Tunalı Hilmi Bey in önemli eserleri aşağıdadır. - Un projet d organisation de la souverainete du peuple en Turqie (Türkiye de halk hakimliği (düzen) Bir şart- Bir dilek, 1904) adıyla yayımladığı ayrıntılı anayasaya tasarısı. (Bu çalışması Fransızcasından çevrilerek Tarih ve Toplum dergisinde Tunalı Hilmi nin halk hakimiyeti Risalesi ve Anayasa Tasarısı adı altında yayımlandı. (Mart 1984,sayı3)) - Evvel ve Ahir - Makedonya Mazisi - Hal - İstikbal (1898) - Peşte de Reşid Efendi (1899) - Rezalet yine İspanya da (1900) - Kongre, Cevapları-Cevabımız (1901) - Kongre Nedir Nasıl Olmalıdır? (1901) - Bir Dilek (1902) - Memiş Çavuş Büyük Millet Meclisinde (1923) NOT: Bu yazı BİLAY bünyesinde yapılması düşünülen bir çalışmanın parçası olarak hazırlanmıştır. AE/Eylül-Ekim 2007